Λουδοβίκος Έκτορας Μπερλιόζ Γάλλος Συνθέτης ( 1803-1869) Έργο: ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ (1830) Είδος: Προγραµµατική συµφωνία σε 5 µέρη. Πρόγραµµα: Ένας ερωτοχτυπηµένος καλλιτέχνης, σε κατάσταση έκστασης από τη χρήση οπίου, καταδιώκεται από το όραµα της αγαπηµένης του, που µετατρέπεται σε µια έµµονη ιδέα. Το έργο γράφτηκε το 1830 και εκτελέστηκε για πρώτη φορά, τον ίδιο χρόνο, στο Παρίσι. Το έργο έχει τον υπότιτλο «επεισόδιο στη ζωή ενός καλλιτέχνη» και είναι βασικά µια µουσική αυτοβιογραφία του ίδιου του συνθέτη. Γι αυτό, είναι µια προγραµµατική συµφωνία, αφού απεικονίζει, σύµφωνα µε τα λεγόµενα του συνθέτη «επεισόδια στη ζωή ενός καλλιτέχνη». Σε όλη τη συµφωνία, που αποτελεί µια υποδειγµατική ροµαντική µουσική σύνθεση, κυριαρχεί η γυναίκα (µια από τις γυναίκες της ζωής του συνθέτη), η ηθοποιός Χάρριετ Σµίθσον. Η ίδια η αγαπηµένη, γίνεται γι αυτόν µία έµµονη µελωδική ιδέα, που τον στοιχειώνει και τον ακολουθεί παντού. Η έµµονη ιδέα ή idée fixed είναι το βασικό θέµα της συµφωνίας, που υπόκειται σε επεξεργασία παραλλαγής ως προς την αρµονία, το ρυθµό, το ύφος κλπ. Έτσι, αυτό το θέµα εµφανίζεται και στα πέντε µέρη της συµφωνίας και τα ενοποιεί. Το θέµα αντιπροσωπεύει, στην ουσία, την αγαπηµένη γυναίκα του συνθέτη και κάθε φορά που εµφανίζεται υπόκειται σε αλλαγές, έτσι ώστε να ταιριάζει µε την εξέλιξη της ιστορίας. Με αυτό τον τρόπο η συµφωνία στηρίζεται πάνω σε µια σειρά από εναλλαγές συναισθηµάτων που αφηγούνται την ιστορία. Ο συνθέτης, κατά την πρώτη εκτέλεση του έργου, µοίρασε στο κοινό «πρόγραµµα», στο οποίο περιέγραφε την εξέλιξη της ιστορίας του έργου, αφού αντιλαµβανόταν τη συµφωνία αυτή ως ένα µουσικό δράµα, στο οποίο η ιστορία αντί να τραγουδιέται, ήταν γραµµένη στο πρόγραµµα. Σηµασία του έργου στην ιστορία της µουσικής 1. Η χρήση ενός συµφωνικού έργου για την αφήγηση µιας ιστορίας, αγνοώντας την παραδοσιακή µορφή της συµφωνίας (ο όρος συµφωνία αναφέρεται στον κύκλο σονάτα για ολόκληρη ορχήστρα, όπου το πρώτο µέρος είναι συνήθως σε µορφή σονάτα. Στην περίπτωση του έργου αυτού, δεν συµβαίνει το ίδιο) 1. 2. Η ενοποίηση του έργου µέσω ενός επαναλαµβανόµενου θέµατος (idée fixed) που υπόκειται σε θεµατική επεξεργασία. 3. Η χρήση µιας πλούσιας γκάµας ηχοχρωµάτων από όργανα της ορχήστρας, για την περιγραφή µιας ιστορίας. Μουσικά όργανα που λαµβάνουν µέρος στο έργο (2 φλάουτα- ένα πίκολο, 2 όµποε- ένα αγγλικό κόρνο, 2 κλαρινέτα, 4 φαγκότα, 4 γαλλικά κόρνα, 2 κορνέτα, 2 τροµπέτες, 3 τροµπόνια, 2 τούµπες, τύµπανα, γκραν-κάσα, µικρό ταµπούρο, κύµβαλα, καµπάνες, 2 άρπες, βιολιά I, βιολιά II, βιόλες, βιολοντσέλα, κοντραµπάσα. 1 Για τον κύκλο σονάτα βλέπε σελίδα 196 από το βιβλίο «Η απόλαυση της µουσικής» του Joseph Machlis
Συνεισφορά του συνθέτη στην ιστορία της µουσικής 1. Με αυτό το έργο, ο συνθέτης καθιερώθηκε ως ένας από τους σηµαντικότερους συνθέτες της ροµαντικής περιόδου, στη µουσική προσφορά του οποίου στηρίχτηκαν πολλοί µετέπειτα συνθέτες της προγραµµατικής µουσικής. 2. Εµπλούτισε την ορχηστρική µουσική µε νέες αρµονίες, ηχοχρώµατα, φόρµες και χρωµατισµούς στην ένταση. Η ενορχήστρωσή του άνοιξε µια νέα εποχή για την ανάδειξη της αρµονίας και της µελωδίας ως εκφραστικών εργαλείων στα χέρια των µετέπειτα συνθετών. I ΚΙΝΗΣΗ ΟΝΕΙΡΟΠΟΛΗΣΕΙΣ- ΠΑΘΗ Largo, Allegro agitato e appassionato assai (Ζωηράταραγµένα µε πάθος) Στο πρώτο µέρος, ο συνθέτης παρουσιάζει τις απέραντες και άσκοπες ονειροπολήσεις του καλλιτέχνη, το εναλλασσόµενο παράφορο πάθος, τα εκρηκτικά ξεσπάσµατα της ζήλειας, του φόβου, της αγωνίας, αλλά και της απερίγραπτης τρυφερότητας ενός νεαρού µουσικού µε πολλή φαντασία, που ονειρεύεται την αγαπηµένη του. Στο µυαλό του αυτή η γυναίκα γίνεται µια µελωδία, µια έµµονη ιδέα (idée fixe ή leitmotif). Ύστερα από χίλιες δυο απογοητεύσεις, διακρίνει µια αχτίδα ελπίδας. Νοµίζει ότι τον αγαπά. Ζηλεύει, αλλά καθησυχάζει τον εαυτό του. Η έµµονη ιδέα, όπως παρουσιάζεται για πρώτη φορά: II ΚΙΝΗΣΗ ΕΝΑΣ ΧΟΡΟΣ -Valse: Allegro non troppo ( Βαλς όχι πολύ γρήγορο) Με το δεύτερο µέρος, που είναι ένα βαλς, ο Μπερλιόζ φανερώνει ότι είναι αποφασιστικά νεωτεριστής, ξεφεύγει από κάθε φόρµα και παρουσιάζει τον καλλιτέχνη να συναντά την αγαπηµένη του σε κάποια λαµπρή χορευτική συγκέντρωση, όπου ξαναβρίσκει, µέσα στη µέθη του χορού το αίσθηµα της ελπίδας και της αισιοδοξίας. Το χορευτικό µέρος είναι σε τριµερή µορφή. Η έµµονη ιδέα εµφανίζεται στο µεσαίο µέρος. Ο χορός αρχίζει και ο νεαρός µουσικός βρίσκεται σε σύγχυση, καθώς προσπαθεί να διώξει από τη µνήµη του την εικόνα εκείνης. Στο µέσο του χορού η ανάµνηση της πολυαγαπηµένης επανέρχεται. Η έµµονη ιδέα ακούγεται από τα φλάουτα και τα όµποε σε ρυθµό βαλς, µε λυρική εκφραστικότητα και πάθος. Προς το τέλος, η έµµονη ιδέα ξαναεµφανίζεται, σε άλλη κλίµακα αυτή τη φορά, από το κλαρίνο.
III ΚΙΝΗΣΗ Σκηνή στα λιβάδια. Adagio Το µέρος αυτό, θεωρείται ένα θαύµα περιγραφικής ποιµενικής µουσικής, σε τελείως όµως διαφορετική φόρµα από την έκτη συµφωνία του Μπετόβεν. Ο συνθέτης, θυµάται τη γαλήνια ατµόσφαιρα µιας καλοκαιρινής νύκτας, όταν ακούει δύο βοσκούς να συνοµιλούν µε τους αυλούς (που παρουσιάζονται µε το όµποε και το αγγλικό κόρνο). Το ποιµενικό αυτό ντουέτο, γαλήνιο µε µελαγχολικά χρώµατα, τον βυθίζει σε µια ονειροπόληση γεµάτη ελπίδες. Η µελωδία από τα φλάουτα και τα πρώτα βιολιά, που ακολουθεί το ντουέτο, είναι ίσως έκφραση της ελπίδας και της τρυφερότητας που απορρέει από τα όνειρα του καλλιτέχνη. Είναι ένας διάλογος ηχώ, από το ένα όργανο στο άλλο, µια επικοινωνία µε την αγαπηµένη, τη φύση, το Θείο κλπ. Στο µέσο περίπου της κίνησης, µετά από µια αποφασιστική µελωδία που παρουσιάζουν τα φαγκότα, βιολοντσέλα, και κοντραµπάσα και η οποία µοιάζει να αναδύεται από το µοτίβο της έµµονης ιδέας, επανεµφανίζεται η έµµονη ιδέα. Η εµφάνιση της θα βυθίσει ξανά το συνθέτη στον πόνο του. Προς το τέλος, το αρχικό µοτίβο της έµµονης ιδέας ξαναεµφανίζεται στην κυρίως τονικότητα. Παίζεται για πρώτη φορά από τα φλάουτα και κατόπιν, όταν εµφανίζεται για τελευταία φορά, παίζεται από τα πρώτα βιολιά και µετά από τις βιόλες και τα κόρνα, που της δίνουν ένα σκοτεινό χρώµα. Ο επίλογος της κίνησης δίνεται στο αγγλικό κόρνο, που ερµηνεύει ένα µοτίβο της εισαγωγής, µε αναφορές στη µελωδία των αυλών. Η διαφορά εδώ είναι πως δεν δίνεται απάντηση από το όµποε: ύση απόµακρες βροντές µοναξιά ησυχία Η απάντηση θα δοθεί από τα τύµπανα µε ένα crescendo και diminuendo που αναγγέλλουν την επικείµενη καταιγίδα. Για πρώτη φορά στην ενορχήστρωση γίνεται χρήση των κρουστών σε ρόλο. IV ΚΙΝΗΣΗ Πορεία προς το Ικρίωµα. Allegretto non troppo «Εµβατήριο σε διµερές µέτρο, στον ελάσσονα τρόπο» Στο τέταρτο µέρος, ο καλλιτέχνης παρουσιάζεται τελείως απογοητευµένος. Είναι βέβαιος πως εκείνη που αγαπά µε τόσο πάθος, δεν αξίζει τα αισθήµατά του και αποφασίζει να τερµατίσει τη ζωή του µε δηλητήριο. Η δόση, όµως, δεν είναι θανατηφόρα και του προκαλεί εφιαλτικές παρακρούσεις µέχρι που βλέπει τον εαυτό του, δέσµιο, να τον οδηγούν στον τόπο του µαρτυρίου για εκτέλεση. Αυτή η πορεία προς το µαρτύριο, ζωγραφίζεται από τον Μπερλιόζ µε ήχους γεµάτους φρίκη. Ακούγονται υπόκωφα κόρνα, σατανικά και σπηλαιώδη τροµπόνια, µέχρι που το κτύπηµα του δήµιου δίνει τέλος στις βασανιστικές ερωτικές σκέψεις και στο µαρτύριο του καλλιτέχνη. Στο τέλος επανεµφανίζεται για µια στιγµή η έµµονη ιδέα (από το κλαρίνο) ως µια τελευταία σκέψη αγάπης, που κόβεται απότοµα από µια άγρια και ισχυρή συγχορδία.
Μορφολογική Ανάλυση 1. Η κίνηση αρχίζει µε τον υπόκωφο ήχο των τυµπάνων. Ο ρυθµός κρατιέται από τα χαµηλά έγχορδα (βιολοντσέλα και κοντραµπάσα) που παίζουν πιτσικάτο. Τα κόρνα και κατόπιν τα φαγκότα κινούνται σε µια σύντοµη µελωδία. 2. Θέµα Α ( µέτρο 17) Αυστηρό και άκαµπτο, παρουσιάζεται από τα βιολοντσέλα και τα κοντραµπάσα. 3. Επανάληψη του Α θέµατος από τα βιολιά στη µιb µείζονα. (µέτρο 33) 4. Θέµα Α (µέτρο 49) στην αρχική τονικότητα από τα βιολοντσέλα και κοντραµπάσα, σε πιτσικάτο. 5. Γέφυρα που οδηγεί στο Θέµα Β ( µια ανιούσα κλίµακα) από τα φαγκότα και τα έγχορδα. 6. Θέµα Β (µέτρο 62). Είναι το πιο γνωστό της συµφωνίας. Είναι ένα θριαµβευτικό εµβατήριο, µε πολλή ζωντάνια, αντίθετο σε χαρακτήρα από το Θέµα Α. Παίζεται από τα ξύλινα πνευστά πάνω στον επίµονο ρυθµό των τυµπάνων. Η µελωδία βασίζεται σ ένα εµβατήριο που έγραψε ο Μπερλιόζ για την ηµιτελή όπερά του Les Francs Juges. 7. Τα έγχορδα και κατόπιν τα πνευστά παίζουν µέρη από το θέµα Β. 8. Θέµα Α - «ποικίλλει µε διάφορα µοτίβα» (µέτρο 82) από τα πνευστά και τα έγχορδα (πιτσικάτο). Τα τύµπανα συνοδεύουν, δηµιουργώντας µια γέφυρα για την εµφάνιση του Β θέµατος. 9. Θέµα Β (µέτρο 89). Τα έγχορδα συνοδεύουν αντιστικτικά. 10. Υπενθύµιση του Α θέµατος, όπου ο συνθέτης χρησιµοποιεί µοτίβα από αυτό. 11. Θέµα Α (µέτρο123) από όλη την ορχήστρα. Σταδιακά γίνεται pp. 12. Θέµα Α (µέτρο131) ανεστραµµένο, από όλη την ορχήστρα. 13. Ανάπτυξη ρυθµικών µοτίβων του Β θέµατος από τα έγχορδα, τα οποία κατόπιν ερµηνεύουν κατιούσες κλίµακες, µετά τις οποίες ακούµε τη φανφάρα των χάλκινων, που τη µιµούνται τα τύµπανα. 14. Το µέρος που ακολουθεί, φαίνεται να έχει καταληκτικό χαρακτήρα, κάτι που τελικά δεν υσχύει. Μια δυνατή συγχορδία ακούεται, ακολουθούµενη από ένα κατιόν πέρασµα από τα έγχορδα και τα πνευστά. 15. Έµµονη ιδέα (µέτρο164) εµφανίζεται δειλά από το κλαρίνο. Είναι µια τελευταία θύµηση της αγαπηµένης, την ώρα του θανάτου πριν από το πέσιµο της γκιλοτίνας,που δηλώνεται µε µια συγχορδία από την ορχήστρα, σε staccato. Το κύλισµα της κεφαλής στο έδαφος δηλώνεται από το πιτσικάτο των εγχόρδων. 16. Την εκτέλεση ακολουθούν τα τύµπανα. Η κίνηση ολοκληρώνεται µε δυνατές συγχορδίες, πρώτα από τα ξύλινα πνευστά και κατόπιν από όλη την ορχήστρα. V ΚΙΝΗΣΗ «Όνειρο νυκτερινής σύναξης µαγισσών» Σ αυτό το µέρος, όνειρο µέσα στο φανταστικό κόσµο, κινητοποιούνται όλα τα όργανα ακόµα και οι καµπάνες για να παραστήσουν το στροβίλισµα των φαντασµάτων µε τρόπο περισσότερο εντυπωσιακό και απόµακρο. Βλέπει τον εαυτό του σε µια νυκτερινή σύναξη µαγισσών, περιτριγυρισµένο από πλήθος τροµακτικών φαντασµάτων που έχουν µαζευτεί για την κηδεία του.
1. Larghetto Μακάβριοι ήχοι, βογγητά, κραυγές και γέλια. 2. Allegro H έµµονη ιδέα στην ψηλή έκταση του κλαρίνου. Μοιάζει τώρα µε ένα περίεργο, χυδαίο και τερατώδες τραγούδι. 3. Ο χορευτικός σκοπός που ακολουθεί και η καµπανοκρουσία, οδηγούν στον ψαλµό Dies Irae. 4. Ψαλµός Dies Irae (από τη λειτουργία εις κεκοιµηµένους-ρέκβιεµ). Κατά την περίοδο του ροµαντισµού παρατηρείται ενδιαφέρον για τη λαογραφία. Αυτό, παρακινεί τους συνθέτες να ανατρέξουν στην παραδοσιακή και θρησκευτική µουσική) Ο ψαλµός, ακούγεται από τις τούµπες και τα φαγκότα, πρώτα αργά και µετά στη διπλάσια ταχύτητα, από τα χάλκινα. 5. ύο οµάδες οργάνων (έγχορδα και ξύλινα πνευστά) τον επαναλαµβάνουν κάνοντας τον να φαίνεται σαν µια παρωδία εύθυµη και περίεργη. 6. «Χορός των µαγισσών» Αρχίζει στα χαµηλά έγχορδα µε ορµητικό ρυθµό. 7. Τέλος, ο χορός αρχίζει να αγκαλιάζει τα πάντα. Στην πιο φοβερή στιγµή ανακατεύεται µε το θάµα του Dies Irae, οδηγώντας το όραµα στο τέλος. Η Φανταστική Συµφωνία, την οποία όταν άκουσε ο Παγκανίνι είπε γεµάτος συγκίνηση στον Μπερλιόζ «Κύριε, αρχίζετε εκεί που οι άλλοι τελειώνουν», θεωρείται ως η µεγάλη αρχή της προγραµµατικής µουσικής και του συµφωνικού ποιήµατος που αντιπροσωπεύουν τη συµφωνική µουσική αισθητική του 19 ου αιώνα. Επιπλέον στοιχεία για το συνθέτη και το έργο αυτό υπάρχουν στο βιβλίο «Η απόλαυση της µουσικής» του Joseph Machlis,σελ. 290-295. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εφηµερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, Ένθετο. Machlis J. (1996). Η απόλαυση της Μουσικής. Εκδόσεις Fagotto. Μάρω Σκορδή: Σηµειώσεις πάνω στον Ροµαντισµό.