25 Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. Σέμος Αναστάσιος Αναπληρωτής Καθηγητής ΑΠΘ Περίληψη Στην μελέτη αυτή γίνεται μια προσπάθεια εντοπισμού των επιπτώσεων της πρόσφατης μεγάλης διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον αγροτικό τομέα της ΕΕ αλλά κυρίως στον αγροτικό τομέα της Ελλάδας. Η έρευνα βασίζεται σε δημοσιευμένες μελέτες που έγινα από διάφορους ε- ρευνητές και που έμμεσα ή άμεσα αγγίζουν το πρόβλήμα του επηρεασμού του ελληνικού αγροτικού τομέα. Κατ αρχήν γίνεται μια παρουσίαση των νέων μελών και εντοπίζονται οι διάφορες μεταβολές στα μακροοικονομικά μεγέθη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κατόπιν γίνεται μια σύγκριση της αγροτικής οικονομίας κάθε νέου μέλους με τα μεγέθη της αγροτικής οικονομίας της Ελλάδος. Από τη σύγκριση αυτή, και με τις απαραίτητες επιφυλάξεις, προκύπτει ότι καταρχήν ο αγροτικός τομέας της Ελλάδος δεν θα επηρεασθεί σημαντικά αφού διαπιστώνεται ότι είναι συμπληρωματικός παρά ανταγωνιστικός. Οι πιθανότητες να ωφεληθεί η ελληνική α- γροτική οικονομία είναι μεγαλύτερες αφού αυξάνει το μέγεθος της αγοράς. Είναι όμως πολύ πιθανό οι εισπράξεις από τον προϋπολογισμό της ΕΕ να μειωθούν για ευνόητους λόγους. 1 Η δυναμική της διεύρυνσης Η εµβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και η διεύρυνση αποτελούν και τα δύο αναπόσπαστο μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ήδη από την ίδρυσή της.
26 Σέμος Αναστάσιος Κάθε προηγούμενη διεύρυνση, η πρόσφατη είναι η πέμπτη από το 1973, έφερε πολλά οφέλη στους πολίτες της Ευρώπης καθώς και νέες ευκαιρίες για όλες τις δραστηριότητες σε όλους τους τομείς. Μέσα στο διάστημα αυτό, η ΕΕ δημιούργησε μια τελωνειακή ένωση, μια ενιαία αγορά και ένα ενιαίο νόµισµα. Έτσι, άνθρωποι, εµπορεύµατα, υπηρεσίες και κεφάλαια κυκλοφορούν μέσα στην ΕΕ τόσο ελεύθερα όσο και στο εσωτερικό μιας χώρας. Οι ελευθερίες αυτές επεκτείνονται τώρα και στα δέκα νέα µέλη. Η νέα διεύρυνση της ΕΕ περιλαμβάνει 10 νέα κράτη μέλη δηλαδή την Κύπρο, την Τσεχία, την Εσθονία, την Ουγγαρία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Μάλτα, την Πολωνία, τη Σλοβακία και τη Σλοβενία. Η 1η Μαΐου του 2004 ήταν ένα ιστορικό κύριο σημείο για την ενοποίηση της Ευρώπης μετά από αιώνες καταστρεπτικών διαιρέσεων που προκαλούσαν οι πόλεμοι και οι ιδεολογικές συγκρούσεις. Η συµµετοχή 25 χωρών στη ζώνη ειρήνης, ευηµερίας και σταθερότητας της ΕΕ θα ενισχύσει την ασφάλεια όλων των πολιτών της. Η διαδικασία ενσωµάτωσης των νέων µελών εκτυλίσσεται σε διάφορα στάδια. Καταρχήν, τα νέα µέλη συµµετέχουν, ήδη από την πρώτη στιγµή, στις θεσµικές δοµές της Ένωσης. Οι υπουργοί τους αποφασίζουν από κοινού µε τους οµολόγους τους στο Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στέλνουν τους ε- κλεγμένους αντιπροσώπους τους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώ η κάθε χώρα διορίζει ένα µέλος της στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Οι γλώσσες τους γίνονται επίσηµες γλώσσες της ΕΕ. Σ' ένα δεύτερο στάδιο η προσχώρηση γίνεται µέσω της πρόσβασης σε προγράµµατα και ταµεία της ΕΕ, στο πλαίσιο των οποίων οι περιορισµένοι πόροι της Ένωσης κατανέµονται έτσι ώστε να δίδεται προτεραιότητα σ' όσους έχουν τις περισσότερες ανάγκες. Έτσι, η ΕΕ μπόρεσε να χορηγήσει στο παρελθόν ειδική βοήθεια στις φτωχότερες χώρες και περιοχές της. Για την περίοδο από τον Μάιο του 2004, ηµεροµηνία προσχώρησης, μέχρι το τέλος του 2006 προβλέπεται συνολικό ποσό 21,75 δισ. EUR υπέρ των νέων µελών από τα διαρθρωτικά ταµεία και το Ταµείο Συνοχής της ΕΕ. Επίσης, τα νέα µέλη επωφελούνται, σταδιακά όµως, από ενισχύσεις για τους αγρότες τους στο πλαίσιο της κοινής γεωργικής πολιτικής. Η Ευρώπη συνολικά θα κερδίσει σίγουρα από μια πολιτική σταθερότητα και μια ασφάλεια, καθώς επίσης και από την επέκταση της εσωτερικής αγοράς της ΕΕ από 380 έως 454 εκατομμύρια ανθρώπους. Αυτή η μεγαλύτερη αγορά θα προσφέρει επίσης τις νέες και σημαντικές ευκαιρίες για την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής γεωργίας και της κοινής αγροτικής πολιτικής της ΕΕ (ΚΑΠ).
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 27 Οι αγρότες στα νέα κράτη μέλη έχουν πρόσβαση στη ενιαία αγορά, στις σχετικά σταθερές τιμές και τις αυξανόμενες ευκαιρίες της. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) θα ενισχύσει το εισόδημα τους, πλήρως, μετά από μία περίοδο προσαρμογής, και θα υποστηρίξει την αγροτική ανάπτυξη με μέτρα και χρηματικές ενισχύσεις. Επιπλέον, η ΕΕ είναι μια ισχυρή φωνή για να υποστηρίξει τα συμφέροντα όλων των αγροτών της ΕΕ για τις γεωργικές εμπορικές διαπραγματεύσεις Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Τα κέρδη δεν θα είναι μονόπλευρα. Οι αγρότες στα 15 "παλαιά" κράτη μέλη (ΕΕ- 15) θα ωφεληθούν επίσης, ειδικότερα από την επέκταση της ενιαίας αγοράς, και από την διεύρυνση της βάσης προϊόντων της ΕΕ και της γεωργικής πείρας. Τα κράτη της ΕΕ- 15 και τα νέα κράτη μέλη δεν είναι αντιμέτωπα το ένα απέναντι στο άλλο ως ξένοι. Στη γεωργία, όπως και σε άλλους τομείς, μια βαθμιαία διαδικασία της προσαρμογής έχει πραγματοποιηθεί για πολλά έτη μέσω των συμφωνιών σύνδεσης (που επιτρέπουν στη ελευθεροποίηση των συναλλαγών μεταξύ των ΕΕ- 15 και τα μελλοντικά μέλη), και τη χρηματοδότηση προένταξης από την ΕΕ της αγροτικής ανάπτυξης και των αγροδιατροφικών αναδιαρθρωτικών προγραμμάτων βιομηχανίας στις εντασσόμενες χώρες. Παρά πρόοδο που σημειώνεται στα νέα κράτη μέλη (και άλλες χώρες υποψηφίων) μια από τις βασικές προκλήσεις είναι να βελτιωθεί η ευημερία στη γεωργία και την α- γροτική κοινωνία ευρύτερα. Είναι μια πρόκληση που η ΕΕ έχει αρχίσει ήδη να πραγματοποιεί. Η ιδιότητα του µέλους της ΕΕ συνεπάγεται, πέρα από τα δικαιώµατα, και υποχρεώσεις και καθήκοντα. Στη διάρκεια των ενταξιακών διαπραγµατεύσεων κάθε νέο µέλος υιοθέτησε την ισχύουσα νοµοθεσία της ΕΕ (το λεγόµενο «κοινοτικό κεκτηµένο»). Όµως, η υιοθέτηση των κανόνων δεν αρκεί. Θα πρέπει και να εφαρµόζονται. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρακολουθεί ήδη και θα εξακολουθήσει να παρακολουθεί από κοντά τη διαδικασία αυτή. Τα νέα µέλη έχουν έναν ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο να παίξουν σε ό,τι αφορά την προστασία του δικαιώµατος των πολιτών της ΕΕ σε ελεύθερη κυκλοφορία και ατοµική ασφάλεια. Η κινητικότητα και η ασφάλεια στο εσωτερικό της ΕΕ εξασφαλίζονται εν μέρει µε αποτελεσµατικούς ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα της Ένωσης. Λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, τα νέα µέλη αναλαµβάνουν τώρα την ευθύνη του ελέγχου μεγάλων τµηµάτων των συνόρων αυτών.
28 Σέμος Αναστάσιος 2 Η σημασία της διεύρυνσης για τη Γεωργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ο αγροτικός πληθυσμός στα νέα κράτη μέλη έχει δοκιμάσει ήδη τα οφέλη της ιδιότητας μέλους πριν από τη διεύρυνση. Τα στοχοθετημένα σχέδια αγροτικής ανάπτυξης έχουν τεθεί ήδη σε ισχύ στις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης (μέσω "Sapard'1 1 ), και η προοδευτική φιλελευθεροποίηση του αγροτικού εμπορίου με την ΕΕ - μέσω των διμερών εμπορικών παραχωρήσεων στα γεωργικά προϊόντα κάτω από τις συμφωνίες της ΕΕ έχει βοηθήσει τις προετοιμασίες τους για να λειτουργήσουν και να ανταγωνιστούν μέσα στη ίδια αγορά. Οι έμποροι στην ΕΕ- 15 και τα νέα κράτη μέλη έχουν κερδίσει από τους ελεύθερους όρους εμπορικών συναλλαγών. Και οι 10 χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης αύξησαν τις εξαγωγές των βασικών γεωργικών προϊόντων στη ΕΕ στα δύο έτη μετά από την εφαρμογή των εμπορικών συμφωνιών έναντι της προηγούμενης διετούς περιόδου. Ποια όμως είναι η σημασία της διεύρυνση για όλους τους αγρότες της ΕΕ των 25. Αριθμητικά, ο αντίκτυπος της διεύρυνσης στη γεωργία της ΕΕ είναι δραματική. Επιπλέον 4 εκατομμύρια αγρότες θα προστεθούν στον υπάρχοντα πληθυσμό της ΕΕ των 7 εκατομμυρίων αγροτών. Τα νέα κράτη μέλη θα προσθέσουν περίπου 38 εκατομμύρια εκτάρια χρησιμοποιημένης γεωργικής γης στα 130 εκατομμύρια εκτάρια των παλαιών κρατών μελών, μια αύξηση 30%, ενώ η παραγωγή στη ΕΕ θα αυξηθεί κατά περίπου 10-20% για τα περισσότερα προϊόντα. Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία της γεωργίας θα αυξηθεί μόνο από 6%. Αυτοί οι αριθμοί επιβεβαιώνουν ότι τα νέα κράτη μέλη έχουν μια μεγάλη δυνατότητα γεωργικής παραγωγής αλλά είναι ακόμα μακριά από τη χρησιμοποίηση στην πλήρη έκτασή της. Αναπόφευκτα, ανταγωνισμός θα είμαι σκληρός αλλά η μεγάλη αγορά των 454 εκατομμυρίων καταναλωτών το ελεύθερο δασμολόγιο με περιορισμούς, οι ποσοστώσεις εξαγωγών ή οι εμπορικοί περιορισμοί θα δημιουργήσουν θετικές συνθήκες και νέες προκλήσεις και αυξημένες ευκαιρίες καθώς και σταθερότητα προηγουμένως στην αγορά. Η ολοκλήρωση πρέπει να οδηγήσει στη μεγαλύτερη ευημερία για τους αγρότες της ΕΕ συνολικά στα παλαιά και νέα κράτη μέλη. Η ΚΑΠ θα βοηθήσει τους αγρότες για να αναπτύξουν βαθμιαία μια βιώσιμη 1 Ειδικό πρόγραμμα ένταξης για τη γεωργία την αγροτική ανάπτυξη και τις αγροτικές προσαρμογές με ειδικά μέτρα χρηματοδότησης.
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 29 δυνατότητα παραγωγής. Περισσότεροι αγρότες σημαίνουν επίσης περισσότερες δυνατότητες για τη γεωργία της Ευρώπης. Χωρίς αμφιβολία, οι παραδοσιακές και λιγότερο αποδοτικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις μπορεί να κινδυνεύσουν περισσότερο από τον ανταγωνισμό αλλά τα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης θα πρέπει να μειώσουν αυτόν τον κίνδυνο και ο επερχόμενος σκληρός ανταγωνισμός θα ωφελήσει και τους δύο, δηλαδή τους αγρότες της ΕΕ- 15 καθώς επίσης και τους αγρότες στα νέα κράτη μέλη. Αφ' ενός, πολλοί αγρότες από τα νέα κράτη μέλη μπορούν να προσπαθήσουν να στοχεύσουν στους σχετικά καταναλωτές υψηλού εισοδήματος στα ΕΕ- 15 οι οποίοι απαιτούν την υψηλή ποιότητα στα προϊόντα, αφ' ετέρου οι αγρότες της ΕΕ- 15 ξέρουν ότι η προβλεφθείσα εισοδηματική αύξηση των νέων κρατών μελών θα οδηγήσει στις αναπτυσσόμενες αγορές τα δικά τους προϊόντα όπως το κρέας, τα φρούτα και τα λαχανικά, τα φρέσκα γαλακτοκομικά προϊόντα και το τυρί. Ακόμη, οι αγρότες της ΕΕ των 25 θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι οι εξελίξεις στις παγκόσμιες αγορές θα γίνουν ένας όλο και περισσότερο αποφασιστικός παράγοντας για την προοπτική αγοράς γεωργικών προϊόντων. Πιστεύεται ότι βραχυπρόθεσμα είναι πιθανή η γρήγορη σύγκλιση των γεωργικών οικονομιών στα υπάρχοντα και νέα κράτη μέλη. Τα νέα κράτη μέλη δεν θα καταδικαστούν να είναι παραγωγοί των χαμηλού κόστους τροφίμων και ζωοτροφών ενώ οι άλλοι θα είναι καρπωτές προστιθέμενης αξίας. Επιπλέον, η εκτεταμένη ΕΕ θα έχει νέους γείτονες και τους εμπορικούς εταίρους όπως η Ρωσία, και θα είναι σε θέση να διαδραματίσει έναν ισχυρό ρόλο στις παγκόσμιες αγορές, συμπεριλαμβανομένων των μακρινών ανατολικών αγορών που διαθέτουν μια τεράστια δυνατότητα. Η ΕΕ συνεχίζει να προσπαθήσεί να εξασφαλίσει ότι όλοι οι αγρότες της ΕΕ έχουν μια δίκαιη πιθανότητα και ίσες ευκαιρίες αγοράς. 3 Η παρουσίαση των νέων χωρών Η συνοπτική παρουσίαση των νέων μελών αναφέρεται κυρίως στη δομή του αγροτικού τομέα και το ρόλο που διαδραματίζει στη συνολική οικονομία κάθε κράτους. Για κάθε κράτος αναφέρονται εκείνα τα στοιχεία που έχουν σχέση με τη με το μέγεθος της χώρας, τα οικονομικά μεγέθη της χώρας αλλά ιδιαίτερα τα
30 Σέμος Αναστάσιος μεγέθη του αγροτικού τομέα που μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο και να επιδράσουν στη διαμόρφωση νέων συνθηκών στα οικονομικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στην ευρύτερη αγορά αυτής. Κυρίως όμως τα μεγέθη τα ο- ποία θα μπορούσαν να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά τον αγροτικό τομέα της Ελλάδος (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2002,2003). α. ΕΣΘΟΝΙΑ Η Εσθονία είναι μια μικρή χώρα της βαλτικής θάλασσας με πληθυσμό 1.370.100 κατοίκους και έκταση 45.227 τ.χλμ. Στο ΑΕΠ συμμετέχουν οι υπηρεσίες κατά 65,5%, η βιομηχανία κατά 22,8%, οι κατασκευές κατά 5,9% και η γεωργία κατά 5,8%. Το κατά κεφαλήν εισόδημα 4.500, το οποίο είναι ένα από τα χαμηλότερα μεταξύ των δέκα χωρών μαζί με αυτά της Λετονίας και της Λιθουανίας. Η αξία της αγροτικής παραγωγής διαμορφώνεται με την παραγωγή φυτικών κατά 47,5% και με την αξία της ζωικής παραγωγής κατά 52,5% και ανέρχεται στα 450 εκατ. περίπου, ετησίως. Η απασχόληση στον αγροτικό τομέα φθάνει το 6% περίπου, ποσοστό το οποίο συγκρινόμενο με το ποσοστό του ΑΕΠ που προέρχεται από την αγροτική παραγωγή (5,8%) δείχνει ότι η παραγωγικότητα της εργασίας στη γεωργία είναι σε πολύ καλά επίπεδα. β. ΚΥΠΡΟΣ Η Κύπρος κατέχει στρατηγική θέση στη βορειοανατολική Μεσόγειο. Έχει πληθυσμό 755.000 κατοίκους και έκταση 9.251 τ.χλμ. Στο ΑΕΠ συμμετέχουν με ένα μεγάλο ποσοστό της τάξεως του 71,9% οι υ- πηρεσίες και ακολουθούν η βιομηχανία κατά 14%, οι κατασκευές κατά 10% και η γεωργία κατά 4,1%. Ακόμα, η Κύπρος είναι οικονομικά ιδιαίτερα ανεπτυγμένη και αυτό φαίνεται κυρίως από το κατά κεφαλήν της εισόδημα το οποίο είναι το μεγαλύτερο μεταξύ των δέκα χωρών και είναι της τάξεως των 15.100. Όσον αφορά τον αγροτικό τομέα απασχολούνται σ αυτόν το 9,1% του πληθυσμού η δε αξία της αγροτικής παραγωγής ανέρχεται στα 415 εκατ. περίπου (για το έτος 2002). Η δομή της παραγωγής είναι αυτή των μεσογειακών χωρών δηλαδή η αξία της φυτικής παραγωγής υπερτερεί της ζωικής, με ποσοστά 56% και 44% αντίστοιχα. Η Κύπρος είναι αυτάρκης σε όλα τα προϊόντα φυτικής προέλευσης και υστερεί στα προϊόντα ζωικής παραγωγής.
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 31 γ. ΛΕΤΟΝΙΑ Η Λετονία βρίσκεται στην ανατολική ακτή της βαλτικής θάλασσας και έχει πληθυσμό 2.424.000 κατοίκους και έκταση 64.589 τ.χλμ.. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης αποτελούσε παραδοσιακά σημαντικό κόμβο διακίνησης μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας. Στο ΑΕΠ της Λετονίας συμμετέχουν οι υπηρεσίες κατά 70,4%, η βιομηχανία κατά 18,7%, οι κατασκευές κατά 6,2% και η γεωργία κατά 4,7%. Μόλις 3.600 είναι το κατά κεφαλήν εισόδημα και αποτελεί το χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα μεταξύ των δέκα νέων χωρών. Η αξία της αγροτικής παραγωγής φθάνει τα 430 εκατ. περίπου ετησίως με ίση συμμετοχή της φυτικής και της ζωικής παραγωγής. Η παραγωγικότητα της εργασίας στη γεωργία θεωρείται πολύ χαμηλή αφού το 15,3% περίπου του εργατικού δυναμικού που απασχολείται στη γεωργία συμβάλει στη διαμόρφωση του ΑΕΠ μόλις με 4,7% περίπου. δ. ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ Η Λιθουανία είναι ένα μικρό κράτος στη βαλτική θάλασσα που έχει περίπου το μέγεθος της Ιρλανδίας, τόσο ως προς τον πληθυσμό όσο και ως προς την έκταση (3,7 εκατ. Κατοίκους 65.300 τ. χλμ). Στο ΑΕΠ της Λιθουανίας συμμετέχουν οι υπηρεσίες κατά 58,4%, η βιομηχανία κατά 28,5%, η γεωργία κατά 7% και οι κατασκευές κατά 6,1%. Ακόμα, έχει κατά κεφαλήν εισόδημα 3.800. Ο αγροτικός τομέας αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική πηγή εισοδήματος αφού απασχολεί το 18% του ενεργού πληθυσμού. Η αξία της αγροτικής παραγωγής φθάνει τα 1073 εκατ. ετησίως. Η σύγκριση όμως του ποσοστού απασχόλησης στη γεωργία και του ποσοστού του ΑΕΠ που προέρχεται από τον αγροτικό τομέα δείχνει χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας στη γεωργία. Η αξία της φυτικής παραγωγής υπερτερεί της αξίας της ζωικής παραγωγής με ποσοστά συμμετοχής στη διαμόρφωσή της 56% και 44% αντίστοιχα. ε. ΜΑΛΤΑ Τρία νησιά απαρτίζουν το κράτος της Μάλτας και αποτελούν το νοτιότερο άκρο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Έχει πληθυσμό 394.000 κατοίκους και έκταση 316 τ. χλμ.
32 Σέμος Αναστάσιος Ο τομέας των υπηρεσιών αποτελεί τον σημαντικότερο τομέα της οικονομίας της χώρας, αντιπροσωπεύοντας το 70,4% του ΑΕΠ. Ακολουθούν ο τομέας της βιομηχανίας με ένα ποσοστό της τάξεως του 24,5 % και οι τομείς των κατασκευών και της γεωργίας που αντιπροσωπεύουν το υπόλοιπο 5,1% του ΑΕΠ. Ακόμα, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Μάλτας είναι 10.300. Επίσης, η αξία της αγροτικής παραγωγής φθάνει τα 136,5 εκατ.. Ο ρόλος της γεωργίας στης οικονομία της χώρας είναι σχετικά μικρός αφού συμβάλει στο ΑΕΠ μόνο κατά 2,8% η δε απασχόληση στον αγροτικό τομέα καλύπτει το 1,9%. Η σχέση παραγωγής φυτικών και ζωικών προϊόντων είναι περίπου ίση με τη μονάδα. στ. ΟΥΓΓΑΡΙΑ Η Ουγγαρία είναι μια ηπειρωτική χώρα της Κεντρικής Ευρώπης. Από τις δέκα νέες χώρες είναι η τρίτη μεγαλύτερη χώρα με πληθυσμό 10.198.315 κατοίκους και έκταση 90.030τ.χλμ. Το ΑΕΠ διαμορφώνεται με τη συμβολή των υπηρεσιών κατά 62,8% και ακολουθούν η βιομηχανία κατά 28,9%, οι κατασκευές κατά 4,6% και η γεωργία κατά 3,7%. Η Ουγγαρία έχει κατά κεφαλήν εισόδημα 5.700. Ο αγροτικός τομέας όπως φαίνεται συμβάλει σε μικρό ποσοστό στο ΑΕΠ της χώρας παρά το γεγονός ότι στη γεωργία απασχολείται το 6% του πληθυσμού. Ακόμη, η αξία της αγροτικής παραγωγής φθάνει τα 2300 εκατ. (2002) ενώ η αναλογία φυτικής και ζωικής παραγωγής είναι 54% και 46% αντίστοιχα. Οι αυτάρκεια σε αγροτικά προϊόντα ξεπερνά το 100%. ζ. ΠΟΛΩΝΙΑ Η Πολωνία εκτείνεται μεταξύ της βαλτικής θάλασσας και της οροσειράς των καρπαθίων με έκταση 312.685 τ.χλμ και πληθυσμό 38.654.000. Αποτελεί τη μεγαλύτερη από τις δέκα νέες χώρες. Το ΑΕΠ της Πολωνίας διαμορφώνεται με τη συμβολή των υπηρεσιών κατά 53,7%, της βιομηχανίας κατά 35,3%, οι κατασκευές κατά 7,5% και η γεωργία κατά 3,5%. Το κατά κεφαλήν εισόδημα της Πολωνίας είναι 5.100. Η αξία της αγροτικής παραγωγής ανέρχεται στα 10.500 εκατ. περίπου ετησίως και κατανέμεται κατά 52% στη φυτική παραγωγή και 48% στη ζωική παραγωγή. Η απασχόληση στον αγροτικό τομέα καλύπτει το 18% περίπου του ενεργού πληθυσμού. Το ποσοστό αυτό συγκρινόμενο με το ποσοστό του ΑΕΠ
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 33 που προέρχεται από τον αγροτικό τομέα(3,5%) δείχνει ότι η παραγωγικότητα της εργασίας στη γεωργία είναι πολύ χαμηλή. η. ΣΛΟΒΑΚΙΑ Η Σλοβακία είναι μια ορεινή χώρα της Κεντρικής Ευρώπης. Έχει πληθυσμό 5.399.000 κατοίκους και έκταση 43.035 τ.χλμ. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο τομέας των υπηρεσιών αφού αντιπροσωπεύει το 65% του ΑΕΠ ενώ ο αγροτικός τομέας συμβάλει σε ποσοστό 4,4%. Ακόμα, το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι 4.200. Όσον αφορά την αξία της αγροτικής παραγωγής, αυτή ανέρχεται στα 136,5 εκατ. περίπου ετησίως. Η αξία της φυτικής παραγωγής συμβάλει κατά 45% ενώ αυτή της ζωικής κατά 55%. Η παραγωγικότητα της εργασίας στη γεωργία θεωρείται καλή. θ. ΣΛΟΒΕΝΙΑ Η Σλοβενία είναι χώρα της Αδριατικής θάλασσας στο τρίγωνο μεταξύ Κεντρικής, Νότιας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Έχει πληθυσμό 1.922.000 κατοίκους και έκταση 20.273 τ. χλμ. Στο ΑΕΠ οι υπηρεσίες συμμετέχουν κατά 60,1%, η βιομηχανία κατά 31%, οι κατασκευές κατά 5,8% και η γεωργία κατά 3,1%. Ακόμα, η Σλοβενία έχει υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, το οποίο είναι της τάξεως των 10.500. Η αξία της αγροτικής παραγωγής φθάνει τα 960 εκατ. περίπου ετησίως και διαμορφώνεται με τη συμβολή κατά 54% από την αξία της ζωικής παραγωγής και κατά 46% από την αξία της φυτικής παραγωγής. Η παραγωγικότητα της εργασίας στον αγροτικό τομέα θεωρείται χαμηλή αφού η απασχόληση του 11% του εργατικού δυναμικού αποφέρει ποσοστό του ΑΕΠ μόλις 3%. ι. ΤΣΕΧΙΑ Η Τσεχική Δημοκρατία είναι ηπειρωτική χώρα της κεντρικής Ευρώπης, πεδινή στο κέντρο και ορεινή στην περιφέρεια. Έχει πληθυσμό 10.278.000 κατοίκους και έκταση 78.866 τ.χλμ. Στο ΑΕΠ, οι υπηρεσίες συμμετέχουν κατά 55,8%, η βιομηχανία κατά 33,8%, οι κατασκευές κατά 7,2% και η γεωργία κατά 3,2%. Ακόμα, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Τσεχίας είναι 6.200. Στον αγροτικό τομέα απασχολείται περίπου το 5% περίπου του πληθυσμού
34 Σέμος Αναστάσιος ενώ η αξία της αγροτικής παραγωγής φθάνει τα 2.266 εκατ. (2002). Η δομή της αγροτικής παραγωγής παρουσιάζει την τυπική μορφή των βόρειων χωρών δηλαδή η αξία της ζωικής παραγωγής υπερτερεί της αξίας της φυτικής παραγωγής και διαμορφώνεται με συμμετοχή κατά 53% της ζωικής παραγωγής και 47% της φυτικής. Η παραπάνω παρουσίαση των στοιχείων των νέων χωρών παρουσιάζονται στους πίνακες 1 κα2. Πίνακας 1. Βασικά οικονομικά στοιχεία των 10 Νέων χωρών α/α Χώρες Έκταση Km 2 Πληθυσμός 000.000 ΑΕΠ * 000.000 (2003) Κατά Κεφαλή Εισόδημα Ποσοστό % του Κατά Κεφαλή Εισοδήματος Της ΕΕ-15 1 Εσθονία 45.227 1,3 7.400 5.692 23,3 2 Κύπρος 9.251 0,7 11.300 16.143 66,1 3 Λετονία 64.589 2,3 9.200 4.000 16,4 4 Λιθουανία 65.300 3,4 16.100 4.735 19,4 5 Μάλτα 316 0,4 4.400 11.000 45,1 6 Ουγγαρία 93.030 10,1 73.200 7.248 29,7 7 Πολωνία 312.685 38,2 185.200 4.848 19,9 8 Σλοβακία 49.035 5,4 28.800 5.333 21,8 9 Σλοβενία 20.273 2,0 24.200 12.100 49,6 10 Τσεχία 78.886 10,2 75.700 7.422 30,4 11 ΝΧ(10) 738.572 74,1 435.500 5.877 24,1 12 ΕΕ-15 3.324.295 380,8 9.295.900 24.411 100 13 ΕΕ-25 3.972.886 454,9 9.731.400 21.392 87,6 14 Ελλάδα 132 10,2 152.572 14.958 61,3 * Σε τρέχουσες αγοραίες τιμές Πηγή: Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Οι υπολογισμοί έγιναν από τον συγγραφέα.
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 35 Πίνακας 2. Βασικά στοιχεία για τον αγροτικό τομέα των 10 Νέων χωρών (2002) α/α Χώρες Αγροτική έκταση σε 000 εκτάρια Ποσοστό απασχόλησης στον αγροτικό τομέα % Ποσοστό του ΑΕΠ που προέρχεται από τον αγροτικό τομέα Παραγωγικότητα της εργασίας στον αγροτικό τομέα Π = (5)/(4) Ποσοστά % της φυτικής και ζωικής παραγωγής Φυτική παραγωγή Ζωική παραγωγή (1) (2) (3) (4) (5) (6) (8) (9) 1 Εσθονία 890 6,5 4,5 0,69 47,5 52,5 2 Κύπρος 144 5,4 3,7 0,69 56,0 44,0 3 Λετονία 2.480 15,4 4,0 0,26 50,0 50,0 4 Λιθουανία 3.487 18,6 5,8 0,31 56,0 44,0 5 Μάλτα 10 2,1 2,2 1,05 50,0 50,0 6 Ουγγαρία 5.867 6,1 3,1 0,51 54,0 46,0 7 Πολωνία 16.891 19,6 3,0 0,15 52,0 48,0 8 Σλοβακία 2.240 6,6 3,6 0,55 45,0 55,0 9 Σλοβενία 506 9,7 2,6 0,27 46,0 54,0 10 Τσεχία 3.652 4,9 3,0 0,61 47,0 53,0 11 ΝΧ(10) 36.167 13,4 3,2 0,24 51,7 48,3 12 ΕΕ-15 130.809 4,0 1,8 0,45 53,1 46,9 13 ΕΕ-25 166.976 5,4 1,9 0,35 52,6 47,4 14 Ελλάδα 3.917 15,8 7,0 0,44 72,3 27,7 Πηγή: Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Οι υπολογισμοί έγιναν από τον συγγραφέα.
36 Σέμος Αναστάσιος 4 Επιδράσεις της διεύρυνσης στα μεγέθη της Ε.Ε. Αναμενόμενες είναι κάποιες μεταβολές στα μεγέθη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι μεταβολές που θα παρουσιασθούν στα παρακάτω διαγράμματα θα βοηθήσουν να γίνουν εκτιμήσεις για την νέα Ευρώπη των 25 χωρών. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 1, ο πληθυσμός με την ένταξη των δέκα νέων χωρών θα αυξηθεί κατά 75.163.195 άτομα και θα φθάσει τα 451.618.915 άτομα. Πρόκειται για ένα ποσοστό αύξησης 20% που σημαίνει ότι η ευρωπαϊκή αγορά θα αυξηθεί κατά 20% με την προσθήκη 75 εκατ. καταναλωτών. Παρόμοια αύξηση θα πραγματοποιηθεί στην έκταση. Όπως βλέπουμε στο διάγραμμα 2, η έκταση θα αυξηθεί από τα 3.191.000 τ. χλμ. στα 3.920.572 τ. χλμ. Έκταση σε τετ. χιλιομ. Πληθυσμός 480 460 440 420 400 380 360 340 4 3.8 3.6 3.4 3.2 3 EE-15 EE-25 Μέγεθος ΕΕ Διάγραμμα 1. Μεταβολή του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ EE-15 EE-25 Μέγεθος ΕΕ Διάγραμμα 2. Μεταβολή της συνολικής έκτασης της ΕΕ
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 37 Επομένως η έκταση θα αυξηθεί κατά 729.572 τ.χλμ. που αντιστοιχεί σε ένα ποσοστό 22,8%. Όσον αφορά την Ελλάδα, πριν την ένταξη βρισκόταν ως προς τον πληθυσμό στην 7 η θέση και ως προς την έκταση στην 8 η θέση. Μετά την ένταξη θα βρεθεί μια θέση πίσω καθώς από τις δέκα νέες χώρες, η Πολωνία έχει μεγαλύτερη έ- κταση και πληθυσμό από την Ελλάδα. Ιδιαίτερη σημασία έχει το διάγραμμα 3 όπου γίνεται μια σύγκριση της κατανομής του εθνικού εισοδήματος για κάθε χώρα με τη μορφή του κατά κεφαλή εισοδήματος. Η σημασία του διαγράμματος αυτού έγκειται στο γεγονός ότι δείχνει το επίπεδο εισοδήματος στις νέες χώρες που αποτελούν, πολλές απ αυτές, εν δυνάμει νέες αγορές για τα ελληνικά προϊόντα. Όπως δείχνει το διάγραμμα όλες οι νέες χώρες έχουν κατά κεφαλή εισόδημα χαμηλότερο από το μέσο όρο της ΕΕ 15 αλλά και χαμηλότερο επίσης και από αυτό της Ελλάδας. Εξαίρεση αποτελεί η Κύπρος η οποία ξεχωρίζει και έχει το μεγαλύτερο κατά κεφαλή εισόδημα από όλες τις νέες χώρες και από αυτό της Ελλάδος. Κατά κεφαλή εισόδημα σε 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 Εσθονία Κύπρος Λετονία Λιθουανία Μάλτα Ουγγαρία Χώρες Διάγραμμα 3. Σύγκριση του μέσου κατά κεφαλή εισοδήματος των 10 νέων χωρών με αυτό της ΕΕ-15 και της Ελλάδας (2002) Πολωνία Σλοβακία Σλοβενία Τσεχία ΝΧ(10) ΕΕ-15 ΕΕ-25 ΕΛΛΑΔΑ 5 Ο αγροτικός τομέας Ο αγροτικός τομέας αποτελούσε, αποτελεί και θα αποτελεί και στο μέλλον ένα σημαντικό οικονομικό τομέα για κάθε χώρα όσον αφορά τη σημασία του ως παραγωγικού τομέα, τη συμβολή του στο ΑΕΠ και στην απασχόληση. Η είσοδος των δέκα νέων χωρών στην Ευρωπαϊκή ένωση θα επιφέρει διάφορες μετα-
38 Σέμος Αναστάσιος βολές οι οποίες θα επηρεάσουν είτε θετικά είτε αρνητικά το συγκεκριμένο τομέα. Στα παρακάτω διαγράμματα παρουσιάζονται συγκριτικά τα μεγέθη σχετικά με το πριν και το μετά της ένταξης των νέων χωρών μελών. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 4, η αγροτική γη της Ε.Ε. μετά την διεύρυνση θα αυξηθεί κατά 383.010 στρέμματα αφού τόση είναι η συνολική αγροτική έκταση των δέκα νέων χωρών. Έτσι από 1.316.190 στρέμματα της ΕΕ-15 η αγροτική έκταση θα φθάσει στα 1.699.200 στρέμματα. Πρόκειται για ένα ποσοστό της τάξεως του 29,5%. Το διάγραμμα 5 παρουσιάζει τη μεταβολή του αγροτικού πληθυσμού μετά Έκταση σε στρέμματα 1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 EE-15 EE-25 Χώρες ΕΕ-15, ΕΕ-25 Διάγραμμα 4 Μεταβολή της αγροτικής γης με τη νέα διεύρυνση 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Αγροτικός πληθυσμός ποσοστό % EE-15 EE-25 NX-10 Σημείωση: Το ποσοστό είναι πολλαπλασιασμένο επί 1000. Διάγραμμα 5. Μεταβολή του αγροτικού πληθυσμού 2003
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 39 τη διεύρυνση και δείχνει τη σημαντική διαφορά του αγροτικού πληθυσμού των νέων χωρών σε σχέση με τον αγροτικό πληθυσμό της ΕΕ-15. Το επόμενο διάγραμμα 6 παρουσιάζει τη σχέση της αγροτικής απασχόλησης και του ΑΕΠ κάθε χώρας που προέρχεται από τον αγροτικό τομέα. 25 Ποσοστό αγροτικής εργασίας-αγροτικού ΑΕΠ 20 15 10 5 0 Εσθονία Κύπρος Λεττονία Λεττονία Μάλτα Ουγγαρία Πολωνία Σλοβακία Σλοβενία Τσεχία ΝΧ (10) ΕΕ-15 ΕΕ-25 ΕΛΛΑΔΑ Χώρες Ποσοστό αγροτικού εργατικού % Ποσοστό ΑΕΠ από τον Αγροτικό τομέα % Διάγραμμα 6. Γραφική παρουσίαση της παραγωγικότητας της εργασίας στον αγροτικό τομέα της ΕΕ-25 Όπως δείχνει το διάγραμμα 6 γενικώς το ποσοστό του ΑΕΠ που προέρχεται από τον αγροτικό τομέα σε σχέση με το ποσοστό του εργατικού δυναμικού που απασχολείται σ αυτόν είναι πολύ μικρό για τα κράτη μέλη της ΕΕ-15 για τα κράτη μέλη της ΕΕ-25 και για τα νέα κράτη μέλη, με εξαίρεση τη Μάλτα. Αυτό δείχνει πολύ μικρή παραγωγικότητα της εργασίας που προσφέρεται στον αγροτικό τομέα. Η εικόνα αυτή εκφράζεται και από τις τιμές του δείκτη παραγωγικότητας που φαίνονται στη στήλη (6) του πίνακα 2 που για όλες τις χώρες είναι κάτω από τη μονάδα. Το επόμενο διάγραμμα 7 δείχνει την κατανομή της αξίας της συνολικής αγροτικής παραγωγής σ αυτή που προέρχεται από τη φυτική παραγωγή και σε αυτή που προέρχεται από τη ζωική παραγωγή. Η εικόνα που παρουσιάζεται συνολικά είναι ότι σχεδόν σε όλες τις νέες χώρες η κατανομή της αξίας της αγροτικής παραγωγής είναι ισομερής μεταξύ της φυτικής και της ζωικής παραγωγής με πολύ μικρές ανισοκατανομές σε μερικές χώρες. Η ίδια εικόνα ισχύει και με την ΕΕ 15 και την ΕΕ 25 με μικρή υπεροχή της αξίας της φυτικής πα-
40 Σέμος Αναστάσιος ποσοστό % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Εσθονία Κύπρος Λετονία Λιθουανία Μάλτα Ουγγαρία Πολωνία Σλοβακία Σλοβενία Τσεχία ΝΧ(10) ΕΕ-15 ΕΕ-25 ΕΛΛΑΔΑ Χώρες Φυτική παραγωγή Ζωική παραγωγή Διάγραμμα 7. Σύγκριση Φυτικής και ζωικής παραγωγής ραγωγής. Η εικόνα της χώρας μας είναι πολύ διαφορετική αφού η αξία της φυτικής παραγωγής υπερβαίνει κατά πολύ την αξία της ζωικής παραγωγής. 6 Επιπτώσεις της διεύρυνσης στη γεωργία της ΕΕ-15 Οι νέες χώρες έχουν επίπεδα ευημερίας που τοποθετούνται σημαντικά πιο κάτω από το επίπεδο της Ένωσης και συνεπώς θα λάβουν σημαντικά ποσά από τα διαρθρωτικά ταμεία. Πράγματι, εκτιμάται ότι το σύνολο σχεδόν των περιφερειών των νέων κρατών μελών θα είναι επιλέξιμες για χρηματοδοτήσεις βάσει του Στόχου 1 (περιοχές με κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάτω του 75% του κοινοτικού μέσου όρου, με βάση των οποίο μία χώρα γίνεται επιλέξιμη προκειμένου ν αποτελέσει λήπτη μεταφοράς κοινοτικών πόρων μέσω της Διαρθρωτικής πολιτικής). Επίσης, όλα τα νέα κράτη θα είναι επιλέξιμα για το Ταμείο Συνοχής (κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάτω του 90% του κοινοτικού μέσου όρου). Η επέκταση των σημερινών κριτηρίων επιλεξιμότητας στις νέες χώρες θα οδηγήσει σε περαιτέρω επιπτώσεις στον προϋπολογισμό. Επομένως, οι αλλαγές όσον αφορά τις διαρθρωτικές πολιτικές της Ένωσης κρίνονται υπέρ το δέον σημαντικές (Βαλντέν 2000, Preston 1997).
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 41 Η Επιτροπή κατήρτισε την ακόλουθη προσωρινή εκτίμηση των αγροτικών δαπανών της ΕΕ που προκύπτουν από τη διεύρυνση. Σε συμφωνία με την περίοδο εφαρμογής της συμφωνίας του Βερολίνου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και της συμφωνίας της 6 ης Μαΐου 1999 για δημοσιονομική πειθαρχία και βελτίωσης της διαδικασίας του προϋπολογισμού, αυτή η προσωρινή εκτίμηση καλύπτει το χρονικό διάστημα μέχρι το 2006. Σε αντίθεση με τη συμφωνία του Βερολίνου, ωστόσο, βασίστηκε στην υπόθεση της προσχώρησης 10 χωρών το 2004 (Commission of the European Communities (2002)). Πίνακας 3 Γεωργικές δαπάνες («ενισχύσεις 2») που προβλέπονται για τα δέκα νέα μέλη 2004 2005 2006 Συνολικές άμεσες ενισχύσεις π.υ.( 1 ) 1173 1418 Δαπάνες αγοράς 516 749 734 Αγροτική ανάπτυξη 748 1187 1730 Σύνολο 1264 3109 3882 1 Προς υπόμνηση Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2002a) Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα οδηγήσει σε μία άνευ προηγουμένου διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η διαφορά του κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεταξύ του 10% του πληθυσμού που ζει στις πλέον ευημερούσες περιφέρειες και του ίδιου ποσοστού που ζει στις λιγότερο ευημερούσες περιφέρειες θα υπερβαίνει το διπλάσιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 25 κρατών μελών σε σύγκριση με την κατάσταση που επικρατούσε στην Ευρωπαϊκή Ένωση των «15». Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 25 κρατών μελών 116 περίπου εκατομμύρια άνθρωποι, ή το 25% του συνολικού πληθυσμού, θα ζει σε περιφέρειες με κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάτω από το 75% του μέσου όρου της ΕΕ, σε αντίθεση με 68 εκατ. ανθρώπους, ή το 18% του συνόλου, στην ΕΕ των 15 κρατών μελών. Με την ένταξη των φτωχότερων χωρών της διεύρυνσης το μέσο ΑΕΠ της ΕΕ θα μειωθεί σε χαμηλότερο επίπεδο, οπότε η σχετική ευημερία της ΕΕ-15 2 Για το 2004, δεν πρέπει να προβλεφθούν άμεσες ενισχύσεις στον κοινοτικό προϋπολογισμό. Οι ενισχύσεις αυτές θα καταβληθούν από τα κράτη μέλη το 2004 αλλά θα επιστραφούν από τον κοινοτικό προϋπολογισμό το 2005.
42 Σέμος Αναστάσιος θα αυξηθεί και πολλές περιοχές θα καταστούν μη επιλέξιμες για βοήθεια. Η εξέλιξη αυτή που περιγράφεται ως «στατιστική σύγκλιση» (Λαζαρίδης 2003, Bchir et al. 2003, Ιωακειμίδης 2004). Οι «χώρες της συνοχής» (Ιρλανδία, Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα) οι οποίες κυρίως επωφελούνται από το διαρθρωτικό ταμείο και από το ταμείο συνοχής, κινδυνεύουν να χάσουν τους πόρους, καθώς θα υπάρξει εκτροπή των πόρων από τους σημερινούς λήπτες στα νέα κράτη μέλη (Grabbe 2001, Smith 1999). 7 Επιπτώσεις της διεύρυνσης στη γεωργία της Ελλάδας Η διεύρυνση της ΕΕ θα έχει άμεσες επιπτώσεις στην ελληνική γεωργία και στην ύπαιθρο. Στον αγροτικό τομέα της Ελλάδας, που επηρεάζεται άμεσα από τη διεύρυνση, τα περιθώρια στενεύουν συνεχώς. Η αγροτική παραγωγή έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για την ελληνική οικονομία. Το 16% περίπου των εργαζομένων απασχολείται στον αγροτικό τομέα, ποσοστό που υπερβαίνει κατά πολύ το μέσο αντίστοιχο ποσοστό της ΕΕ. Η εξάρτηση των Ελλήνων αγροτών από τις κοινοτικές επιδοτήσεις είναι έντονη, ιδίως στην περίπτωση της βαμβακοκαλλιέργειας και της καπνοκαλλιέργειας. Το 40-45% περίπου του ακαθάριστου αγροτικού προϊόντος της Ελλάδας προέρχεται από κοινοτικές επιδοτήσεις στην περίπτωση του βαμβακιού και του καπνού οι επιδοτήσεις συνιστούν το 100% περίπου του οικογενειακού αγροτικού εισοδήματος (Υπουργείο Γεωργίας 2002, Ευαγγελοδήμος 2002, Ευαγγελοδήμος 2002a, Τσατσούλη, 2002). Μεταξύ των επιπτώσεων στην ελληνική οικονομία από τη διεύρυνση της ΕΕ προς ανατολάς, η αμεσότερη, ίσως δε και η σοβαρότερη, συνδέεται με τη μείωση των καθαρών εισροών της Ελλάδας από τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Πάντως, η Ελλάδα δεν αναμένεται να χάσει συνολικά τόσο σημαντικά ποσά όπως άλλες χώρες (Γερμανία και Βρετανία). Οι συνολικές καθαρές εισροές από την ΕΕ φθάνουν τα τελευταία χρόνια το 3,6%-3,8% του ΑΕΠ, με κύριες συνιστώσες τις εισπράξεις από το Γεωργικό Ταμείο Εγγυήσεων και από τα διαρθρωτικά ταμεία. Η ένταξη των δέκα νέων κρατών-μελών στην ΕΕ αναμένεται να επηρεάσει τις εισροές πόρων προς την Ελλάδα, καθώς η «πίτα» των κοινοτικών πόρων, χωρίς να μεγαλώσει σημαντικά, θα πρέπει να μοιραστεί σε περισσότερους αποδέκτες. Από τη συμφωνία του Συμβουλίου Κορυφής των Βρυξελλών στις 24-25 Οκτω-
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 43 βρίου 2002 προκύπτει ότι μέχρι το 2006 δεν θα υπάρχει καμιά ανακατανομή αγροτικών επιδοτήσεων μεταξύ παλαιών και νέων μελών της ΕΕ. Αν και οι μεταφορές κοινοτικών πόρων για την Ελλάδα είναι εξασφαλισμένες μέχρι το 2006, εντούτοις δεν είναι για την επόμενη δημοσιονομική περίοδο 2006-2013, για να μην κάνουμε απαισιόδοξες προοπτικές για μετά το 2013. Πάντως, ακόμη και αν δεν πραγματοποιούνταν η διεύρυνση, οι εισπράξεις ης Ελλάδας από τα διαρθρωτικά ταμεία θα μειώνονταν περίπου κατά το ήμισυ σε σχέση με την περίοδο 2000-2006 ως ποσοστό του ΑΕΠ, ως συνέπεια της μείωσης του επιλέξιμου ελληνικού πληθυσμού και της αύξησης του ελληνικού ΑΕΠ ((Βοβολίνη-Λασκαρίδη, 2003, Σώκου 2002, Ευαγγελοδήμος 2002b, Υπουργείο Γεωργίας, 2000, Κεφάλας 2002a, Λατίφης 2003). Από το 2007 μέχρι το 2013 θα χορηγούνται στις υπό ένταξη χώρες σταδιακά μέχρι και το 100% των άμεσων μόνον ενισχύσεων, περίπου 4884 εκ. ευρώ, τις οποίες εισπράττουν και τα παλαιά µέλη της Ε.Ε, ενώ οι δαπάνες για την ΚΑΠ θα αυξάνονται κατά 1% ετησίως σε ονομαστικές τιμές. Σύμφωνα µε υπολογισμούς της Επιτροπής, οι ρυθμίσεις αυτές επιφέρουν μειώσεις κατά 5% των συνολικών αγροτικών επιδοτήσεων για τα παλαιά µέλη της Ε.Ε. μέχρι το 2013. Έτσι οι Έλληνες αγρότες θα χάσουν σημαντικό μερίδιο του ήδη χαμηλού εισοδήματός τους. Το παρήγορο πάντως είναι ότι την επιβάρυνση θα την πλη Πίνακας 4. Χορήγηση των άμεσων ενισχύσεων στους γεωργούς των νέων μελών Έτη Ποσοστό % Ποσό 2004 25% 1.211 εκατ. ευρώ 2005 30% 1.464 εκατ. ευρώ 2006 35% 1.743 εκατ. ευρώ 2007 40% Μ. δ. 2008 50% Μ. δ. 2009 60% Μ. δ. 2010 70% Μ. δ. 2011 80% Μ. δ. 2012 90% Μ. δ. 2013 100% Μ. δ. Μ.δ.: Μη διαθέσιμο Πηγές: Pouliquen (2001), Wickman (2003)
44 Σέμος Αναστάσιος ρώσουν περισσότερο οι μεγαλοαγρότες της Ελλάδας. Ωστόσο, είναι πιθανόν να υπάρξει θετικό αποτέλεσμα στο εισόδημα των ελλήνων αγροτών μετά το 2007, δεδομένου ότι θα συνεχισθεί η συρρίκνωση του αγροτικού τομέα, οπότε θα υ- πάρχουν περισσότερα κονδύλια για λιγότερους αγρότες. Στην περίοδο μετά το 2006 τα νέα κράτη μέλη θα διεκδικήσουν μεγαλύτερο μερίδιο στους διαρθρωτικούς πόρους, με αποτέλεσμα κάθετη μείωση των διαρθρωτικών ενισχύσεων προς την Ελλάδα και τον Ευρωπαϊκό Νότο γενικότερα (Ανδρικοπούλου και Καυκαλάς 2000, Μπέλλος, 2002, Υπουργείο Γεωργίας, 2002, Χατζηδάκης, 2004). Μετά τη διεύρυνση είναι βέβαιο ότι τα πλεονάσματα πολλών αγροτικών προϊόντων (κυρίως σιτηρών, κρέατος, γάλακτος κ.λ.π) θα διογκωθούν σε τέτοιο βαθμό που ο προϋπολογισμός της ΕΕ-25 δεν θα αντέχει να συνεχίσει να χορηγεί τις σημερινές εξαγωγικές επιδοτήσεις για την κάλυψη της διαφοράς μεταξύ των τιμών στην ΕΕ και των χαμηλότερων τιμών της διεθνούς αγοράς. Άλλωστε, υπάρχουν και όρια των εξαγωγικών επιδοτήσεων, που καθορίζονται από τον ΠΟΕ, τα οποία έτσι κι αλλιώς δεν θα μπορεί η ΕΕ να ξεπεράσει. Μια επίπτωση της διεύρυνσης για την Ελλάδα, επομένως, είναι αυτή που θα προέλθει από τη μείωση των εξαγωγικών επιδοτήσεων. Η απώλεια πόρων μέσω της ΚΑΠ και των επόμενων Κοινοτικών πλαισίων Στήριξης θα μεταφερθεί και στον καταναλωτή, γεγονός που σημαίνει μείωση της αγοραστικής δύναμης του πολίτη της τάξης του 1%του ελληνικού ΑΕΠ, δηλαδή κατά 1,4 δις ευρώ. Η διεύρυνση θα οδηγήσει σε ετήσια απώλεια ευημερίας του Έλληνα καταναλωτή της τάξης του 0,66% του ΑΕΠ, η δεύτερη μεγαλύτερη μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, μετά την Πορτογαλία. Η μείωση της προστασίας βασικών ελληνικών προϊόντων α- ναμένεται να οδηγήσει σε μείωση της παραγωγής τους και αναδιάρθρωση των καλλιεργειών. Οι έλληνες αγρότες θα αναγκαστούν να προβούν σε συχνά επίπονες και επώδυνες αναπροσαρμογές των καλλιεργειών αλλά και των συνηθειών τους. Επιπτώσεις, λόγω της διεύρυνσης, θα επέλθουν και από τις αυστηρότερες ποσοστώσεις. Επίσης, το πάγωμα των δαπανών για την ΚΑΠ μπορεί να αναγκάσει πολλούς αγρότες να εγκαταλείψουν τη γεωργική απασχόληση. Αυτό είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει σε ερήμωση της ελληνικής υπαίθρου και σε περαιτέρω εσωτερική μετανάστευση (Μαραβέγιας, 2003, Μαραβέγιας 2003a). Η μείωση των εισπράξεων της Ελλάδας από το Ταμείο Εγγυήσεων αναμένεται να πλήξει κυρίως την παραγωγή εκείνων των ελληνικών προϊόντων που στηρίζονται περισσότερο στις κοινοτικές επιδοτήσεις, δηλαδή το βαμβάκι, τον καπνό και το ελαιόλαδο. Ένα από τα πολύ θετικά στοιχεία της διεύρυνσης για την Ελλάδα είναι οι προοπτικές που ανοίγονται για την προώθηση των μεσογειακών προϊόντων σε
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 45 νέες αγορές, λόγω και της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών των νέων χωρών και της αύξησης της κατανάλωσης νωπών φρούτων και λαχανικών. Το ζήτημα είναι αν θα μπορέσει η Ελλάδα, εκμεταλλευόμενη τα ειδικά μεσογειακά προϊόντα της, να καταλάβει ένα μερίδιο σ αυτή την αναπτυσσόμενη νέα αγορά. Ασφαλώς υπάρχουν τομείς της ελληνικής αγροτικής παραγωγής, όπως η κτηνοτροφία, οι οποίοι πρέπει να στηριχθούν για να αποκτήσουν προοπτική ανάπτυξης στη διευρυμένη Ευρώπη (Υπουργείο Γεωργίας 1999, ΟΚΕ, 2003, http://www.ekdd.gr). 8 Επιπτώσεις της διεύρυνσης στο εμπόριο γεωργικών προϊόντων της Ελλάδας Η διάρθρωση της γεωργίας των νέων χωρών δεν είναι ανταγωνιστική µε εκείνη της Ελλάδος εκτός από τις περιπτώσεις των αιγοπροβάτων και του καπνού (µε τις Βαλκανικές χώρες). Αλλά και η επίπτωση αυτή φαίνεται να μειώνεται αφού οι χώρες αυτές θα ενταχθούν σε μεταγενέστερο στάδιο (το 2007 και όχι το 2004 όπως οι υπόλοιπες χώρες). Σύμφωνα με μελέτες, η αγροτική παραγωγή της Πολωνίας θα είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστική για την Ελλάδα ενώ ο ανταγωνισμός των προϊόντων της Κύπρου (με εξαίρεση τα σιτηρά) δεν αναμένεται να προκαλέσει προβλήματα στη διάθεση των εγχωρίως παραγομένων, παρόλο που πρόκειται για παρόμοια προϊόντα. Η ένταξη των ΧΚΑΕ στην ΕΕ μπορεί αφενός να αποτελέσει διέξοδο μεσομακροπρόθεσμα για τις εξαγωγές ελληνικών αγροτικών προϊόντων, αφετέρου να συμβάλλει στην άρση ορισμένων εμποδίων. Τα ελληνικά προϊόντα θα μπορούν να προωθηθούν σε νέες αγορές χωρίς δυσβάσταχτους φόρους και ποσοστώσεις. Επίσης, η διεύρυνση ενδέχεται να ευνοήσει τις εξαγωγές ορισμένων ελληνικών γεωργικών προϊόντων προς τις νέο-ενταγμένες χώρες, επειδή με την εφαρμογή των γεωργικών δασμών θα ακριβύνουν τα γεωργικά προϊόντα προέλευσης τρίτων χωρών (Σταμπόγλης 1998, Υπουργείο Γεωργίας 2002, Σταμπόγλης 2002, Παπανίδης 2003, Στεφάνου 2004). Προβλήματα στις εξαγωγές των ελληνικών αγροτικών προϊόντων θα προκληθούν από το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις νέες χώρες βρίσκονται πλησιέστερα από την Ελλάδα στις μεγάλες αγορές με τις οποίες διατηρούν παραδοσιακού τύπου σχέσεις. Πράγματι, σύμφωνα µε το «μοντέλο της βαρύτητας» στο διεθνές εμπόριο, προβλέπεται η ανάπτυξη του διμερούς εμπορίου με-
46 Σέμος Αναστάσιος ταξύ χωρών που είναι γειτονικές και έχουν ανεπτυγμένες οικονομίες Αν ισχύσει κάτι τέτοιο, τότε είναι πιθανό να υποκατασταθούν κάποια ελληνικά προϊόντα που εξάγονται προς την ΕΕ από προϊόντα των χωρών της διεύρυνσης (Schumacher, 1995 Παπακωνσταντίνου κ.ά. 2002, Καρμπέλας, 2003). Λόγω της συμπληρωματικότητας της ελληνικής γεωργικής παραγωγής προς αυτή των νέων μελών, οι επιπτώσεις από τον εσωτερικό ανταγωνισμό των α- γροτικών προϊόντων, που θα προστεθούν στις «αποθήκες» της Ενωμένης Ευρώπης», δεν πρέπει να χαρακτηρίζονται ως εξαιρετικά σημαντικές. Το κλίμα δεν επιτρέπει στις ΧΚΑΕ, που κυρίως εντάσσονται στην ΕΕ, την καλλιέργεια προϊόντων που στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται ως «εθνικά». Έτσι η Ελλάδα, θα έχει τη δυνατότητα να αυξήσει θεαματικά τις εξαγωγές των νωπών φρούτων και λαχανικών, του ελαιολάδου, και των εσπεριδοειδών (κυρίως πορτοκαλιών). Πάντως, ο ανταγωνισμός φαίνεται ότι θα επηρεάσει τα σιτηρά, τα τυροκο- µικά και κάποια οπωροκηπευτικά. Σύμφωνα με το Υπουργείο Γεωργίας, ο ανταγωνισμός που θα δεχθούν τα ελληνικά προϊόντα εστιάζεται κυρίως στο κρέας και στα γαλακτοκομικά και τα λοιπά βόρεια προϊόντα. Επίσης, σύμφωνα με συγκεκριμένο άρθρο, θα υπάρξει πρόσθετη πίεση στην εγχώρια παραγωγή καθώς όλες σχεδόν οι νέες χώρες έχουν ανεπτυγμένη κτηνοτροφία και παράγουν γεωργικά προϊόντα (τεύτλα, σιτηρά, ελαιούχους σπόρους, ορισμένα φρούτα και λαχανικά κ.ά.) που λειτουργούν ανταγωνιστικά στα ελληνικά (Υπουργείο Γεωργίας,1999, Παπανίδης 2003, http://www.ekdd.gr). Με δεδομένο, επίσης, ότι οι χώρες αυτές προσαρμόζονται υποχρεωτικά στις Κοινοτικές προδιαγραφές παραγωγής, συσκευασίας, διανομής και διάθεσης των προϊόντων τους, θα παραμερίζουν σταδιακά τα ομοειδή ελληνικά αγροτικά προϊόντα, όπως έγινε σε ένα βαθμό και με τα ισπανικά και πορτογαλικά προϊόντα με την τρίτη διεύρυνση της ΕΕ. Οι πωλήσεις ελληνικών προϊόντων σε άλλες κοινοτικές χώρες αναμένεται ότι θα επηρεαστούν αρνητικά από την ένταξη της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, της Εσθονίας, της Τσεχίας και της Σλοβενίας, οι ο- ποίες εμφανίζονται πιο ανταγωνιστικές σε σειρά προϊόντων που ενδιαφέρουν την Ελλάδα, όπως είναι π.χ. τα μεταποιημένα αγροτικά προϊόντα (φρούτα, λαχανικά), τα ποτά και τα είδη από βαμβάκι. Η πλήρης απελευθέρωση σταδιακά όλων των εμπορικών συναλλαγών με τις άλλες κοινοτικές χώρες θα συμβάλλει θετικά στην πορεία των ενδοκοινοτικών συναλλαγών των νέων χωρών. Πράγματι, οι επιδόσεις μας, όπως μετρούνται με την ποσοστιαία αύξηση του όγκου των εξαγωγών στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια, υπερέχουν σε σύγκριση με της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχίας, της Σλοβενίας και της Εσθονίας στους κλάδους των ελαίων και λιπών, των ιχθυηρών και των ειδών καπνού. Στον
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 47 πρώτο η χώρα μας έχει φυσικό πλεονέκτημα, ενώ στον τελευταίο οι εξαγωγές μας ακολουθούν καθοδική πορεία αλλά όχι τόσο όσο εκείνες των ΧΚΑΕ. Στους κλάδους των μεταποιημένων τροφίμων, των ποτών και φρούτων και των ειδών από βαμβάκι, η υπεροχή των ρυθμών αύξησης των εξαγωγών των ΧΚΑΕ σε σχέση με την Ελλάδα, είναι συντριπτική. Πάντως, ο ανταγωνισμός ακόμα και στους κλάδους συγκριτικού πλεονεκτήματος της Ελλάδας είναι, και θα γίνει, ιδιαίτερα σκληρός (Αθανασίου και Βαγιόνης κ.ά. 2002, Καρμπέλας 2003, http://www.ekdd.gr). Η διείσδυση των ελληνικών αγροτικών προϊόντων στις αγορές των νέων χωρών, η οποία είναι ήδη σημαντική, αναμένεται να αυξηθεί μετά τη διεύρυνση. Πάντως, το μεγαλύτερο ποσοστό των ελληνικών εξαγωγών αναμένεται να κατευθυνθεί στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, των οποίων η ένταξη αναμένεται να πραγματοποιηθεί σε μεταγενέστερο στάδιο, το 2007. Όσον αφορά, λοιπόν, την αναμενόμενη διεισδυτικότητα των ελληνικών εξαγώγιμων προϊόντων στις νέες χώρες μέλη της ΕΕ σημειώνονται τα εξής: Αλιεύματα: τα ελληνικά προϊόντα, λόγω του χαμηλού επιπέδου εισοδήματος στις ΧΚΑΕ είναι ακριβά για τις νέες αγορές και, ως εκ τούτου, δεν αναμένεται ότι θα υπάρξει μεγάλη διεισδυτικότητα. Ελαιόλαδο: πρόκειται για προϊόν ακριβό για το εισοδηματικό επίπεδο των καταναλωτών των ΧΚΑΕ, το οποίο δύσκολα θα διεισδύσει στις νέες αγορές. Εξάλλου οι ελληνικές εξαγωγές ελαιολάδου διέρχονται μέσω Ιταλίας για ανάμειξη, τυποποίηση κλπ. Σκληρό σιτάρι: ισχύει ότι και στο ελαιόλαδο. Στις αγορές των ΧΚΑΕ η Ελλάδα κάνει μικρές εξαγωγές σιτηρών, και αφορούν πάντως άλευρα μαλακού σίτου. Ποτά: τα ελληνικά προϊόντα εξάγονται ήδη στις χώρες αυτές (και κατέχουν σημαντικό μερίδιο της αγοράς στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία). Στις ήδη ενταχθείσες ΧΚΑΕ, αναμένεται οξύς ανταγωνισμός και από άλλες εξαγωγικές χώρες. Βαμβάκι: από τις αρχές της δεκαετίας του 90 η Ελλάδα έχει κατακτήσει σημαντικά ποσοστά στις αγορές των ΧΚΑΕ οι οποίες στηρίζονται στην κλωστοϋφαντουργία χωρίς ωστόσο να έχουν πρώτη ύλη. Επιπλέον, είναι σημαντικό ότι στις χώρες αυτές δεν υπάρχει ανταγωνισμός από άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ. Καπνός: ήδη γίνονται αρκετές εξαγωγές σε όλες τις ΧΚΑΕ (Σημαντικό στοιχείο είναι ότι μέχρι το 1989 η Βουλγαρία ήταν και η ίδια σημαντική πα-
48 Σέμος Αναστάσιος ραγωγός και εξαγωγέας όπως και η Ελλάδα). Οπωροκηπευτικά: η Ελλάδα έχει ήδη ικανοποιητικό μερίδιο στις ΧΚΑΕ (που είναι τεράστιο στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία). Φυσικά υπάρχει ο α- νταγωνισμός από πλευράς Ιταλίας και Ισπανίας αλλά στο δίλημμα καλή ποιότητα και υψηλές τιμές ή μέτρια ποιότητα και χαμηλότερες τιμές οι καταναλωτές των ΧΚΑΕ αναμένεται να προτιμούν μεσοπρόθεσμα τη δεύτερη εκδοχή που ευνοεί τα ελληνικά προϊόντα. Όπως μόλις προαναφέρθηκε, η Ελλάδα αντιμετωπίζει έντονο ανταγωνισμό από την Ιταλία και την Ισπανία όσον αφορά τη διείσδυση των ελληνικών νωπών φρούτων στις νέες χώρες. Η Γερμανία αποτελεί το βασικό ανταγωνιστή της Ελλάδας στα παρασκευασμένα φρούτα και λαχανικά και στον καπνό. Η ΟΚΕ θεωρεί ότι η μεγαλύτερη πρόκληση, για την Ελλάδα, είναι να αντιμετωπίσει επιτυχώς τον ανταγωνισμό από τις άλλες χώρες της ΕΕ-15, οι οποίες με την οργάνωση και την ενδυνάμωση των συλλογικών παραγωγικών και εμπορικών φορέων τους προετοιμάζονται ήδη για την προώθηση των προϊόντων τους στις νέες αγορές προκειμένου να διαφυλάξουν τις κατακτημένες αγορές στις ΧΚΑΕ (ΟΚΕ 2003, http://www.ekdd.gr, Στεφάνου, 2004). 9 Προτάσεις για την αντιμετώπιση της πρόκλησης της διεύρυνσης από την Ελλάδα Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με νέα κράτη μέλη, πέρα από τους κινδύνους, δημιουργεί και ευκαιρίες, τις οποίες θα πρέπει να εκμεταλλευτεί η Ελλάδα. Υπό το φως των διεθνών εξελίξεων και προκλήσεων και της διεύρυνσης πρέπει να τεθούν ορισμένες προτεραιότητες για την ανάπτυξη της γεωργίας μας. Η Ελλάδα θα πρέπει να προσπαθήσει να παράγει ανταγωνιστικά γεωργικά προϊόντα. Πρέπει να αναπτυχθεί μια σειρά από δράσεις που θα μειώσουν το κόστος παραγωγής των ελληνικών αγροτικών προϊόντων, ώστε να γίνουν πιο ανταγωνιστικά. Επιβάλλεται να αναπτυχθεί μια σειρά από δράσεις που θα προωθήσουν το μάρκετινγκ με βελτίωση των δικτύων διανομής και ιδιαίτερη έμφαση στην τυποποίηση. Πέρα από την οργάνωση της διάθεσης των αγροτικών προϊόντων, απαιτείται
Οι Επιπτώσεις στην Ελληνική Γεωργία από τη Νέα Διεύρυνση της Ε.Ε. 49 και η δημιουργία εναλλακτικών τρόπων αξιοποίησης της πρωτογενούς παραγωγής με τη δημιουργία και παραγωγή προϊόντων με μεγάλη προστιθέμενη αξία, προκειμένου η παραγωγή να απορροφάται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Στην προσπάθεια αυτή πρέπει να συμβάλλουν κατ αρχήν το κράτος, οι παραγωγοί αλλά και όλοι οι ιδιωτικοί φορείς που ασχολούνται με την εμπορία και αξιοποίηση της αγροτικής παραγωγής (Σέμος 2002,2002α)). Επίσης, πρέπει να αναπτυχθεί μια σειρά από δράσεις που θα βελτιώσουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των παραγομένων αγροτικών προϊόντων. Η γεωγραφική θέση (κλιματολογικά πλεονεκτήματα) και η διάρθρωση της αγροτικής παραγωγής στην Ελλάδα (μικρός κλήρος) της παρέχει τη δυνατότητα παραγωγής βιολογικών προϊόντων, η οποία είναι η φυσική παραγωγή για ορισμένες περιοχές (ορεινές, μειονεκτικές) ή κλάδους παραγωγής (ελαιόλαδο, κάστανα, ακτινίδια κλπ.). Με τον τρόπο αυτό η Ελλάδα θα επωφεληθεί από τη στροφή της ΚΑΠ προς την κατεύθυνση της στήριξης των εισοδημάτων εκείνων των αγροτών που παράγουν ποιοτικά προϊόντα µε φιλικές προς το περιβάλλον πρακτικές αλλά και θα εκμεταλλευτεί την αλλαγή των διατροφικών τάσεων προς την κατεύθυνση αυτών των προϊόντων, καθώς επίσης και τη στροφή των καταναλωτών των νέων χωρών στο μέλλον σε προϊόντα ποιότητας, λόγω της σταδιακής αύξησης του βαθμού ευημερίας τους (Μαραβέγιας και Μέρμηγκας 1999, Σ.Ε.Β.Ε. 2000, Μαραβέγιας 2001, Υπουργείο Γεωργίας, 2002). Η ανάπτυξη της εσωτερικής αγοράς των τοπικών, παραδοσιακών προϊόντων (τα οποία είναι σημαντικά τόσο αριθμητικά όσο και ποιοτικά) που διαφοροποιούνται με τη γεωγραφική ένδειξη ή προέλευση, και η διεύρυνση του μεριδίου τους στις αγορές του εξωτερικού αποτελεί μια ρεαλιστική πρόταση. Η χώρα μας θα πρέπει, επίσης, να εξασφαλίσει τα απαραίτητα μέτρα για τη διασφάλιση των μεσογειακών. Θα πρέπει να υπάρξει εισοδηματική ενίσχυση του αγροτικού πληθυσμού και δημιουργία εναλλακτικών ευκαιριών στην ύπαιθρο. Η μεγάλη κατά µέσο όρο ηλικία των Ελλήνων, το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και ο μικρός και κατακερματισμένος κλήρος, λειτουργούν ανασταλτικά στην ανταγωνιστικότητα του ελληνικού αγροτικού τομέα αγροτών (Λατίφης, 2002a). Απαιτείται η προώθηση ουσιαστικών κινήτρων για την προσέλκυση νέων αγροτών με στόχο τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και την αναστροφή της υψηλής ηλικιακής πυραμίδας των απασχολουμένων στη γεωργία. Επίσης, απαιτείται, όσο ποτέ άλλοτε, η αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων και η αναδιάρθρωση της δομής των γεωργικών εκμεταλλεύσεων.
50 Σέμος Αναστάσιος Εμφανίζεται επιτακτική η αναδιάρθρωση των καλλιεργειών με την προώθηση ριζικών αλλαγών στις καλλιέργειες, όπως οι σημερινές διεθνείς συγκυρίες απαιτούν και ο συγχρονισμός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων με την εφαρμογή νέων τεχνολογιών και μεθόδων. Ο ελληνικός αγροτικός τομέας απαιτεί την κατάρτιση προγραμμάτων εκπαίδευσης του αγροτικού δυναμικού. Αναγκαία εμφανίζεται η αναδιοργάνωση των υπηρεσιών του Υπουργείου Γεωργίας αλλά κυρίως των υπηρεσιών που στηρίζουν τη γεωργική δραστηριότητα ώστε να έλθουν πιο κοντά στον αγρότη και η πρόσβαση του αγρότη προς αυτές να είναι εφικτή. Δηλαδή, θα πρέπει να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε οι επιστήμονες των περιφερειακών υπηρεσιών και ιδιαίτερα οι γεωπόνοι να πλησιάσουν τον αγρότη και τα ιδιαίτερα προβλήματα παραγωγής κάθε περιφέρειας. Η σωστή ενημέρωση των γεωργών σε όλα τα θέματα που σχετίζονται με τη διαδικασία της γεωργικής παραγωγής (νέες καλλιέργειες, νέες μέθοδοι καλλιέργειας, τεχνολογική εξέλιξη στη γεωργία αλλά και θέματα των συνθηκών εσωτερικής και εξωτερικής αγοράς) θα συμβάλλει στο σύγχρονο προγραμματισμό της παραγωγής σύμφωνα με τις απαιτήσεις της αγοράς (Σέμος,2002). Στην κατεύθυνση της ανάπτυξης της εξωτερικής αγοράς των αγροτικών προϊόντων μας είναι σημαντική η αξιοποίηση των ιδιαίτερων σχέσεων της χώρας μας με τις ενταχθείσες ΧΚΑΕ. Θα πρέπει να δημιουργηθούν από ελληνικής πλευράς οι κατάλληλοι εξαγωγικοί μηχανισμοί και να υιοθετηθεί μία στρατηγική ανάπτυξης ανταγωνιστικών προϊόντων με βάση το τρίπτυχο ποιότητα τιμή μάρκετινγκ. Καθοριστικός στις επιπτώσεις της διεύρυνσης στις ελληνικές εξαγωγές αγροτικών προϊόντων θα είναι ο ρόλος του κράτους και φορέων όπως ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Εξαγωγέων (ΠΣΕ), ο Σύνδεσμος Εξαγωγέων Βορείου Ελλάδας (ΣΕΒΕ) ή και ο Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ). Η άρση των αντικινήτρων για τις εξαγωγές, η ενθάρρυνση της έρευνας των αγορών, η βελτίωση των χερσαίων, θαλάσσιων μεταφορών, των αερομεταφορών και των τηλεπικοινωνιών και η αναβάθμιση της οικονομικής και εμπορικής εκπροσώπησης της χώρας, είναι μέτρα που μπορούν να αποβούν κρίσιμα στην πορεία των ελληνικών εξαγωγών και στην αντιμετώπιση της πρόκλησης της νέας διεύρυνσης. Οι σύγχρονοι παραγωγικοί συνεταιρισμοί μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης της βιολογικής γεωργίας, της πολιτικής τυποποίησης, εμπορίας και προώθησης των εξαγωγών.