ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ) ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012 Το παρόν κείμενο αποτελεί την αναθεωρημένη έκδοση του αρχικού Προγράμματος Σπουδών Λογοτεχνίας για τη Δημοτική Εκπαίδευση, όπως αυτό βρίσκεται ήδη αναρτημένο στην ιστοσελίδα του ΥΠΠ και σε έντυπη μορφή στα σχολεία. Β. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η οργάνωση του Προγράμματος Σπουδών Λογοτεχνίας στο Δημοτικό γίνεται κατά θεματικούς άξονες, οι οποίοι υποδιαιρούνται σε θεματικές ενότητες (πτυχές του θέματος). Η κατανομή των θεματικών ενοτήτων ανά επίπεδο τάξεων είναι ενδεικτική και γίνεται κατά λογική ακολουθία από το στοιχειώδες στο πιο σύνθετο (σύμφωνα με την αρχή της σπειροειδούς οργάνωσης της ύλης). Αφήνεται στη διακριτική ευχέρεια των εκπαιδευτικών να προσαρμόσουν συνδυάσουν τα θέματα, ανάλογα με το επίπεδο και το δυναμικό της τάξης. Εκείνο που θα πρέπει να τηρείται είναι η μετάβαση από το απλό ή το πιο οικείο στο πιο σύνθετο, με γνώμονα την ωριμότητα των μαθητών. Ειδικότερες διευκρινίσεις για τη διδασκαλία δίνονται στο τέλος. Α και Β τάξη Γ και Δ τάξη Ε και ΣΤ τάξη ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΗ Γεωφυσικό και Βιοφυσικό περιβάλλον: θαλάσσιο, πεδινό και ορεινό περιβάλλον ζώα της άγριας φύσης και κατοικίδια Ανθρωπογεωγραφία: παραδοσιακό/αγροτικό και αστικό περιβάλλον ο άνθρωπος «της υπαίθρου» και ο άνθρωπος «της πόλης» Φυσικός τρόπος ζωής και αθλητικό ιδεώδες Καταστροφή και προστασία του περιβάλλοντος, είδη υπό εξαφάνιση ΣΗΜΕΙΩΣΗ Και στις τρεις παραπάνω ενότητες υποδηλώνεται η σχέση των ανθρώπων με τα στοιχεία της φύσης, ιδίως με τα ζώα Ειδικοί Διδακτικοί Στόχοι: να γνωρίσουν επαγωγικά, από τα επιμέρους στοιχεία του, τον φυσικό κόσμο στην ολότητά του να κατανοήσουν ότι ο άνθρωπος αποτελεί κι αυτός μέρος της φύσης, του οικοσυστήματος, και αλληλεπιδρά με αυτό να συνειδητοποιήσουν αυτή την αλληλεπίδραση μέσα από τη σύγκριση αντιπαραβολή του φυσικού περιβάλλοντος της υπαίθρου με το δομημένο αστικό περιβάλλον της πόλης να αντιληφθούν ότι η «φυσική κατάσταση» του περιβάλλοντος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ανθρώπινη παρέμβαση σ αυτό να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στο οικοσύστημα αναπτύσσοντας οικολογική συνείδηση, ζωοφιλικά αισθήματα και γενικά σεβασμό προς το περιβάλλον 1
να κατανοήσουν τη σημασία της άθλησης και εν γένει του φυσικού τρόπου ζωής για την ψυχοσωματική υγεία και ισορροπία του ανθρώπου («νους και σώμα υγιή») δυνάμει να αντιληφθούν την αξία του αθλητισμού όχι μόνο ως ατομικής φυσικής δραστηριότητας, αλλά και στην οικουμενική του διάσταση ως δραστηριότητα ευγενούς άμιλλας και συναδέλφωσης των λαών. Διαθεματικές συναρτήσεις: Με τα μαθήματα: Γνωρίζω τον κόσμο μου, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Φυσικές Επιστήμες, Αγωγή Υγείας, Αγωγή Ζωής, Φυσική Αγωγή. Επικουρικό υλικό: Αξιοποίηση πληροφοριακών κειμένων (π.χ. βιβλία ή έγκυρες ηλεκτρονικές πηγές για τη χλωρίδα και την πανίδα, λευκώματα, καλοί τουριστικοί οδηγοί, ενημερωτικό υλικό φυσιολατρικών Συλλόγων, οικολογικών Μ.Κ.Ο., κ.ά.). ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ / ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Α και Β τάξη Γ και Δ τάξη Ε και ΣΤ τάξη Όλοι ίδιοι, όλοι διαφορετικοί (με έμφαση στη σχολική ζωή) Όλοι ίδιοι, όλοι διαφορετικοί (με έμφαση στην οικογενειακή ζωή) Όλοι ίδιοι, όλοι διαφορετικοί (ανθρώπινοι χαρακτήρες και σύγχρονη κοινωνική ζωή) ΣΗΜΕΙΩΣΗ Η έμφαση δεν είναι δεσμευτική. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αξιοποιήσουν κείμενα τα οποία συνδυάζουν τη σχολική, την οικογενειακή και την κοινωνική ζωή, αρκεί αυτά να αναδεικνύουν τη διάσταση «όλοι ίδιοι, όλοι διαφορετικοί». Ειδικοί Διδακτικοί Στόχοι: να γνωρίσουν το κυρίως ανθρωπογενές κοινωνικό περιβάλλον να αναγνωρίσουν τους επάλληλους κύκλους της κοινωνικής τους ζωής, αρχίζοντας από τους πιο γνώριμους το σχολείο, την οικογένεια, το συγγενικό τους περιβάλλον, και μεταβαίνοντας στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο με την ευρεία ποικιλία του σε ανθρώπινους τύπους και χαρακτήρες να αντιληφθούν ότι αυτή η ανθρωπολογική ποικιλία είναι σύμφυτη με τη συγκρότηση της κοινωνίας, από την πιο μικρή (οικογένεια σχολείο) ώς την ευρύτερη κλίμακα (ανθρώπινες κοινωνίες γενικά) να κατανοήσουν ότι είμαστε «όλοι ίδιοι, όλοι διαφορετικοί» και ότι οι πιο πολλές ομοιότητες έχουν ανθρωπολογική βάση (σχετίζονται με τη φύση του ανθρώπου, την ψυχική δομή και τον συναισθηματικό του κόσμο), ενώ αρκετές διαφορές έχουν κοινωνική βάση (αφορούν τον ρόλο και τη θέση μας στην κοινωνία, την κοινωνική μας ταυτότητα) ως εκ τούτου, να αρχίσουν σταδιακά να οικοδομούν το νόημα εννοιών όπως υποκειμενικότητα ετερότητα διαφορετικότητα, και να αποκτούν κριτική επίγνωση του εαυτού τους (αυτογνωσία) σε διαλεκτική σχέση με τον άλλο, εμπεδώνοντας παράλληλα ότι η διαφορετικότητα δεν πρέπει να γίνεται αφορμή για άνιση μεταχείριση και υποβάθμιση/απαξίωση να συνειδητοποιήσουν την αξία της φιλίας/αγάπης, της συνεργασίας, της αλληλεγγύης, της ανεκτικότητας, της ισότητας των ανθρώπων ανεξαρτήτως έμφυλων ή άλλων κοινωνικών διακρίσεων, της ευγενούς άμιλλας (και όχι του εγωιστικού ανταγωνισμού), στην εδραίωση των 2
ανθρώπινων κοινωνικών σχέσεων μέσα σε κλίμα ειρήνης, και για την εμπέδωση δημοκρατικού ήθους. Διαθεματικές συναρτήσεις: κυρίως με την Αγωγή Ζωής. ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ / ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Α και Β τάξη Λαογραφικά έθιμα Λαϊκές ιστορικές παραδόσεις (θρύλοι) Λαϊκή θρησκευτική ζωή Γ και Δ τάξη Ε και ΣΤ τάξη Η ιστορία μέσα από τη λογοτεχνία Εθνικές (και θρησκευτικές) επέτειοι Η ιστορία του τόπου μου μέσα από τη λογοτεχνία, λαϊκή και επώνυμη ΣΗΜΕΙΩΣΗ Η διάκριση των θεμάτων είναι σχηματική, δεδομένου ότι πολλά κείμενα συνδυάζουν αυτές τις πτυχές. Η λογική και εδώ είναι η βαθμιαία μετάβαση των μαθητών από τα πιο εύκολα στα πιο σύνθετα ζητήματα που αφορούν στις σχέσεις της Λογοτεχνίας με την Ιστορία, αναλόγως της ωριμότητάς τους. Ειδικοί Διδακτικοί στόχοι: να γνωρίσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά με έμφαση στη συγκρότηση της ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας, μέσα από θέματα και κείμενα της λαϊκής παράδοσης (λαογραφικά ήθη και έθιμα, ιστορικούς θρύλους και παραδόσεις, θρησκευτική λατρεία και ζωή), γνωρίζοντας και συγκρίνοντας, παράλληλα, εφόσον προκύπτει, την πολιτισμική κληρονομιά συμμαθητών/- τριών τους διαφορετικής προέλευσης, και ειδικότερα την κληρονομιά πολιτισμικών ομάδων με μακραίωνη παρουσία στο νησί της Κύπρου να μελετήσουν τους τρόπους με τους οποίους Ιστορία και Λογοτεχνία διασυνδέονται, ξεκινώντας από το πρωτοβάθμιο επίπεδο της «μεταγραφής»/μετάπλασης ενός ιστορικού γεγονότος σε λογοτέχνημα και αναλύοντας περαιτέρω -σε μεγαλύτερη τάξη- τους κώδικες, υφολογικούς αλλά και ιδεολογικούς, με τους οποίους το ιστορικό παρελθόν γίνεται θέμα της λαϊκής και της επώνυμης λογοτεχνίας να αντιληφθούν την εμβληματική σημασία συγκεκριμένων λογοτεχνικών έργων (π.χ. ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Σολωμού, Η ενάτη Ιουλίου του Β. Μιχαηλίδη) ως «τόπων» για την εθνική ταυτότητα και αυτογνωσία τόσο του ευρύτερου όσο και, ειδικότερα, του κυπριακού ελληνισμού δυνάμει να αποκτήσουν κριτική επίγνωση ότι η λογοτεχνική μνημείωση των ιστορικών δρώμενων καθορίζει σημαντικά την εν γένει πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος ενός λαού. Διαθεματικές συναρτήσεις: Με τη Λαογραφία, την Ιστορία, τα Θρησκευτικά. 3
ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑ Α και Β τάξη Γ και Δ τάξη Ε και ΣΤ τάξη Φαντασία και χιούμορ Φαντασία και περιπέτεια Επιστημονική φαντασία και «εικονική» πραγματικότητα ΣΗΜΕΙΩΣΗ Είναι προφανές ότι στοιχεία φαντασίας ενυπάρχουν σε όλα τα λογοτεχνικά κείμενα. Στόχος του συγκεκριμένου άξονα είναι να αναδειχθούν οι πτυχές του χιούμορ, της περιπέτειας και της επιστημονικής φαντασίας που συνιστούν «είδη» (ειδικές κατηγορίες λογοτεχνικών κειμένων). Ειδικοί Διδακτικοί στόχοι: να συνειδητοποιήσουν ότι ο κόσμος της λογοτεχνίας είναι κατά βάση ένας κόσμος φαντασίας (του δημιουργού), ο οποίος αποσκοπεί πριν απ όλα στην τέρψη του αναγνώστη και στην έξαψη της περιέργειας και της δικής του φαντασίας να αναπτύξουν, ως εκ τούτου, θετική στάση και δημιουργική σχέση με το λογοτεχνικό κείμενο, καλλιεργώντας την επινοητική τους ικανότητα να μυηθούν στους ειδικούς τρόπους (κώδικες) που κάνουν ένα κείμενο «χιουμοριστικό» ή «περιπέτειας» ή «επιστημονικής φαντασίας» να αποκτήσουν σταδιακά επίγνωση της ανατρεπτικής λογικής που διέπει όλες αυτές τις κατηγορίες κειμένων απέναντι στις κατεστημένες συμβάσεις της γλώσσας, της κοινωνίας, του κόσμου όπως τον ξέρουμε, καθιστώντας το παιχνίδι της φαντασίας ένα παιχνίδι σοβαρό (με κριτική διάθεση απέναντι στα πράγματα) ειδικότερα, να συνδέσουν τη λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας με τη σύγχρονη τεχνολογική εξέλιξη, η οποία επίσης οικοδομεί μια εικονική πραγματικότητα, διαδραστική και ραγδαία μεταβαλλόμενη, που βλέπει στο μέλλον. Επικουρικό υλικό: Εκτός από εκδόσεις και ανθολογίες λογοτεχνικών κειμένων επιστημονικής φαντασίας, χρήσιμη επίσης κρίνεται η αξιοποίηση πληροφοριακών κειμένων, όπως βιβλία γνώσεων για τις επιστημονικές ανακαλύψεις, τη φουτουριστική τεχνολογία, τα ταξίδια στον κόσμο αλλά και στο Διάστημα κλπ. ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ (στοιχεία λογοτεχνικού «γραμματισμού») Το περιεχόμενο και οι δεξιότητες του λογοτεχνικού γραμματισμού στη Δημοτική Εκπαίδευση περιγράφονται παρακάτω. Σημειώνεται ότι ο όρος «γραμματισμός» στη συγκεκριμένη περιγραφή χρησιμοποιείται με την ειδικότερη έννοια της μύησης των μαθητών στο σύστημα της λογοτεχνικής γλώσσας και σε στοιχεία θεωρίας των λογοτεχνικών ειδών. Διευκρινίζεται ότι τα στοιχεία του λογοτεχνικού γραμματισμού δεν διδάσκονται αυτοτελώς αλλά πάντα μέσα από τα κείμενα, και αποτελούν συστατικό μέρος της διδασκαλίας του μαθήματος μαζί με τους θεματικούς άξονες. Η κατανομή των περιεχομένων του λογοτεχνικού γραμματισμού είναι ενδεικτική και σκοπό έχει να προσανατολίσει τους εκπαιδευτικούς για τη σειρά με την οποία θα πρέπει να διδάσκουν τα στοιχεία αυτά, από τα πιο απλά στα πιο σύνθετα, με γνώμονα πάντα το επίπεδο ωριμότητας των μαθητών. 4
Για τις τάξεις Α και Β Δημοτικού, που γειτνιάζουν με την προσχολική αγωγή, το πλαίσιο μύησης των παιδιών στο λογοτεχνικό παιχνίδι παραμένει σε συνάρτηση με άλλες μορφές δημιουργικής έκφρασης (θέατρο, μουσική, εικαστικά), αλλά πιο στοχευμένο προς την κατεύθυνση της λογοτεχνίας. Είναι προφανές ότι οι μαθητές των τάξεων αυτών θα πρέπει πρώτα να αποκτήσουν την αναγκαία γλωσσική προ-παιδεία (βασικές δεξιότητες γραμματισμού: ανάγνωση και γραφή, στοιχειώδεις γνώσεις του γραμματικού συστήματος της γλώσσας) πριν περάσουν, από την Γ τάξη και μετά, στα κείμενα και στο σύστημα της καθαυτό λογοτεχνικής γλώσσας. ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝ. ΠΑΙΧΝΙΔΙ Α -Β τάξη ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ παίζοντας με τις λέξεις α. φωνολογικά παιχνίδια: παρηχήσεις, συνηχήσεις, ρίμες αίσθηση και εμπέδωση ρυθμού (νανουρίσματα, τσιαττίσματα κλπ.) β. μορφοσυντακτικά παιχνίδια: γλωσσοδέτες, ακροστιχίδες κ.τ.ό. γ. λεξικοσημασιολογικά παιχνίδια: λίμερικ, λογοπαίγνια, αινίγματα, διφορούμενα /ανέκδοτα κλπ. δ. το θεατρικό παιχνίδι: θέατρο σκιών, κουκλοθέατρο, παντομίμα, θεατρικά σκετς κ.ά. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ Α - Β Δημοτικού: έμφαση στην πρόσληψη και στην (ανα)παραγωγή των κειμένων: ακρόαση και αναδιήγηση ιστοριών και ποιημάτων απαγγελία και δημιουργία ποιημάτων ανάγνωση ιστοριών μέσω εικόνων (εικονογραφημένα κείμενα, εξοικείωση με ειδικό λογισμικό) δημιουργική ανάπλαση ιστοριών θεατρική έκφραση / δραματοποίηση: παντομίμα, θεατρικά σκετς Πρωτοβάθμια στοιχεία Θεωρίας Οι μαθητές/-τριες έρχονται σε επαφή με: Τα «γένη» της λογοτεχνίας: - ποίηση - αφήγηση - θέατρο «Πρωτογενή» κειμενικά είδη: ποιήματα πεζογραφήματα θεατρικά έργα/δρώμενα (διακρίνουν χτυπητές διαφορές, ειδοποιά γνωρίσματα). Από την Γ Δημοτικού: Ξεκινά σταδιακά η συστηματική εξέταση ποιημάτων και πεζών, με έμφαση στις δεξιότητες της διάκρισης / κατανόησης / πρωτοβάθμιας ερμηνείας των κειμένων, και με στόχο την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας (τα παιδιά να παροτρύνονται να διαβάσουν ολοκληρωμένα λογοτεχνικά βιβλία). 5
Γ -ΣΤ τάξη Εισαγωγή στη «Γραμματική» της λογοτεχνικής γλώσσας Οι μαθητές/-τριες εμβαθύνουν στα ακόλουθα: ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ποιητική «πρόταση»: στίχος, ημιστίχιο, στροφή τύποι ομοιοκαταληξίας (ζευγαρωτή, πλεχτή κλπ.) βασικά μέτρα (π.χ. 15σύλλαβος) ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ διάκριση μεταξύ του «αφηγητή» και των «ηρώων» ή «χαρακτήρων» της ιστορίας: πρωταγωνιστές και δευτερεύοντα πρόσωπα χωρισμός της ιστορίας σε επεισόδια ή σκηνές > προαιρετική αναφορά στις συμβάσεις της θεατρικής παράστασης (βλ. σημείωση) ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Θεωρία των λογοτεχνικών ειδών Οι μαθητές/-τριες να μπορούν να διακρίνουν γενικά ανάμεσα σε: ανώνυμη/δημοτική και επώνυμη ποίηση έμμετρα-ομοιοκατάληκτα ποιήματα και ποιήματα σε ελεύθερο στίχο ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Οι μαθητές/-τριες να μπορούν να διακρίνουν γενικά ανάμεσα σε: παραδοσιακές/λαϊκές αφηγήσεις (μύθοι, θρύλοι, παραμύθια) είδη κειμένων της νεότερης πεζογραφίας (με βάση το θέμα και την πλοκή τους, π.χ. «επιστημονική φαντασία», «εφηβικό» μυθιστόρημα, «αστυνομικό» διήγημα κλπ.) άλλα είδη αφηγήσεων: χρονικά, μαρτυρίες, ημερολόγια, (αυτο)βιογραφίες κλπ. [προαιρετική αναφορά εφόσον προκύπτουν τέτοια κείμενα] -------------------------------------------------------------------------------------------------------- ΣΗΜ. Όσα στοιχεία αναφέρονται στο λογοτεχνικό γένος του θεάτρου μπορούν να καλυφθούν από το συναφές μάθημα στο ωρολόγιο πρόγραμμα της Θεατρικής αγωγής Ειδικοί Διδακτικοί στόχοι: να ανακαλύψουν σταδιακά τους κανόνες του λογοτεχνικού παιχνιδιού, ξεκινώντας από το απλό, αυθόρμητο παιχνίδι με τις λέξεις στις μικρότερες τάξεις, για να εισαχθούν στις μεγαλύτερες στο γραμματικό σύστημα και σε στοιχεία θεωρίας της Λογοτεχνίας μέσα από τα κείμενα που διδάσκονται να αντιληφθούν ότι η χρήση της κοινής γλώσσας στη λογοτεχνία μπορεί να επιφέρει ένα ιδιαίτερο αισθητικό αποτέλεσμα, δημιουργώντας μια νέα γλώσσα με τους δικούς της κανόνες, σε διαλεκτική σχέση με την κανονική της τρέχουσας επικοινωνίας να καλλιεργήσουν τη δημιουργικότητα, την ευαισθησία και την επινοητική τους ικανότητα μέσω κατάλληλων δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής και ανάγνωσης: ανα-διήγηση / μεταγραφή / δημιουργική επέμβαση στο κείμενο (αλλαγή της δομής, της πλοκής, του λογοτεχνικού ήρωα, συνδυασμός ιστοριών για τη δημιουργία μιας νέας, σχεδιασμός μιας πρωτότυπης ιστορίας ή ενός ποιήματος ή ενός λογοτεχνικού χαρακτήρα με βάση ένα πραγματικό πρότυπο κ.ο.κ.) 6
να αναγνωρίζουν τα στοιχεία ταυτότητας ενός λογοτεχνικού έργου-βιβλίου (εξώφυλλο, οπισθόφυλλο, αυτί, εικονογράφηση) και να εντοπίζουν σε αυτά χρήσιμες πληροφορίες (συγγραφέας, εκδότης, περιεχόμενα, τύπος κειμένου: π.χ. ποιητική συλλογή, πεζογράφημα, εικονογραφήγημα κλπ.) να είναι σε θέση, αντίστοιχα, να διακρίνουν το είδος ενός λογοτεχνικού κειμένου από εσωτερικά στοιχεία του (π.χ. ομοιοκαταληξία, χωρισμός σε στροφές, χωρισμός σε κεφάλαια, επεισόδια ή σκηνές κ.ο.κ.) να αντιλαμβάνονται στοιχειωδώς τη ρυθμική οργάνωση ενός ποιητικού κειμένου και να την ξεχωρίζουν από τη δομή ενός αφηγηματικού κειμένου, η οποία οργανώνεται σε «επεισόδια». κατ επέκταση, να αντιληφθούν σε πρωτοβάθμιο επίπεδο τη στενή σχέση μορφής περιεχομένου ιδίως στη λογοτεχνία να είναι δυνάμει σε θέση, στις μεγαλύτερες τάξεις και σε σύνδεση με την επόμενη βαθμίδα, του Γυμνασίου, να διακρίνουν τα καθαυτό λογοτεχνικά κείμενα, ποιήματα και πεζά, από άλλα είδη κειμένων που ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία της «γραμματείας» (στιχάκια, κόμικς, λευκώματα, προσωπικό ημερολόγιο, σενάρια κ.ο.κ.) να μπορούν να εξετάζουν ένα λογοτεχνικό κείμενο σε σχέση με άλλες καλλιτεχνικές μορφές καθώς και με άλλα διδακτικά αντικείμενα, σε μια διαθεματική προοπτική να έχουν αποκτήσει εσωτερικά κίνητρα ώστε να αποζητούν επαφή με τη λογοτεχνία και εκτός σχολείου. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ 1. Οι εκπαιδευτικοί φροντίζουν ώστε τα κείμενα που θα διδάξουν στη διάρκεια του σχολικού έτους να καλύπτουν όλους τους θεματικούς άξονες. 2. Τα κείμενα ή αποσπάσματα που θα επιλεγούν να είναι καίρια, να φωτίζουν δηλαδή το θέμα από διαφορετικές οπτικές, έτσι ώστε το θέμα να λειτουργεί όντως ως «άξονας», σύνδεσμος για τη συνεξέταση πολλών κειμένων μαζί. (Λόγω της σπειροειδούς οργάνωσης του μαθήματος είναι ευνόητο ότι μπορούν να ανακαλούνται για τις ανάγκες της διδασκαλίας κείμενα από διαφορετικές θεματικές ενότητες και τάξεις το ίδιο ισχύει και για τη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση). 3. Η διδασκαλία τόσο των θεμάτων όσο και των στοιχείων του λογοτεχνικού γραμματισμού, όπως φάνηκε και παραπάνω, επιτρέπει ευελιξία εντός πλαισίων: οι εκπαιδευτικοί επιλέγουν, αναλόγως του επιπέδου της τάξης, ποιες πτυχές θα αναδείξουν από κάθε θεματικό άξονα και ποια στοιχεία θα διδάξουν από τη «γραμματική» της λογοτεχνικής γλώσσας, μέσα από τα κείμενα πάντα, και κλιμακωτά, από τα πιο απλά στα πιο σύνθετα στοιχεία. Το ζητούμενο είναι να επιτευχθούν οι διδακτικοί στόχοι, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες, ολοκληρώνοντας τη μαθητεία τους στο Δημοτικό, να έχουν διδαχθεί ό,τι περιλαμβάνεται στο curriculum της λογοτεχνικής τους μόρφωσης για αυτή τη βαθμίδα τόσο από πλευράς θεμάτων όσο και από πλευράς θεωρίας των λογοτεχνικών κειμένων. (Βλ. και τους «δείκτες επιτυχίας» παρακάτω). 7
ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ β) Ανά βαθμίδα 1. ΠΡΟΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Ολοκληρώνοντας τη μαθητεία τους στο επίπεδο της Προδημοτικής εκπαίδευσης και στις δύο πρώτες τάξεις του Δημοτικού (Α - Β ), οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι σε θέση: Να αντιλαμβάνονται, «παίζοντας με τις λέξεις», πως η χρήση της κοινής γλώσσας μπορεί να επιφέρει ένα ιδιαίτερο αισθητικό αποτέλεσμα. Να μπορούν να «διαβάσουν» δημιουργικά ένα κείμενο με τη βοήθεια εικόνων ή με τη χρήση κατάλληλου λογισμικού. Να αναγνωρίζουν στοιχειωδώς τη διαφορά ενός ποιήματος από ένα πεζογράφημα, ένα παραμύθι, ένα εικονογραφήγημα (κόμικ) κλπ. Να συνδυάζουν ένα λογοτεχνικό κείμενο με άλλες μορφές έκφρασης και τέχνης. Ολοκληρώνοντας τη μαθητεία τους στο επίπεδο της Γ - Δ Δημοτικού, οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι επιπλέον σε θέση: Να διακρίνουν τα γένη και τα πρωτογενή είδη της λογοτεχνίας με βάση τα ειδοποιά τους γνωρίσματα (κείμενα σε στίχο, διηγήσεις σε πεζό). Προαιρετικά, να έχουν μια ιδέα και για τις συμβάσεις του θεατρικού κώδικα και της «δραματικής αναπαράστασης» (θεατρικής παράστασης). Να αναγνωρίζουν τα «στοιχεία ταυτότητας» ενός λογοτεχνικού βιβλίου και να εντοπίζουν σε αυτά χρήσιμες πληροφορίες για το είδος και τον δημιουργό του. Να αντιλαμβάνονται από εσωτερικά στοιχεία δομής και οργάνωσης το είδος ενός κειμένου (ποιητικό, αφηγηματικό, θεατρικό κλπ.). Να προσλαμβάνουν και να ερμηνεύουν στοιχειωδώς ένα λογοτεχνικό κείμενο, αναπτύσσοντας την κριτική τους σκέψη καθώς και την ευαισθησία τους. Να αλληλεπιδρούν δημιουργικά με το κείμενο δοκιμάζοντας εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης. Να διακρίνουν στοιχειωδώς τις σχέσεις μεταξύ των κειμένων (θεματολογικές, μορφολογικές και άλλες). Να μπορούν να δουν ένα λογοτεχνικό κείμενο σε συνάφεια με άλλα διδακτικά αντικείμενα (ιδίως εκείνα που σχετίζονται επίσης με την Τέχνη). Να ανταλλάσουν πληροφορίες και να συνεργάζονται στην ανάλυση των κειμένων, καλλιεργώντας δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας. Ολοκληρώνοντας τη μαθητεία τους στο επίπεδο της Ε - Στ Δημοτικού, οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι επιπλέον σε θέση: Να αναγνωρίζουν ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του ποιητικού λόγου (στίχοι στροφές, τύποι ομοιοκαταληξίας, βασικά μέτρα). Να διακρίνουν τις βασικές ποιητικές μορφές: έμμετρη ποίηση ποίηση σε ελεύθερο στίχο. 8
Να ξεχωρίζουν στοιχειωδώς τα ποιητικά και αφηγηματικά είδη της λαϊκής παράδοσης (δημοτικά τραγούδια, ποιητάρικη παράδοση, μύθοι κλπ.) από τα αντίστοιχα είδη της επώνυμης (και νεότερης) λογοτεχνίας με γνώμονα θεματικά, μορφολογικά και εκφραστικά χαρακτηριστικά τους. Να διακρίνουν τον δημιουργό, καθώς και τους συστατικούς όρους ενός πεζογραφήματος: αφηγητής ήρωες (πρωταγωνιστές και δευτερεύοντα πρόσωπα) επεισόδια ή σκηνές. Να αναγνωρίζουν είδη αφηγηματικών κειμένων ανάλογα με το θέμα τους και την πλοκή τους. Να αναγνωρίζουν και δυνάμει να μπορούν να ξεχωρίσουν άλλα κειμενικά είδη σε στίχο ή πεζό, που είναι παραπληρωματικά στην καθαυτό λογοτεχνία (στιχάκια, τραγούδια, απομνημονεύματα, χρονικά, μαρτυρίες κλπ.) Να παράγουν μεθοδευμένα προσωπική δημιουργική γραφή και να αξιολογούν με συγκεκριμένα κριτήρια το αποτέλεσμα, αναπτύσσοντας παράλληλα και την «ενσυναισθητική» τους ικανότητα (να μπαίνουν στη θέση των ηρώων, στην ατμόσφαιρα του έργου, στο κλίμα της εποχής όπου διαδραματίζεται κ.τ.ό.) Να αναπτύσσουν την ικανότητα για συλλογική εργασία, παράλληλα με τις δεξιότητες της διαπροσωπικής επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών, και να εξοικειώνονται σταδιακά με τη χρήση των νέων τεχνολογιών για τις ανάγκες του μαθήματος. Περατώνοντας γενικά τη βαθμίδα της Προδημοτικής και Δημοτικής Εκπαίδευσης, οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι σε θέση: Να εκφράζονται ανασυνθέτοντας και αναδιηγούμενοι μια ιστορία ή ένα ποίημα, και να συνεργάζονται στη δραματοποίηση ενός κειμένου. Να αλληλεπιδρούν με το λογοτεχνικό κείμενο και να χρησιμοποιούν την ενσυναισθητική και επινοητική τους ικανότητα με δημιουργική πρόθεση. Να αντιλαμβάνονται την αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος, την αξία της φυσικής ζωής και του αθλητισμού για την ψυχοσωματική ισορροπία του ανθρώπου, αναπτύσσοντας αντίστοιχες στάσεις και συμπεριφορές. Να συνειδητοποιούν τη σχέση Ιστορίας και Λογοτεχνίας και να κατανοούν πώς η λογοτεχνία συμβάλλει στην πρόσληψη και μνημείωση του ιστορικού παρελθόντος. Να βλέπουν τη διαφορετικότητα στην ανθρωπολογική και κοινωνική της διάσταση (όλοι ίδιοι, όλοι διαφορετικοί) και να συνειδητοποιούν την αξία της φιλίας, της ανεκτικότητας, της ανθρώπινης συνεργασίας και αλληλεγγύης. Να διαβλέπουν πίσω από τον «παιγνιώδη» και «φανταστικό» τύπο ενός λογοτεχνικού κειμένου (χιουμοριστικού, επιστημονικής φαντασίας κλπ.) στοιχεία κοινωνικού σχολιασμού και ανατροπής. Να λειτουργούν ως κοινότητα αναγνωστών, καλλιεργώντας το κοινό γούστο, αλλά και να συνειδητοποιούν τις υποκειμενικές κλίσεις ή προτιμήσεις τους για τα κείμενα που διαβάζουν. Να έχουν αποκτήσει εσωτερικά κίνητρα ώστε να αποζητούν επαφή με τη λογοτεχνία και εκτός σχολείου. 9