Στους χρόνους της Πορφύρας

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Στους χρόνους Εικόνες Βυζαντίου 1

Εισαγωγικό Σημείωμα Ας επικεντρωθούμε στη βυζαντινή κοινωνία που συνήθως βρίσκεται στο περιθώριο καθώς στο προσκήνιο συνεχίζει να παραμένει η ιστορία των αυτοκρατόρων, των μηχανορραφιών και των πολέμων. Στόχος του παρόντος εγχειριδίου είναι να φωτιστούν διάφορες πλευρές της ζωής στο Βυζάντιο καθώς οι Βυζαντινοί είχαν τον δικό τους τρόπο διασκέδασης, τη δική τους καθημερινότητα και το δικό τους, ιδιαίτερο, τρόπο ζωής. Προσπαθώντας να συμπεριλάβουμε έντεκα αιώνες (4ος-15ος) σε μια ενότητα, θεωρούμε πως πρέπει να τονιστούν πλευρές της κοινωνικής πραγματικότητας των Βυζαντινών, μέσα από τις οποίες προβάλλονται τόσο η αυτοκρατορική λάμψη και εξουσία όσο και η λιτή ζωή του μέσου βυζαντινού υπηκόου. Η βυζαντινή εποχή θα μπορούσε επιπλέον να χωριστεί σε δύο μικρότερες πολιτισμικές ενότητες: τους πρώτους παλαιοχριστιανικούς αιώνες και την κατ εξοχήν βυζαντινή περίοδο, από τον 8ο αιώνα και έπειτα. Στην αρχή των βυζαντινών χρόνων ο διάλογος με την αρχαιότητα ήταν έντονος, αλλά με το πέρασμα των αιώνων και τη σταδιακή μετάθεση του κέντρου βάρους στην Ανατολή ο βυζαντινός πολιτισμός διαμόρφωσε τα δικά του σαφή χαρακτηριστικά. Λεπτομέρεια εικόνας. Άγιος Δημήτριος, τέλη 16ου-αρχές 17ου αιώνα, Μουσείο Αντιβουνιώτισσας (βόρειος νάρθηκας), Κέρκυρα. 2

Το ένδοξο παρελθόν των Βυζαντινών, στο οποίο αναφέρονταν όλες οι γνωστές δυναστείες, ήταν το παρελθόν της Ύστερης Αρχαιότητας, η εποχή, δηλαδή, του Μεγάλου Κωνσταντίνου και, κυρίως, του Ιουστινιανού με τα σπουδαιότερα μνημεία της βυζαντινής τέχνης. Το 1453, έτος της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης, αποτελεί το αναγκαστικό και δραματικό τέλος της αυτοκρατορίας. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα με τη συνοδεία της. Ψηφιδωτό, 547, Άγιος Βιτάλιος, Ραβέννα. 3

Και τ όνομα αυτού... Βυζάντιο «Βυζάντιον» ονομαζόταν μια αρχαία ελληνική αποικία στο θρακικό Βόσπορο σε θέση εξαιρετικής ομορφιάς και στρατηγικής σημασίας. Ο Μέγας Κωνσταντίνος επέλεξε τη θέση αυτή ως αυτοκρατορική έδρα το 330 ιδρύοντας την Κωνσταντινούπολη. Η Κωνσταντινούπολη εξελίχθηκε σε «Βασιλεύουσα», έδρα της εξουσίας αλλά και ταυτότητα του Βυζαντίου. Όλοι ήθελαν να γνωρίσουν την λαμπερή αυτή πόλη, την αίγλη της οποίας προσπαθούσαν μάταια να αντιγράψουν άλλοι λαοί. Οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης έβλεπαν τους εαυτούς τους ως συνεχιστές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και οι υπήκοοί τους αποκαλούνταν «Ρωμαίοι». Ο όρος Βυζαντινός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως επιστημονικός όρος το 1562 από τον Ιερώνυμο Wolf. Μπορούμε σήμερα να γνωρίζουμε όσα συνέβησαν στα βυζαντινά χρόνια εξαιτίας της συνεχούς ιστοριογραφικής παράδοσης. Η αρχαιολογία συμπληρώνει τις ιστορικές πηγές και βοηθάει σημαντικά στην κατανόηση των κοινωνικών δομών μέσω των ευρημάτων της (μολυβδόβουλων, εγγράφων, καθώς και αντικειμένων της καθημερινής ζωής) αλλά και με τη μελέτη των αρχιτεκτονικών καταλοίπων. Η βυζαντινή αυτοκρατορία υπήρξε για μια ολόκληρη χιλιετία το σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Έλληνες, Θράκες, Σλάβοι, Καυκάσιοι, Σύριοι και άλλοι «Ρωμαίοι» ήταν οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας, που συνυπήρχαν γύρω από τη μεγάλη «λίμνη» της Μεσογείου. Η σταθερότητα της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ιδίως των βασικών αρχών της, εντυπωσιάζει τους ιστορικούς μέχρι σήμερα. Όσες αλλαγές κι αν έγιναν, η αυτοκρατορία εξακολούθησε να προβάλλει το ίδιο πρόσωπο και την ίδια μυστηριώδη γοητεία. 4

Εικόνες εξουσίας και Πίστης Η εξουσία συγκεντρωνόταν στο πρόσωπο του αυτοκράτορα που θεωρούνταν ο εκπρόσωπος του Θεού επί της γης. Ο αυτοκράτορας ήταν επικεφαλής του στρατού, της διοίκησης και της Εκκλησίας. Η έδρα του ήταν το παλάτι της Κωνσταντινούπολης, το Μεγάλο Παλάτι και από τον 11ο αι. το παλάτι των Βλαχερνών. Ο αυτοκράτορας εκλεγόταν τυπικά από τη σύγκλητο (τους ανώτερους αξιωματούχους), το στρατό και τον λαό, αλλά σε μεταγενέστερους χρόνους η εξουσία ήταν κληρονομική, όπως προκύπτει από τις γνωστές αυτοκρατορικές Δυναστείες (Μακεδόνων, Κομνηνών κ.ά.). Οι ανώτερες τάξεις διακρίνονταν συχνά από την ενδυμασία τους. Οι γυναίκες και τα μέλη των αριστοκρατικών οικογενειών ντύνονταν με μακριούς χιτώνες, τους οποίους φορούσαν τον ένα πάνω από τον άλλο. Τα μεταξωτά ενδύματα προορίζονταν επίσης για τις ανώτερες τάξεις, ενώ το πορφυρό χρώμα το φορούσε αποκλειστικά ο αυτοκράτορας. Η μορφή του αυτοκράτορα προβαλλόταν σε διάφορα είδη μνημειακής τέχνης (ψηφιδωτά). Αποτυπωνόταν επίσης στα νομίσματα, τα αναμνηστικά μετάλλια, τα ελεφάντινα πλακίδια κ.ά. 5

Η ιδεολογία του βυζαντινού κράτους, η καλλιτεχνική έκφραση, καθώς και πολλές εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής βασίζονταν στη βαθειά πίστη για το θείο, όπως γίνεται στις θεοκρατικές κοινωνίες. Για τον άνθρωπο της εποχής ο κόσμος του θείου ήταν πολύ κοντά του και επενέβαινε διαρκώς στην καθημερινή ζωή. Οι Βίοι Αγίων αποτελούσαν δημοφιλή αναγνώσματα. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, λεπτομέρεια ψηφιδωτού, 547, Άγιος Βιτάλιος, Ραβέννα. 6

Βυζαντινά τεχνάσματα Διαβάστε τι έγραψε ο δυτικός απεσταλμένος και ιστορικός Λιουτπράνδος της Κρεμώνας εντυπωσιασμένος από την υποδοχή του στην Κωνσταντινούπολη: «Υπάρχει στην Κωνσταντινούπολη ένα μέγαρο, κολλητό στο παλάτι, θαυμάσιο για το μέγεθος και την ομορφιά του, που οι Έλληνες αποκαλούν Μαγναύρα, σχεδόν magna aura (μέγα χρυσό). Μπροστά στο κάθισμα ήταν ένα μπρούντζινο αλλά επιχρυσωμένο δένδρο, τα κλαδιά του οποίου ήταν γεμάτα με επίσης μπρούντζινα κι επιχρυσωμένα πουλιά διαφόρων ειδών, που κελαηδούσαν το καθένα με τον τρόπο του. Τον θρόνο του αυτοκράτορα φρουρούσαν δύο τεράστια λιοντάρια καλυμμένα με χρυσάφι, που χτυπούν την ουρά τους χάμω, ανοίγουν το στόμα τους και βρυχώνται κουνώντας τις γλώσσες τους. Ξάπλωσα μπρούμυτα τρεις φορές και προσκύνησα τον αυτοκράτορα. Σήκωσα το κεφάλι μου κι εκείνος που πριν είχα δει να κάθεται κάπως πιο ψηλά από το δάπεδο, τον είδα τώρα να φορά άλλα ρούχα και να στέκεται κοντά στο ταβάνι». Liutprando da Cremona, Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη του Νικηφόρου Φωκά, Εκδόσεις Στοχαστής. 7

Μέσοι, πένητες και δυνατοί... Η βυζαντινή κοινωνία ήταν βαθιά ιεραρχημένη και δομημένη με βάση την ιδέα της τάξης. Η εγγύτητα προς τον αυτοκράτορα, την πηγή κάθε εξουσίας, εξασφάλιζε στους βυζαντινούς υπηκόους προνομιούχο θέση. Με την πάροδο των αιώνων ευκατάστατοι έμποροι ή τραπεζίτες μπορούσαν να αναρριχηθούν σε διοικητικές θέσεις, ενώ την εποχή των Κομνηνών οι αυλικοί τίτλοι πωλούνταν σε πλούσιους αστούς. Οι υπάλληλοι της κεντρικής διοίκησης αμείβονταν από τον αυτοκράτορα, που τους παραχωρούσε αξιώματα και τίτλους. Σπουδαίο ρόλο είχε και ο στρατός, η θητεία στον οποίο ήταν μακρόχρονη. Οι άριστοι ήταν τα επίλεκτα σώματα που διοικούνταν από τους μαγίστρους. Το οικονομικό έτος ξεκινούσε την 1η Σεπτεμβρίου και έληγε στις 31 Αυγούστου, όπως το σημερινό εκκλησιαστικό έτος. Η οικονομία στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή. Και πάλι την ευθύνη για τη διανομή της γης είχε ο αυτοκράτορας καθώς το κράτος ήταν ο ιδιοκτήτης των περισσοτέρων εκτάσεων γης. Η εκμετάλλευση της γης μπορούσε να γίνει από τον ίδιο τον ιδιοκτήτη ή από άλλους. Στην πρώτη περίπτωση ο αγρότης καλλιεργούσε ο ίδιος με την οικογένειά του το κτήμα, ενώ στη δεύτερη ο γαιοκτήμονας το νοίκιαζε στον καλλιεργητή. Κύριες καλλιέργειες ήταν τα δημητριακά, οι ελιές, τα αμπέλια και τα οπωροκηπευτικά. Η επαγγελματική ιδιότητα αποτελούσε βασικό κοινωνικό χαρακτηριστικό. Στην αγορά κάθε πόλης συγκεντρωνόταν πλήθος εμπόρων και τεχνιτών, που ήταν οργανωμένοι σε κλειστές συντεχνίες. Οστέινο κιβωτίδιο με σκηνές πολεμιστών και χορευτών. Τα πολυτελή αυτά αντικείμενα αποτελούσαν τις κοσμηματοθήκες των βυζαντινών χρόνων, 11ος αιώνας, Μουσείο Ερμιτάζ, Πετρούπολη. 8

Ιδιαίτερης κοινωνικής εκτίμησης έχαιραν οι χρυσοχόοι που ξεκινούσαν ως μαθητευόμενοι και αργότερα εργάζονταν υπό την εποπτεία του επιστάτη. Από την άλλη πλευρά, οι υποδηματοποιοί αντιμετωπίζονταν με περιφρόνηση καθώς το επάγγελμά τους θεωρούνταν σύνηθες και ταπεινό. Στους βιοτέχνες συγκαταλέγονταν οι κεραμείς, οι υαλουργοί και οι μεταλλουργοί. Μεγάλο μέρος της κοινωνίας διαμόρφωναν οι άνθρωποι της Εκκλησίας, οι ιερείς και κυρίως οι μοναχοί, οργανωμένοι σε κοινότητες. Τα μοναστήρια κατείχαν μεγάλες κτηματικές περιουσίες που τις καλλιεργούσαν εργάτες αλλά και οι ίδιοι οι μοναχοί. Ο μοναχισμός εξαπλώθηκε στο Βυζάντιο με μεγάλη ταχύτητα και ήταν σύνηθες την εποχή αυτή να έχει κάποιος συγγενείς μοναχούς. Στο τελευταίο σκαλί της κοινωνικής κλίμακας βρισκόταν η μάζα των φτωχών, των μικροκαλλιεργητών ή εργατών που δούλευαν για το μεροκάματο σε διάφορα εργαστήρια. Η επιβίωσή τους εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τη βοήθεια της Εκκλησίας. Ασημένιο σφυρήλατο φλασκί με Νηρηίδες και θαλάσσια τέρατα, 641-651 μ.χ., Μουσείο Ερμιτάζ, Πετρούπολη. Βυζαντινές φορολογίες... Όλοι οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας πλήρωναν φόρους σε χρήματα ή είδος αναλόγως με το επάγγελμά τους. Τον 11ο αιώνα ένας εύπορος αγρότης έδινε το 20%-25% του εισοδήματός του σε φόρους. Στους βυζαντινούς χρόνους το οικονομικό έτος ξεκινούσε την 1η Σεπτεμβρίου και έληγε στις 31 Αυγούστου, απόδειξη ότι όλη η οικονομία στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή. Μέχρι και σήμερα το εκκλησιαστικό έτος ξεκινάει την 1η Σεπτεμβρίου, τονίζοντας τους συνεκτικούς δεσμούς της βυζαντινής εποχής και της χριστιανικής θρησκείας. 9

Σκηνές καθημερινού βίου... Σημαντική θέση είχε η οικογένεια, ο ρόλος της οποίας ενισχύθηκε πολύ. Βασική επιδίωξη του νοικοκυριού ήταν η αυτάρκεια γι αυτό κάθε οικογένεια καλλιεργούσε τα δικά της λαχανικά και εξέτρεφε ζώα. Ο γάμος και η μητρότητα ήταν για τη γυναίκα ο βασικός κοινωνικός της ρόλος. Η ασχολία της ήταν η φροντίδα του σπιτιού, ενώ παραδοσιακά ύφαινε και έπλεκε για τα μέλη της οικογένειας. Το αρσενικό παιδί ήταν πιο επιθυμητό από το θηλυκό καθώς ήταν συνυφασμένο με τη συνέχεια της οικογένειας. Το όνομα του παιδιού δινόταν, όπως και σήμερα, από τους γονείς, που προτιμούσαν τα ονόματα των παππούδων. Για τα παιδιά και ιδίως για τα κορίτσια η οικογένεια απαιτούσε την απόλυτη υπακοή στους γονείς και κυρίως στον πατέρα. Το θαύμα των κολλύβων και σκηνές του βίου του Αγίου Θεοδώρου, λεπτομέρεια εικόνας τελών 16ου-αρχών 17ου αιώνα, Μουσείο Αντιβουνιώτισσας, Κέρκυρα. Οι γυναίκες μπορούσαν να παντρευτούν αφού έκλειναν τα 12 και οι άνδρες τα 14 χρόνια τους, αλλιώς ο γάμος θεωρούνταν άκυρος. Μια νεαρή κοπέλα δεν μπορούσε να διαλέξει η ίδια τον άνδρα της. Εκείνος που τον επέλεγε για αυτήν ήταν ο πατέρας της, σύμφωνα με την ιουστινιάνεια νομοθεσία, ενώ αργότερα απαιτούνταν και η συγκατάθεση της μητέρας. Η κόρη μπορούσε να προβάλει αντίρρηση μόνο εάν ο μνηστήρας ήταν ανάξιος ή αισχρός. 10

Προτερήματα για τη σύναψη γάμου ήταν το καλό γένος, η ομορφιά, η ηλικία και, ασφαλώς, η προίκα. Στο τέλος του 9ου αιώνα θεωρήθηκε νόμιμος μόνο ο γάμος που ευλογούνταν από την Εκκλησία. Η τελετή του γάμου γινόταν πάντοτε νύχτα και Κυριακή. Δικαίωμα στη μόρφωση είχαν μόνο τα αγόρια, αν και για τα περισσότερα παιδιά η εκπαίδευση σταματούσε στο «δημοτικό» με τη μάθηση γραφής και ανάγνωσης. Τα αγόρια της πόλης μαθήτευαν συνήθως στο επάγγελμα του πατέρα τους, ενώ της επαρχίας βοηθούσαν στις αγροτικές ασχολίες. Μόνο μεγάλες πόλεις ήταν κέντρα ανώτερης εκπαίδευσης, όπου σπούδαζαν οι πλούσιοι νέοι. Θεοτόκος Γλυκοφιλούσα (Η Επίσκεψις), φορητή εικόνα που φτιάχτηκε με την τεχνική του ψηφιδωτού από τη Βιθυνία της Μ. Ασίας, τέλη 13ου αιώνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή καν έλα» Η γνωστή αυτή φράση που χρησιμοποιείται ευρέως μέχρι σήμερα έχει τις ρίζες της στη βυζαντινή εποχή και σημαίνει «Έρχομαι από την Πόλη (Κωνσταντινούπολη) και σε προσκαλώ να έρθεις στην κορυφή να με προϋπαντήσεις». Κατά μια άποψη η φράση αυτή ήταν μήνυμα των Σταυροφόρων, οι οποίοι, καθώς επέστρεφαν από την κατακτημένη πλέον Κωνσταντινούπολη, καθόριζαν ως σημείο συνάντησής τους την κορυφή κάποιου λόφου. Η ίδια φράση λεγόταν ίσως από όσους επέστρεφαν από την Κωνσταντινούπολη και καλούσαν τους δικούς τους να τους προϋπαντήσουν στην κορυφή του κοντινού λόφου. 11

Βυζαντινά στιγμιότυπα Η καθημερινότητα του λαού διανθιζόταν από τα πολιτιστικά δρώμενα που λάμβαναν χώρα κατά καιρούς. Ο ιππόδρομος, ιδίως τους πρώτους αιώνες, τα λουτρά, το θέατρο, οι εκκλησίες και τα πανηγύρια ήταν οι χώροι όπου η ανάγκη για διασκέδαση και κοινωνική επαφή έβρισκε διέξοδο. Η παρακολούθηση αθλητικών γεγονότων ήταν από τις πιο δημοφιλείς μορφές διασκέδασης. Αγώνες δρόμου, ιππικοί αγώνες και αρματοδρομίες διεξάγονταν στον ιππόδρομο και διοργανώνονταν συνήθως σε μεγάλες θρησκευτικές γιορτές και σπουδαία γεγονότα, όπως βαπτίσεις, γάμους και γενέθλια των μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Οι ισχυροί δήμοι, όπως οι Πράσινοι και οι Βένετοι (Γαλάζιοι), που είχαν τότε το χαρακτήρα αθλητικών ενώσεων, αναλάμβαναν την οργάνωση των ιππικών αγώνων στον ιππόδρομο, τους οποίους μπορούσαν όλοι ανεξαιρέτως να παρακολουθήσουν. Κατά τη διάρκεια των αγώνων λάμβαναν χώρα και ακροβατικά, ταχυδακτυλουργίες και χοροί. Αυτό που είχε, ωστόσο, τη μεγαλύτερη σημασία ήταν το αίσθημα της ελευθερίας που είχαν όσοι παρευρίσκονταν στους αγώνες εφόσον ήταν από τις λίγες στιγμές που μπορούσαν να εκφράζονταν ελεύθερα, ακόμη και με αθυροστομία. Χρυσά σκουλαρίκια με περίτεχνη διακόσμηση, 11ος αιώνας, Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου. 12

Στη μεσοβυζαντινή περίοδο τρία διαφορετικά είδη αγώνων πήραν το προβάδισμα: το τζυκάνιον, ένα παιχνίδι με μπάλα πάνω σε άλογα, ο τορνεμές και η τζόστρα από τη Δύση, που ήταν συμπλοκή ιπποτών. Τα λουτρά αποτελούσαν επίσης έναν άλλο χώρο κοινωνικών συναναστροφών. Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν «το μη λούσασθαι, χαλεπόν». Άντρες, γυναίκες και παιδιά πήγαιναν στα δημόσια λουτρά αφιερώνοντας αρκετό χρόνο στη διαδικασία. Η συνήθεια αυτή ήταν ανάσα πνοής, ιδίως για τις γυναίκες που είχαν ελάχιστες ευκαιρίες για δημόσιες εμφανίσεις και διασκέδαση. Αφορμή χαράς για εκείνες αποτελούσαν και τα πανηγύρια, που κατά κανόνα συνδέονταν με κάποια θρησκευτική γιορτή. Τα ταξίδια την βυζαντινή εποχή ήταν κάτι σπάνιο. Δεν αποτελούσαν πηγή τέρψης και γνώσης με τη σημερινή έννοια. Σύμφωνα με το λαϊκό ρητό «του Σταυρού κι αρμένισε, του Σταυρού και δέσε» η ναυσιπλοΐα άρχιζε την Κυριακή του Σταυρού στα τέλη του Φεβρουαρίου και έληγε την ημέρα της γιορτής του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου. Τα ταξίδια εκείνη την εποχή είχαν έναν αυξημένο βαθμό επικινδυνότητας λόγω της συχνής πειρατείας. Οι Άραβες καταδίωκαν συχνά τα εμπορικά καράβια, τα λεηλατούσαν και αιχμαλώτιζαν τους επιβάτες. Πυκνό ήταν το οδικό δίκτυο με κύριο άξονα την Εγνατία που ξεκινούσε από το Δυρράχιο της Αλβανίας και περνούσε από τη Θεσσαλονίκη καταλήγοντας στην Κωνσταντινούπολη. Οι οδοιπόροι επέβαιναν πάνω σε άλογα ή χρησιμοποιούσαν άμαξες. Ο ιστορικός Γεώργιος Φρατζής (15ος αιώνας) γράφει πως το ταξίδι από την Κωνσταντινούπολη στο Μυστρά διαρκούσε περίπου τρεις εβδομάδες. Κέρασμα ή πείραγμα; Στο μεσοδιάστημα του Δωδεκαημέρου, από την ημέρα των Χριστουγέννων μέχρι την επομένη των Φώτων, η αυτοκρατορική αυλή, οι κάτοικοι της πόλης και του χωριού επισκέπτονταν φίλους ή συγγενείς, έτρωγαν μαζί τους, διασκέδαζαν και μεταμφιέζονταν. Φορώντας μάσκες, γυρνούσαν από πόρτα σε πόρτα, ενοχλούσαν και πείραζαν τους οικοδεσπότες, οι οποίοι με τη σειρά τους πρόσφεραν κεράσματα και λιχουδιές. Σας θυμίζει κάποιο γνωστό έθιμο; 13

Επιτεύγματα των Βυζαντινών Χαρακτηριστικό της βυζαντινής τέχνης είναι ο συμβολικός, απέριττος και βαθιά πνευματικός χαρακτήρας της. Η αρχιτεκτονική, τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες, οι εικόνες, τα θρησκευτικά σκεύη, οι ύμνοι συνέτειναν στην ένωση του πιστού με το θείο. Για να ερμηνεύσουμε τη βυζαντινή τέχνη πρέπει να την δούμε υπό το πρίσμα της κοινωνίας και της ιδεολογίας που τη δημιούργησε. Οι τύποι των εικόνων, καθώς και η θέση κάθε θρησκευτικής παράστασης μέσα στο ναό, διαμορφώθηκαν σύμφωνα με την ιερή παράδοση και καθορίστηκαν από την Εκκλησία. Η διακόσμηση των ναών ξεκινούσε από την εικόνα του Παντοκράτορα στον τρούλο που συμβολίζει τον ουρανό και συνέχιζε στους Ευαγγελιστές και τους Προφήτες στα ανώτερα τμήματα και, τέλος, στους αγίους στα κατώτερα τμήματα του ναού. Το χρυσό βάθος, ο κάμπος, λειτουργούσε συμβολικά και εξέφραζε με τον καλύτερο τρόπο το άυλο και διαχρονικό στοιχείο, ικανοποιώντας ταυτόχρονα την ανάγκη για πολυτέλεια. Αναμφίβολα, η προσωπικότητα ορισμένων αυτοκρατόρων έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της βυζαντινής τέχνης, όπως συνέβη την περίοδο των Μακεδόνων με την αναβίωση της κλασικής τέχνης. Ο τρούλος του καθολικού του Οσίου Λουκά που φέρει ψηφιδωτή διακόσμηση και αποτελεί ένα από τα εξαιρετικά δείγματα μεσοβυζαντινής τέχνης. Απεικονίζεται η Πεντηκοστή. Α μισό 11ου αιώνα. 14

Στα βυζαντινά χρόνια εξελίχθηκε επίσης η τεχνική της κεραμοποιΐας με την εφυάλωση, την επάλειψη, δηλαδή, του κεραμεικού με στρώμα γυαλιού που είχε κύριο συστατικό το μόλυβδο. Τα διακοσμητικά θέματα των γνωστών κεραμικών πινακίων ήταν συνήθως γεωμετρικά ή εμπνευσμένα από το φυσικό περιβάλλον. Το Βυζάντιο παρέμεινε μέχρι το 12ο αιώνα μια προηγμένη τεχνολογικά και επιστημονικά αυτοκρατορία. Πολλοί αυτοκράτορες εκδήλωσαν προσωπικό ενδιαφέρον για την καλλιέργεια των επιστημών. Αρκετοί αποδέχονταν τη θεωρία του Πτολεμαίου σύμφωνα με την οποία η Γη είχε σφαιρικό σχήμα και βρισκόταν στο κέντρο του σύμπαντος. Σημαντικές ήταν οι εφαρμογές της μηχανικής στον πόλεμο και ειδικά στον τομέα των πολιορκητικών μηχανών. Η υδραυλική ενέργεια αξιοποιήθηκε κυρίως στην περίπτωση των νερόμυλων. Κρατικά Μυστικά Το μυστικό όπλο των Βυζαντινών, το υγρό πυρ, έσωσε την Κωνσταντινούπολη σε πολλές περιπτώσεις. Η σύνθεσή του ήταν απόρρητη. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος, απευθυνόμενος στο γιο του Ρωμανό, του υπενθυμίζει ότι «μέσω αγγέλου εφανερώθη η σύνθεσή του στον πρώτο μεγάλο χριστιανό βασιλιά Κωνσταντίνο κι εκείνος θέλοντας να το εξασφαλίσει φρόντισε να γραφτούν πάνω στην Αγία Τράπεζα της εκκλησίας του Θεού κατάρες, ώστε αυτός που θα τολμήσει να δώσει αυτή τη φωτιά σε άλλο έθνος ούτε να ονομάζεται χριστιανός ούτε να του αποδίδεται κάποια τιμή ή αξίωμα» 15

Πιστά αντίγραφα Στα βυζαντινά χρόνια τα βιβλία ήταν λίγα και δεν τυπώνονταν. Όλα τα κείμενα ήταν χειρόγραφα και, για να διατηρηθούν και να διαδοθούν, έπρεπε να αντιγράφονται. Αυτό όμως ήταν έργο δύσκολο και δαπανηρό. Η αντιγραφή και η εικονογράφηση των χειρογράφων γινόταν σε εξειδικευμένα εργαστήρια, αυτοκρατορικά ή μοναστικά. Για την αντιγραφή ενός βιβλίου τριακοσίων σελίδων ο γραφέας εργαζόταν περίπου τέσσερις μήνες. Υπήρχαν δύο τύποι βιβλίων: το ειλητάριο που τυλιγόταν και έπαιρνε κυλινδρική μορφή και ο κώδικας που επικράτησε μέχρι σήμερα στη μορφή του βιβλίου. Ο κώδικας αποτελείται από τετράδια, μεγάλα διπλωμένα φύλλα περγαμηνής ή χαρτιού, που τα έδεναν σε τόμο. Από τη βυζαντινή εποχή σώζονται περίπου 30.000 χειρόγραφα, λίγα (600-900) από τα οποία είναι εικονογραφημένα. Τα χρώματα της εικονογράφησης είναι έντονα και λαμπερά με κυρίαρχα το χρυσό, το βαθύ μπλε, το πράσινο, το γαλάζιο και το κόκκινο. Πρωτόγραμμα που αποδίδει το Κ, φφ. 33α, 3β, κωδ. 1436μ (Λειτουργίες), 1679, Άγιον Όρος, Μονή Ιβήρων. 16

Τα πεζά γράμματα, που χρησιμοποιούμε σήμερα κατεξοχήν, τελικά καθιερώθηκαν στις αρχές του 9ου αιώνα από Βυζαντινούς γραφείς για συντομία και ταχύτητα. Το αρχικό κεφαλαίο γράμμα, το πρωτόγραμμα, ήταν άλλοτε απλό και άλλοτε περίτεχνο. Το μαύρο μελάνι για τη γραφή, το μελάνιον, παρασκευαζόταν από την αιθάλη καμένων κουκουναριών. Κάθε βιβλίο ήταν στην ουσία μοναδικό και κανένα άλλο δεν θα μπορούσε να είναι ακριβώς το ίδιο. Τα βιβλία τότε θεωρούνταν είδος πολυτελείας. Πρωτόγραμμα που αποδίδει το Κ, φφ. 33α, 3β, κωδ. 1436μ (Λειτουργίες), 1679, Άγιον Όρος, Μονή Ιβήρων. Πολλά μοναστήρια εξελίχθηκαν σε σημαντικά κέντρα αντιγραφής βιβλίων και απέκτησαν αξιόλογες βιβλιοθήκες, οι οποίες διέσωσαν βιβλία της αρχαίας ελληνικής και χριστιανικής γραμματείας. Τα βυζαντινά χειρόγραφα φυλάσσονται σήμερα σε μοναστήρια, καθώς και σε σύγχρονες βιβλιοθήκες, όπως στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Αθηνών, του Βατικανού και του Παρισιού. 17

Το χρονικό μιας Πόλης Η βυζαντινή αυτοκρατορία απαρτιζόταν από ένα σύνολο πόλεων με τη δική τους αγροτική περιοχή. Τον 6ο αιώνα στην Ανατολή υπήρχαν καταγεγραμμένες πάνω από εννιακόσιες πόλεις, ανάμεσά τους η Κωνσταντινούπολη, η Αντιόχεια, η Αλεξάνδρεια, η Έφεσος και η Θεσσαλονίκη που ήταν ιδιαίτερα πολυπληθείς. Ιδίως η Κωνσταντινούπολη της εποχής των Κομνηνών ήταν η μεγαλύτερη πόλη της χριστιανοσύνης με πληθυσμό ίσως πάνω από 300.000 κατοίκους. Η δημιουργία της νέας πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κόσμου, της Κωνσταντινούπολης σηματοδοτήθηκε από την κατασκευή δημόσιων κτισμάτων και του επιβλητικού Παλατιού. Είχε δύο λιμάνια στον Κεράτιο κόλπο και άλλα δύο στην Προποντίδα. Το κέντρο της πόλης βρισκόταν στο σημείο όπου δημιουργήθηκε μια μεγάλη κυκλικά πλατεία, το φόρο του Κωνσταντίνου. Το φόρο διέσχιζε η κύρια οδική αρτηρία της πρωτεύουσας, η Μέση οδός. Η Μέση οδός συνέδεε το διοικητικό κέντρο με τα σημαντικά οικοδομήματα που περιέβαλλαν το Παλάτι και το εμπορικό κέντρο. Υπήρχαν επίσης σιταποθήκες, υδραγωγεία, δημόσια λουτρά και δεξαμενές. Πολλοί έμποροι και τεχνίτες είχαν τα εργαστήριά τους στην αγορά, τα οποία δεν ήταν πάντοτε ιδιόκτητα, αλλά ανήκαν συχνά σε ιδιώτες ή μοναστήρια, που τα εκμίσθωναν. Η τείχιση της Κωνσταντινούπολης θεωρούνταν εξαιρετικό αμυντικό έργο. Υπήρχαν τρία τείχη. Το ηπειρωτικό τείχος ξεκινούσε από τον Κεράτιο κόλπο και έφτανε μέχρι την Προποντίδα. Το μεγαλύτερης έκτασης χερσαίο τείχος μαζί με το παραθαλάσσιο χρησίμευσαν ως την Άλωση της πόλης. Την οχύρωση ενίσχυαν οι πύργοι που παρεμβάλλονταν κατά διαστήματα, καθώς και οι τάφροι που καθιστούσαν δύσκολο το έργο της επίθεσης. Τα σπίτια συνωστίζονταν το ένα δίπλα στο άλλο ή ήταν διασκορπισμένα στο χώρο. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κατοικούσε σε χαμηλά σπίτια, τα χαμόγεα ή σε διώροφα, τα ανωγεοκάτωγα. Αποτελούνταν συνήθως από μια σειρά δωματίων γύρω από μια ανοικτή αυλή, όπου υπήρχε το πηγάδι και ο φούρνος. Στις αστικές οικίες οι χώροι διατάσσονταν γύρω από μια περίστυλη εσωτερική αυλή και την κύρια αίθουσα, το τρίκλινο. Ήταν μεγάλοι και διακοσμούνταν συχνά με μάρμαρα, ψηφιδωτά δάπεδα ή τοιχογραφίες. 18

Τίτλοι τέλους Το Βυζάντιο κατάφερε με τον δικό του τρόπο να επιβιώσει για περισσότερο από 1.000 χρόνια. Η κληρονομιά που μας άφησε είναι ιδιαιτέρως σημαντική και ανιχνεύεται μεταξύ άλλων σε μορφές τέχνης της σημερινής Ελλάδας. Ο βυζαντινός πολιτισμός άσκησε οικουμενική επιρροή και οι επιδράσεις του φτάνουν πέρα από τα όρια της αυτοκρατορίας. Η πολιτική και οικονομική του οργάνωση αποτέλεσαν πρότυπο για πολλά άλλα έθνη και κράτη. Το νόμισμά του, το χρυσό βυζαντινό νόμισμα, υπήρξε το «Ευρώ» του Μεσαίωνα. Η λειτουργία της Κωνσταντινούπολης ως σταυροδρομίου έφερε τελικά τους Δυτικούς σε επαφή με τον βυζαντινό πολιτισμό και τη σκέψη των Βυζαντινών λογίων. Η βυζαντινή τέχνη επηρέασε εκείνη της προαναγεννησιακής Ιταλίας, ενώ στοιχεία της ανιχνεύονται στους νεότερους χρόνους. Την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας ακολούθησε στον ελλαδικό χώρο η βενετική και η οθωμανική κυριαρχία, που άλλαξαν την πορεία της ιστορίας και διαμόρφωσαν το χαρακτήρα του τόπου. Η ελληνική κοινωνία είχε πάντοτε ως σημείο αναφοράς τη βυζαντινή παράδοση, παρά το γεγονός ότι η μεγαλύτερη έμφαση δίνεται στο κλασικό πολιτισμικό υπόβαθρο και την αρχαία Ελλάδα. Σήμερα θαυμάζουμε το Βυζάντιο όχι μόνον επειδή κατόρθωσε να αποκρούσει πλήθος εχθρών εξασφαλίζοντας τη βιωσιμότητα και διασώζοντας το χαρακτήρα της Ευρώπης και το πιο λαμπρό κράτος την εποχή του Μεσαίωνα, αλλά κυρίως επειδή υπήρξε η πρώτη επιτυχημένη πολυεθνική και πλουραλιστική κοινωνία. 19

Χρονολόγιο 330 Ο Μέγας Κωνσταντίνος ιδρύει την αυτοκρατορία μεταφέροντας την έδρα της από τη Ρώμη στο Βυζάντιο. 527-565 Ο Ιουστινιανός καταλαμβάνει την Ιταλία και τη Βόρεια Αφρική αυξάνοντας σημαντικά τα όρια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. 537 Χτίζεται η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. 610 Γίνεται αυτοκράτορας ο Ηράκλειος που διοργανώνει εκ νέου και δυναμώνει το βυζαντινό κράτος. 726-843 Περίοδος της Εικονομαχίας, της σοβαρότερης σύγκρουσης μεταξύ των Βυζαντινών γύρω από το θέμα της λατρείας των εικόνων. Νικούν τελικά οι Εικονολάτρες. 867-1056 Δυναστεία των Μακεδόνων, της «χρυσής εποχής» του Βυζαντίου, όταν αναβιώνει η κλασική τέχνη. 1054 Η διαφωνία της Ανατολικής με τη Δυτική εκκλησία οδηγεί στο Σχίσμα, που χωρίζει τους Χριστιανούς σε Καθολικούς και Ορθόδοξους. 1071 Ήττα των Βυζαντινών στο Ματζικέρτ από τους Σελτζούκους Τούρκους. Πρώτη φορά που οι Βυζαντινοί υποχωρούν μπροστά στους εχθρούς από την Ανατολή. 1081-1185 Δυναστεία των Κομνηνών και τελευταία αναλαμπή της βυζαντινής λάμψης πριν την πτώση του Βυζαντίου. 1204 Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Δυτικούς σταυροφόρους που αποδυνάμωσε σημαντικά την αυτοκρατορία. 1259-1453 Δυναστεία των Παλαιολόγων, η τελευταία δυναστεία πριν την Άλωση. 1453 Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. 20 220

Βιβλιογραφία Γαλάβαρης Γ. Ζωγραφική βυζαντινών χειρογράφων, Εκδοτική Αθηνών 1995 Delvoye C. Βυζαντινή Τέχνη, μτφρ. Μ. Παπαδάκη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2000 Hunger H. Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Α, Αθήνα 1991 Κουκουλές Φ. Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Η νέα ελληνική γλώσσα και τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά έθιμα, τόμ. Ε, Αθήνα 1952 Οικείες Ιστορίες. Διαχρονικές αφηγήσεις οικιστικής αρχιτεκτονικής και οικογενειακού βίου, ΥΠ.ΠΟ ΔΜΕΕΠ, Αθήνα 2008 Παπανικόλα - Μπακιρτζή Δ. (επιμ.), Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο (κατάλογος έκθεσης), Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 2002 Πετρίδης Π., Πλάντζος Δ., Πυργάκη Μ. Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον Ελληνικό χώρο και η πολιτισμική αξία τους, Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο (Τόμος Β) Σταμπόγλη Ε. Πρόσκληση σε γεύμα, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2005 Ταξίδια στις Βυζαντινές Θάλασσες, ΥΠ.ΠΟ, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2002 The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261, H.C. Evans - W.D. Wixom (επιμ.), The Metropolitan Museum of Art (κατάλογος έκθεσης), Νέα Υόρκη 1997 Ψηφίδες του Βυζαντίου, Εκπαιδευτικός Φάκελος Μελίνα, Εκπαίδευση και Πολιτισμός, ΥΠ.ΠΟ Δ.Β.Μ.Μ., Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Τμήμα Μουσείων, Αθήνα 1995 Ώρες Βυζαντίου. Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο. Αθήνα - Θεσσαλονίκη - Μυστράς (Αθήνα 2001), Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Α.Ε. Προβολής της Ελληνικής Πολιτιστικής 21

Συντονισμός έργου: Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγος Σουζάνα Χούλια - Καπελώνη, Αρχαιολόγος Γενική επιμέλεια: Τόνια Κουτσουράκη, Αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος Κριτική ανάγνωση: Μαρία Μπορμπουδάκη, Δρ Αρχαιολόγος Γραφιστική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας Κείμενα: Ηρώ Μαθιουδάκη, Δρ Αρχαιολόγος Διορθώσεις κειμένων: Βιολέττα Ζεύκη, Αρχαιολόγος - Μεταφράστρια Δημιουργική - καλλιτεχνική επιμέλεια: Πασχαλιά Τσαγκαριάν, Γραφίστρια Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN: 978-960-386-213-0 Το έντυπο «Στους χρόνους» της θεματικής ενότητας «Εικόνες Βυζαντίου» δημιουργήθηκε και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 22