Θέµατα & Ασκήσεις από: www.arnos.gr ΕΠΟ 11-2 η Γραπτή Εργασία 2007-2008 ΘΕΜΑ: "Πώς καθορίστηκε η φυσιογνωµία του ευρωπαίου εµπόρου κατά την πρώιµη νεότερη περίοδο. Ποια τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του και πώς διαµορφώθηκε ο χώρος των δραστηριοτήτων του". ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Εισαγωγή Ο Ύστερος Μεσαίωνας άλλαξε ριζικά τον τρόπο διεξαγωγής του εµπορίου στην Ιταλική Χερσόνησο. Οι Ιταλοί έµποροι άρχισαν να ταξιδεύουν χωρίς ενδιάµεσο σταθµό προς τη Βόρεια Θάλασσα και τον Ατλαντικό. Οι συχνότερες θαλάσσιες επαφές µεταξύ Φλάνδρας και Ιταλίας οδήγησαν στην παρακµή των εµποροπανηγύρεων της Καµπανίας, οι οποίες αντικαταστάθηκαν από τις εµποροπανηγύρεις της Αµβέρσας, του Μπέργκεν, της Φραγκφούρτης και της Λειψίας. (D. Nicholas, σ.597-598) Το 14 ο αιώνα εµφανίζεται η Χάνσα, εµπορική ένωση που διασφάλιζε τη διακίνηση των προϊόντων και των εµπόρων. (Γαγανάκης, σ. 86) Στη Βόρεια Ευρώπη οι εµπορικές τεχνικές παρέµεναν πρωτόγνωρες. ιατηρούνταν οι παλαιότερες µέθοδοι λογιστικής και λογαριασµών. Οι έµποροι της Χάνσας δρούσαν ο ένας ως αντιπρόσωπος του άλλου χωρίς να χρησιµοποιούν συναλλαγµατικές. (D. Nicholas, σ.601) Οι αρχές της πρώιµης νεότερης περιόδου χαρακτηρίστηκαν από εξερευνήσεις, οικονοµική εκµετάλλευση και εµπόριο. Αποτέλεσµα ήταν η συνένωση του υπόλοιπου κόσµου µε τη υτική Ευρώπη και οι αυξηµένες ευκαιρίες κέρδους. (D. North, σ.227, 228) Φυσιογνωµία του ευρωπαίου εµπόρου Οι έµποροι, γνωστοί από την εποχή του Μεσαίωνα, ήταν παρόντες σε όλα τα λιµάνια και τα βιοµηχανικά και εµπορικά αστικά κέντρα της Ευρώπης. Προχωρούσε σε διαπραγµατεύσεις µε πιστωτές και εµπόρους απ όλη τη χώρα και εκτός των ορίων
της. ιαχειριζόταν µεγάλα κεφάλαια υπό µορφή συναλλαγµατικών και έκανε παράτολµες επενδύσεις. Η ευρωπαϊκή εµπορική κοινότητα κατά το 16 ο αιώνα ήταν διεθνοποιηµένη. (Γαγανάκης, σ. 119, H. Kamen, σ.184-185) Οι έµποροι είχαν τη δική τους διαστρωµάτωση ανάλογα µε τα εισοδήµατά τους. Οι µεγαλέµποροι διακρίνονταν από τους µικροέµπορους καθώς οι µεγαλέµποροι ήταν οργανωµένοι σε συντεχνίες και οι µικρέµποροι σε επαγγελµατικές κοινότητες. (H. Kamen, σ.187) Κατά τον 14 ο και 15 ο αιώνα παρατηρήθηκε παρατεταµένη περίοδος κρίσης. Η εµπορική δραστηριότητα όµως αναδείχτηκε βασική κινητήρια δύναµη της ευρωπαϊκής οικονοµίας. Οι ποταµοί της Ευρώπης αποτελούσαν ένα σηµαντικό δίκτυο εµπορικών συναλλαγών, σηµειώθηκαν βελτιώσεις στις εµπορικές µεθόδους και εδραιώθηκαν εµπορικές εταιρείες, ασφαλίστηκαν τα εµπορικά δροµολόγια, τηρούνταν πρακτικά, εξαπλώθηκε η χρήση της συναλλαγµατικής και εµφανίστηκε η χρηµαταγορά. Έτσι συγκροτήθηκαν αστικά δίκτυα, όπου γίνονταν τακτικές επίσηµες ή ανεπίσηµες συνεδριάσεις αντιπροσώπων των πόλεων και αναπτύχθηκαν αντιπροσωπευτικοί θεσµοί, όπως οι Χάνσες, εµπορικές ενώσεις, οι οποίες ήταν στενά συνδεδεµένες µε τις αστικές αριστοκρατίες. Τα νέα συµµετοχικά καθεστώτα µετέτρεψαν τους οργανισµούς σε περιφερειακά ή υπερπεριφερειακά αντιπροσωπευτικά στρώµατα επιφορτισµένα µε την εξυπηρέτηση αµιγώς οικονοµικών συµφερόντων. (Γαγανάκης, σ. 85-86) Γνωστές Χάνσες ήταν των Φλαµανδών εµπόρων στο Λονδίνο και των πόλεων της Βόρειας θάλασσας & της Βαλτικής (γερµανική Χάνσα). Η γερµανική Χάνσα επεκτάθηκε αρκετά µε αποτέλεσµα να διευκολύνει την αυξανόµενη διεθνοποίηση του εµπορίου καθώς µεγάλες ποσότητες προϊόντων µεταφέρονταν από την µια περιοχή στην άλλη. Το 15 ο αιώνα γνώρισε παρακµή καθώς Η ανάδειξη της Αµβέρσας σε σηµαντικό λιµάνι, το 15 ο αιώνα την οδήγησε σε παρακµή καθώς αντιµετώπιζε εσωτερικά προβλήµατα. Με την ανάδειξη της Αµβέρσας σε σηµαντικό λιµάνι των Κάτω Χωρών η Χάνσα βρέθηκε να ανταγωνίζεται τους Γερµανούς. Έτσι η βιοµηχανική παραγωγή εξαρτιόταν από τους Ιταλούς για είδη πολυτελείας και από τους Γερµανούς για σιτηρά, δασικά προϊόντα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. (D. Nicholas, σ.602-603) Έντονες ανακατατάξεις παρατηρούνται στο ευρωπαϊκό εµπορικό δίκτυο. Εµπορικά κέντρα και κανάλια επικοινωνίας αποσπάστηκαν από τους καθολικούς συµβάλλοντας στην παρακµή και πτώση της Αµβέρσας, παγκόσµιας εµπορικής πρωτεύουσας. Ωφεληµένες ήταν οι βόρειες ευρωπαϊκές περιοχές µε κυρίαρχη την πόλη του Άµστερνταµ. (Cipolla, σ.347, 366)
Ο οικονοµικός παραγκωνισµός των εµπόρων, η κρίση του εµπορίου ή το δυσµενές πολιτικό περιβάλλον οδήγησε σε συνειδητή επιλογή άλλης δραστηριότητας. Οι περισσότεροι έµποροι αδυνατούσαν να ελέγξουν τις ευρύτερες οικονοµικές συνθήκες κάτω από τις οποίες δραστηριοποιούνταν. εν είχαν ελευθερία επιλογής. Περιορίζονταν από το πολιτικό περιβάλλον. Κάποιοι αποσύρθηκαν από το εµπόριο για να ασχοληθούν µε άλλες δραστηριότητες. (H. Kamen, σ.206-207) Στην Ιταλία για παράδειγµα η παρακµή της υφαντουργίας το 17 ο αι προκάλεσε µεταφορά κεφαλαίων. Οι δυσκολίες στο εµπόριο της Ανατολής, ο ανταγωνισµός ιταλικών εµπορικών και κατασκευαστικών κέντρων, οι επενδύσεις στη γη και τις χρηµατοπιστωτικές δραστηριότητες εµφάνιζαν µεγαλύτερη εξασφάλιση από το εµπόριο. (Γαγανάκης, σ. 126) Η ενασχόληση των αστών εµπόρων µε τη γη λειτουργεί προς όφελος της αγροτικής παραγωγής και δείχνει αντικαπιταλιστική οικονοµική λογική, εξορθολογισµό της παραγωγής, ανανέωση και εµπλουτισµό των καλλιεργητικών µεθόδων, νέες σχέσεις εργασίας στις κοινότητες των παραγωγών, αναζωογόνηση της αγροτικής υπαίθρου. (Γαγανάκης, σ. 121, H. Kamen, σ.193) Το 14 ο αι. η παραγωγή στρέφεται από την κατασκευή και το εµπόριο πολυτελών υφασµάτων προς την κατασκευή υφασµάτων χαµηλότερης ποιότητας και τιµής. Η αλλαγή αυτή ήταν αποτέλεσµα των ανακατατάξεων στον ευρωπαϊκό αστικό χώρο και τη µεταφορά της υφαντουργικής παραγωγής στην ύπαιθρο. Η εξασθένιση του εµπορίου και η ένταση του ανταγωνισµού οδήγησαν εξειδικευµένα αστικά κατασκευαστικά κέντρα στην παραγωγή ειδών πολυτελείας. Αυτό ενίσχυσε τη θέση των εξειδικευµένων αστών τεχνιτών. Η παραγωγή ειδών πολυτελείας αποκλειστικά για τους αριστοκράτες οδήγησε στη χειραφέτηση της παραγωγής ενώ απαιτούσε εξειδίκευση καθώς και αυστηρό έλεγχο παραγωγής και εργατικού δυναµικού. Έτσι επιβλήθηκε η κληρονοµική ηγεµονία των αρχιµαστόρων. ηµιουργήθηκαν οι συντεχνίες, οι οποίες όµως ασκούσαν έλεγχο στους εµπόρους. (Γαγανάκης, σ. 73) Η δυσµενής πραγµατικότητα έστρεψε τους εµπόρους στην αγροτική ύπαιθρο µε την εξάπλωση του συστήµατος της οικοτεχνίας. Ο έµπορος προµήθευε την πρώτη ύλη και εδραιωνόταν ως προµηθευτής και εργοδότης. Είχε τον απόλυτο έλεγχο στη ρύθµιση του ύψους της παραγωγής και τη δυνατότητα να διακόψει ή να µεταφέρει µια παραγωγική διαδικασία. Η µεταφορά της παραγωγικής διαδικασίας στην ύπαιθρο πρόσφερε δυνατότητα διάνοιξης µιας νέας αγοράς για τα µεσαία στρώµατα µε την παραγωγή φθηνότερων υφασµάτων. Στη διάρκεια του 15 ου αι. εµφανίστηκαν δίκτυα παραγωγής οργανωµένα στο σύστηµα της οικοτεχνίας. Παραδοσιακά κέντρα υφαντουργίας παρήκµασαν ενώ συγκεντρώθηκε στα χέρια των αρχιµαστόρων η
κοινωνική και πολιτική δύναµη οδηγώντας την µονοπώληση της αγοράς. (Γαγανάκης, σ. 74) Έτσι οι έµποροι αποκτούν τον έλεγχο των αυτόνοµων τεχνιτών. Η εξάρτηση της οικονοµικής τους επιβίωσης από την πρόσβαση σε φθηνές πρώτες ύλες και η έλλειψη διαθέσιµης πρώτης ύλης στην τοπική αγορά οδηγούν στο µονοπωλιακό έλεγχο της αγοράς από τους εµπόρους και στο δανεισµό των τεχνιτών από τους εµπόρους. Οι µειωµένες τιµές των κατασκευασµένων αγαθών σε σχέση µε την τιµή των τροφίµων, η αυξανόµενη φορολογική επιβάρυνση τους οδηγούσε στο δανεισµό. (Γαγανάκης, σ. 199-200) Ο δανεισµός γνώρισε άνθιση κατά τον 15 ο και 16 ο αιώνα προκαλώντας πιστωτική νοοτροπία. Αποτελούσε µια µορφή επενδύσεων ιδιαίτερα εκεί όπου το κράτος παρείχε ασφάλεια κεφαλαίων και υψηλά επιτόκια. (H. Kamen, σ.188) Η εµπορική αριστοκρατία του Άµστερνταµ όφειλε µεγάλο µέρος του εισοδήµατός της στο δανεισµό. Η επέκταση των πιστωτικών δραστηριοτήτων οδήγησε στην ολοκληρωτική οικονοµική εξάρτηση των αγροτικών κοινοτήτων από τα αστικά κεφάλαια, εδραίωση των αστών πιστωτών ως των µεγαλύτερων και πολυπληθέστερων οφειλετών, αδυναµία των χωρικών ν αποπληρώσουν τα χρέη τους και µαζική µεταβίβαση της αγροτικής γης στην αστική ιδιοκτησία. (Γαγανάκης, σ. 120-121, H. Kamen, σ.189-190) Εκτός από τους αγρότες συχνά δανείζονταν και οι ευγενείς. Χάρη στα χρέη των ευγενών οι έµποροι συγκέντρωσαν γη στα χέρια τους. Μετέθεσαν τα συµφέροντά τους στην ύπαιθρο αγοράζοντας γη κι έτσι το µεγαλύτερο ποσοστό των εισοδηµάτων τους προέρχεται από την κατοχή γης και τα µισθώµατα. (H. Kamen, σ.191-192) Οι έµποροι αστοί λειτούργησαν και ως φοροσυλλέκτες. ιέθεταν τα απαραίτητα µέσα και τη δύναµη για τη συλλογή των φόρων σε τοπική και εθνική κλίµακα κι έτσι ξένοι φοροσυλλέκτες σε εθνικές επικράτειες. (Γαγανάκης, σ. 121-122) Από την εποχή του Μεσαίωνα οι βασιλείς και οι αρχιερείς εµπιστεύονταν τη διαχείριση της περιουσίας τους σε µη ευγενείς καθώς προτιµούσαν να στηρίζονταν σε ανθρώπους µε µεγάλα αποθέµατα πίστωσης παρά σε αυτούς που ο πλούτος τους ήταν δεσµευµένος στη γη. Στράφηκαν σε εµπόρους µε διεθνείς διασυνδέσεις. (H. Kamen, σ.193) Το εµπόριο δεν ήταν µια σίγουρη πηγή εσόδων γι αυτό οι έµποροι συχνά επένδυαν τα κεφάλαιά τους σε διάφορους τοµείς µε σκοπό τη διασφάλιση των κερδών τους. Στο Άµστερνταµ η εµπορική τάξη στήριξε την αύξηση του πλούτου της στους γάµους που συνάπτονταν µε σκοπό την επικύρωση των εµπορικών δεσµών µεταξύ των οικογενειών ή της επιθυµίας διατήρησης του ελέγχου της πολιτικής. (H.
Kamen, σ.185-186) Πολλοί έµποροι δραστηριοποιούνται στο χώρο της υφαντουργίας. Κατά το 18 ο αιώνα αυτό σταµατά. (H. Kamen, σ.187) Οι έµποροι χρησιµοποιούσαν την κατοχή δηµόσιων αξιωµάτων στην υπηρεσία των εθνικών µοναρχιών για την κοινωνική τους αναρρίχηση. Η κατάσταση άλλαξε µε την εµφάνιση της πώλησης των δηµοσίων αξιωµάτων. Το 16 ο αι. παρατηρείται υπερπληθωρισµός των δηµοσίων αξιωµάτων προκαλώντας κορύφωση της ζήτησης µε αποτέλεσµα τη ραγδαία υπερτίµηση της αξίας τους. Αποτέλεσµα ήταν η συγκρότηση και εδραίωση µιας νέας αριστοκρατίας αξιωµάτων αστικής προέλευσης αριστοκρατία της τηβέννου. (Γαγανάκης, σ. 122-123) Το 16 ο αιώνα διαταράσσεται το ιεθνές εµπόριο, το οποίο προκάλεσε παρακµή του εµπορικού κέντρου της Αµβέρσας συµπαρασύροντας και το εξαγωγικό εµπόριο των Ισπανών και τους εµπορικούς δρόµους µέσω Άλπεων και νότιας Γερµανίας. (Γαγανάκης, σ. 149) Η επανεδραίωση των ευρωπαϊκών εµπορικών δρόµων και η ανάδυση των µεγάλων διεθνών εµπορικών εκθέσεων εδραίωσαν την κυριαρχία των παραδοσιακών κατασκευαστικών κέντρων. Η ανάπτυξη του κατασκευαστικού τοµέα καθορίστηκε από το εµπόριο µε τις αποικίες στο νέο κόσµο, και την ικανοποίηση των αναγκών φροντίδας των περιοχών. (Γαγανάκης, σ. 193) Σε περιοχές που υπήρχαν εµπορικές κοινότητες µε εµπλοκή στο παγκόσµιο εµπόριο, η πρόσβαση στη διεθνή αγορά, η µείωση του κόστους των συναλλαγών και οι ευνοϊκές χρηµατοπιστωτικές διευθετήσεις εξασφάλισαν υψηλά ποσοστά βιωσιµότητας και ανάπτυξης του κατασκευαστικού τοµέα. Η συρρίκνωση των συντεχνιών οδήγησε στην ελεύθερη κίνηση εµπόρων (διαχείριση εργατικής δύναµης- προσφερόµενη τεχνολογία), η ισχυρή συντεχνία περιόριζε τη δυνατότητα πρόσβασης σε φθηνά εργατικά χέρια και στην επέκταση παραγωγής στην ύπαιθρο. (Γαγανάκης, σ. 196) Τέλη 17 ου αιώνα εντατικοποιούνται οι εµπορικές συναλλαγές µε τις ευρωπαϊκές αποικίες. Οι εµπορικές ανταλλαγές µε τη ζώνη του Ατλαντικού οδήγησαν στην απορρόφηση του µεγαλύτερου µέρους της κατασκευαστικής παραγωγής. Οι τρεις γνωστές ήπειροι (Ευρώπη, Αφρική και Αµερική) ενώθηκαν στα πλαίσια ενός παγκόσµιου δικτύου συναλλαγών. Αγροτικά και κατασκευασµένα προϊόντα πωλούνταν στην Αφρική ενώ δούλοι αγοράζονταν από την Αφρική και µεταφέρονταν στις φυτείες της Αµερικής. Τα προϊόντα που παρήγαν οι φυτείες της Αµερικής µεταφέρονταν από εκεί στην Ευρώπη όπου γινόταν επεξεργασία. (Γαγανάκης, σ. 208) Μια νέα µορφή εµπορίου ήταν το δουλεµπόριο. Η ανάγκη σε µεγάλο και φθηνό εργατικό δυναµικό οδήγησε στην ανάπτυξη του δουλεµπορίου. Κατά την περίοδο από το 1450 έως το 1600 Ευρωπαίοι δουλέµποροι εισήγαγαν Αφρικανούς Νέγρους στην
Ευρώπη. Το δουλεµπόριο επιφύλασσε ένα µεγάλο ποσοστό καθαρού κέρδους ενώ η αυξηµένη ζήτηση για τα αποικιακά προϊόντα πρόσφερε άφθονες ευκαιρίες πλουτισµού στους εµπόρους εισαγωγείς. Μέρος των εισοδηµάτων επενδυόταν στην αγορά κτηµάτων ή σε κατασκευαστικούς κλάδους. (Γαγανάκης, σ. 208-209) Οι αστοί του 16 ου και 17 ου αιώνα ήταν οι µοναδικοί που αποτελούσαν τη µοναδική κινητήρια δύναµη για την ανάπτυξη και εδραίωση της καπιταλιστικής επιχειρηµατικής δραστηριότητας και της καπιταλιστικής οργάνωσης της ευρωπαϊκής οικονοµίας. ιέθετε τα οικονοµικά µέσα και την απαραίτητη τεχνογνωσία και είχε τη θέληση να αποτελέσει τη βάση της µεγάλης ευρωπαϊκής εµπορικής ανάπτυξης καθώς πρωταγωνίστησαν στη συγκρότηση µεγάλων εµπορικών εταιρειών. (Γαγανάκης, σ. 124) Επίλογος Οι διαρκώς αυξηµένες απαιτήσεις της φεουδαρχίας συντέλεσαν στην άνθιση του εµπορίου µέσα από την ανάδυση του αστικού χώρου. Οι αυτοδιοικούµενες αστικές κοινότητες εισχωρούν στην αγροτική ύπαιθρο επεκτείνοντας την οικονοµική τους ζώνη. Η κρίση του φεουδαλισµού συνέβαλε στην ανάπτυξη του αστικού χώρου και στην επέκταση των αστών και στην ύπαιθρο. Έτσι οι αστοί δραστηριοποιούνται και σε άλλους χώρους έκτος του εµπορίου. Η επανάκαµψη του εµπορίου λειτούργησε τονωτικά για τον αναδυόµενο αστικό χώρο και αποτέλεσε τη µοναδική κινητήρια δύναµη της ευρωπαϊκής οικονοµίας. Βιβλιογραφία Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονοµική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999 Cipolla C.M., Η Ευρώπη πριν από τη βιοµηχανική επανάσταση. Κοινωνία και οικονοµία 1000-1700 µ.χ., Αθήνα, Θεµέλιο, 1988 Kamen H., Πρώιµη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία, Αθήνα, Μεταίχµιο, 2002 Nicholas D., Η εξέλιξη του µεσαιωνικού κόσµου. Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1999 North D., οµή και µεταβολές στην οικονοµική ιστορία, Κριτική, Αθήνα 2000