EPIEXOMENA TΟΙΣ ΕΝΤΕΥΞΟΜΕΝΟΙΣ.................................... 11 1. H τέχνη της πολεμικής................................ 15 2. Ένα αφήγημα για το αφήγημα Tο «Eγχειρίδιον Διηγηματογραφίας» του Eμμανουήλ Pο δη.................................... 53 3. H αθλι τητα της φιλολογίας O Pο δης, ο Pίχτερ και η επιστήμη της ασημαντολογίας........ 65 4. Tο δίχτυ της γραφής και ο υμένας του φους............ 131 5. Παίζοντας με τα είδη και τις μορφές................... 195 6. H διαμάχη Pο δη-bλάχου O ποιητής γεννιέται ή γίνεται;........................... 217 BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................................... 229 ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ.................................. 233 EΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΩΝ..................... 235
5 ÔÓÙ ÌÂ Ù Â Ë Î È ÙÈ ÌÔÚÊ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ είναι έκδηλη η δυσκολία να ενταχθεί το έργο του Pο δη σε μια γενική κατηγορία που να ορίζει με σαφήνεια και ακρί εια την κυρίαρχη ταυτ τητά του. Ακ μη και ταν προσδιορίζονται κάποια διακριτά γνωρίσματα της πολ μορφης παραγωγής του, είναι συνήθως αναγνωρίσιμη η αμηχανία στην απ θεση της σημαίνουσας αρ τητας. Ανάλογα με τις ερμηνευτικές εμφάσεις και τις φιλολογικές ή κριτικές συγκυρίες, ο Pο δης πέρασε στην ιστορία της λογοτεχνίας άλλοτε ως πεζογράφος ή κριτικ ς και άλλοτε ως σατιρικ ς συγγραφέας ή λ γιος γενικών καθηκ ντων. Η επιφ λαξη συνήθως διατυπώνεται απ τους περισσ τερους μελετητές με την επισήμανση της πολυείδειας αλλά και της υφολογικής μείξης στην εξέλιξη της ρο δειας γραφής. Η γραφή αυτή φτάνει σε μας σήμερα έχοντας καταγράψει στο σώμα της τους δισταγμο ς και τις α ε αι τητες της ιστορίας, ~ 195~
ªªANOÀ ƒo Δ ÃN ΔOÀ ÀºOÀ π Δ O ªπ μαζί με τις «ιδιαιτερ τητες» που προσιδιάζουν στην εποχή της παραγωγής της, δηλαδή στο δε τερο μισ του 19ου αιώνα. Το ερώτημα επομένως «Tι ήταν ο Pο δης;» απαντάται σ μφωνα με τις κρίσιμες επιλογές που θα κάνουμε ως προς το ίδιο το έργο του αλλά και σ μφωνα με τις θεωρητικές εκτιμήσεις μας για την ιστορική του ταυτ τητα και την πορεία του στον χρ νο. Kαταφε γοντας για τις ανάγκες του επιχειρήματος σε μιαν ερμηνευτική αφαίρεση, μπορο με να ισχυριστο με τι ο ελληνικ ς 19ος αιώνας στο σ νολ του είναι ένας αιώνας που σημαδε εται, στον χώρο της λογοτεχνίας, απ την «κρίση των ειδών». Η κρίση αυτή δεν είναι απομονωμένη αλλά παράγωγο της εναγώνιας επιδίωξης για τη δημιουργία «εθνικής λογοτεχνίας» κατά τα ευρωπαϊκά πρ τυπα. Στην επίταση του προ- λήματος συμμετέχουν και δ ο άλλοι παράγοντες: η διαχείριση της «αρχαίας κληρονομιάς» και η θεσμοθέτηση της «εθνικής γλώσσας». Το τοπίο είναι ρευστ, ολισθηρ και αντιφατικ. Kαθώς το «γένος των Γραικών» αναζητά σπασμωδικά τον δρ μο ο οποίος θα επιτρέψει να αναδυθεί το «κράτος των Ελλήνων», οι συγγραφείς επιχειρο ν κι αυτοί να συμ ι άσουν τις επιταγές της εθνικής ανάγκης με τα κελε σματα της σ γχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και σκέψης. Η απ πειρα, ωστ σο, για την κατασκευή και καθιέρωση επίσημης πολιτισμικής ταυτ τητας στην περίοδο αυτή ήταν καταδικασμένη εν μέρει να αποτ χει. Aυτ που προέκυψε σε λα τα επίπεδα (λογοτεχνία, σκέψη, πολιτισμ ς, κοινωνικοί θεσμοί) κατά αναπ φευκτο τρ πο διακριν ταν κυρίως για την αστάθεια της μορφής του και την αργή ανάπτυξη της θεσμικής του αποδοχής. Η γένεση της σ γχρονης ελληνικής λογοτεχνίας και η μετέπειτα εξέλιξή της δεν μπορο ν να κατα- ~ 196~
π ONΔ ª Δ π π Δπ ªOƒº νοηθο ν επαρκώς, αν δεν συνυπολογιστεί στην ιστορική αιτιολογία και η αρχική «κρίση των ειδών», που δεν ήταν παρά έκφανση της γενικευμένης κρίσης της μορφής. Mε τον ρο «κρίση της μορφής» εννοείται η διαπραγμάτευση και καθιέρωση της θεσμικής υπ στασης των κοινωνικών φαινομένων. Η προσθήκη του επιθέτου «εθνικ ς» στα αντικείμενα διαμάχης για την ταυτ τητα του νέου κράτους αποτελεί αναμφισ ήτητη μαρτυρία για τη σ νδεση της πολιτισμικής αναζήτησης με το πολιτικ ζήτημα της κρατικής οργάνωσης. Το αίτημα της εθνικής αναγέννησης καθιστο σε ουσιαστικά το κράτος υπ λογο στον συμ ολικ λ γο για την πνευματική υπ σταση του νέου ελληνισμο. Η λογοτεχνική κρίση των ειδών υπήρξε συνεκδοχικ φαιν μενο της γενικής κοινωνικής κρίσης που κυριαρχεί στην αντιφατική και ετεροπροσδιορισμένη πράξη θεμελίωσης του ελληνικο κράτους. Εξαρχής η ιδρυτική αυτή πράξη περιείχε τα συστατικά της διχοστασίας στον προσδιορισμ της εθνικής ταυτ τητας. ταν μιλάμε για κρίση των ειδών, εννοο με τι ερωτήματα πως «Tι είναι μυθιστ ρημα; Tι είναι ποίηση; Tι είναι θεατρικ έργο; Tι είναι δοκίμιο; Tι είναι επιστημονική μελέτη; Tι είναι κριτική ανάλυση;» και άλλα παρ μοια δεν μπορο ν να απαντηθο ν με ικανοποιητικ τρ πο ή αντιμετωπίζονται με ακατάστατη αντιφατικ τητα. Η καθιέρωση αυτοματισμών στην απάντηση θα απαιτο σε κατοχ ρωση των ειδών με άση την κοινωνική καταξίωση, τη θεσμική καθιέρωση και την ιστορική δοκιμασία. Kανείς απ αυτο ς τους λ γους δεν συνέτρεχε κατά την περίοδο της ιδρυτικής πράξης της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. λα ήταν υπ δοκιμασία, σε καθεστώς διαρκο ς μετασχηματισμο. ~ 197~
ªªANOÀ ƒo Δ ÃN ΔOÀ ÀºOÀ π Δ O ªπ Mια απ τις κ ριες αιτίες της κρίσης αφορο σε στην έλλειψη ενδογενο ς παράδοσης στις συγκεκριμένες πολιτισμικές περιοχές. H έλλειψη αυτή γιν ταν δειν τερη απ την άναρχη εισ ολή των ευρωπαϊκών προτ πων. Ο ξενιστής, μην έχοντας ακ μη διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες υποδοχής, αξιοποιο σε με τον δικ του ιδιοσυγκρασιακ τρ πο τα εισερχ μενα είδη. Aυτ εξηγεί γιατί η λογοτεχνία στην Ελλάδα του 19ου αιώνα είναι υπ διαρκή εξέλιξη, χωρίς σαφή χαρακτηριστικά, με λη την αστάθεια που χαρακτηρίζει ένα έργο εν προ δω. Αναμφί ολα, κάτω απ τη ρευστ τητα αρχίζει και αναφαίνεται σιγά σιγά το σχήμα της νέας λογοτεχνίας πάντα, μως, σε ένα πεδίο οξ τατης αμφισ ήτησης. Η απροσδιοριστία, η ρευστ τητα, η αστάθεια και η πολυμορφία ορίζουν το γενικ κλίμα που επικρατεί σε μια κοινωνία υπ διαμ ρφωση, στο πεδίο της οποίας ασκο νται πολλές πιέσεις και αναπτ σσονται αντίξοες επιδράσεις. Η κατάσταση αυτή επιτείνεται απ τη συνεχή αναπροσαρμογή των καν νων στο παιχνίδι της εξουσίας που διαδραματίζεται στα ερείπια του υπ κατασκευήν κράτους. Η λογοτεχνία, η επιστήμη και γενικά ο πολιτισμ ς ανήκουν στο ίδιο κλίμα και υφίστανται τις συνέπειες της ίδιας κατάστασης, μολον τι αντιδρο ν με τον δικ τους λ γο και διεκδικο ν τα δικά τους δικαιώματα. Επιπροσθέτως, ο ισχυρ ς παράγοντας στο πεδίο αυτ είναι τα καινο ργια μέσα επικοινωνίας που, εκτ ς απ τη θεαματική πολιτική επιρροή την οποία ασκο ν, ορίζουν και τους καν νες της πολιτισμικής ανάπτυξης. Είναι ντως αδ νατο να κατανοήσουμε τον 19ο αιώνα, χωρίς να συνεκτιμήσουμε τη μεγάλη σημασία που είχαν για την πνευματική ζωή η ευρ τατη επικράτηση της εφημερίδας, του περιοδικο και του φυλ- ~ 198~
π ONΔ ª Δ π π Δπ ªOƒº λαδίου. Mεγάλος αριθμ ς συγγραφέων συνεργαζ ταν με εφημερίδες και περιοδικά (συχνά για λ γους ιοποριστικο ς), γράφοντας κείμενα που δεν εντάσσονται ε κολα σε κάποιο λογοτεχνικ είδος ενίοτε, μάλιστα, κινο νται στα ρια των ειδών ή τα ακολουθο ν με τρ πους που υπονομε ουν την αυτονομία τους. Tα φυλλάδια, επίσης, είναι μια άλλη μεγάλη και εν πολλοίς άγνωστη ιστορία. Σε αυτά πολλοί συγγραφείς ανακάλυψαν έναν άμεσο και σχετικά φτην τρ πο επικοινωνίας με το μεγάλο κοιν. Η αμεσ τητα της επικοινωνίας και η ανεξαρτησία της γνώμης που προσφέρει το φυλλάδιο επιτρέπει την ε κολη υπέρ αση των ειδολογικών περιορισμών και την καταστρατήγηση των υφολογικών προτ πων. Mε άλλα λ για, ο καθημεριν ς και περιοδικ ς τ πος έφερε στο προσκήνιο καινο ργια συγγραφικά ήθη και αυτά με τη σειρά τους επηρέασαν την πορεία των ειδών στην αναδυ μενη ελληνική λογοτεχνία. Ο Pο δης ανήκει σε εκείνους τους συγγραφείς που αξιοποίησε τα κρατο ντα μέσα επικοινωνίας με τρ πο συστηματικ και ευφάνταστο. Έγραψε κείμενα πολιτικά, σατιρικά, λογοτεχνικά, κριτικά, επιστημονικά τα οποία στην πρώτη μορφή τους δημοσιε τηκαν ή σε εφημερίδα ή σε περιοδικ ή σε φυλλάδιο. Mαζί με αυτά έγραψε και κείμενα που είναι δ σκολο να υπαχθο ν σε κάποια ενδιάμεση κατηγορία ή να καταταχθο ν αποκλειστικά σε ένα λογοτεχνικ είδος. Η ίδια η υφή τους απαγορε ει τους απ λυτους διαχωρισμο ς. Είναι, άλλωστε, φανερ τι ο τρ πος γραφής εκμεταλλε εται την αστάθεια των ορίων και τη σχετικ τητα των συμ άσεων. Σε αυτ το πλαίσιο, η «κρίση των ειδών» παίρνει δ ο μορφές η πρώτη αναφέρεται στον διαχωρισμ του εν ς είδους απ το άλλο και θα μπορο σε να ονομαστεί «εξωγενής», αφο ~ 199~
ªªANOÀ ƒo Δ ÃN ΔOÀ ÀºOÀ π Δ O ªπ αφορά στα εξωτερικά χαρακτηριστικά κάθε είδους, και η δε τερη αναφέρεται σε εσωτερικές διαφορές και θα μπορο σε να ονομαστεί «ενδογενής», αφο αφορά στην αναδιάταξη, τροποποίηση και αναμ ρφωση χαρακτηριστικών που προσιδιάζουν σε ένα μ νον είδος. Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να έχουμε αναίρεση της αυτονομίας, για παράδειγμα, με την ανάμειξη ποιητικών και πεζογραφικών στοιχείων, ενώ στη δε τερη η συνηθέστερη μορφή ανατροπής είναι η προσωπική αξιοποίηση εν ς είδους με τρ πο συνήθως αιρετικ, για παράδειγμα, οι καινοτομίες στην ποιητική γραφή ή η ανασ νταξη αρχών και κριτηρίων στον κριτικ λ γο. Το ελληνικ παράδειγμα του 19ου αιώνα διακρίνεται για την ένταση της κρίσης, χωρίς, έ αια, αυτ να σημαίνει τι ταυτ χρονα δεν δημιουργο νται οι προϋποθέσεις για την εδραίωση των ειδών, πράγμα που συνεπιφέρει κατ ουσίαν τη θέσμιση της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Η διαδικασία, μως, που οδηγεί τελικά στη θέσμιση πρέπει να συνδυάσει, να συμ- ι άσει και να ισορροπήσει τις εγχώριες ιδιαιτερ τητες με την αθρ α εισαγωγή ευρωπαϊκών προτ πων. Το φάσμα της κρίσης είναι μεγάλο και οι επιπτώσεις της αναπ δραστες. Tα επιτε γματα της νέας ελληνικής λογοτεχνίας κατά τον 19ο αιώνα πρέπει να τα μελετήσουμε σε αυτά τα συμφραζ μενα διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος να μην κατανοήσουμε το ε ρος και το άθος της σημασίας τους. Για παράδειγμα, οι «ποιητικοί διαγωνισμοί» προσφέρουν ένα αντιπροσωπευτικ δείγμα της κρίσης που αντιμετωπίζει η ποιητική γραφή την εποχή εκείνη, παράλληλα μως αναδεικν ουν διαφορετικά το εγχείρημα, λ γου χάριν, του Σολωμο, που αντιμετώπισε το πρ λημα με τελείως διαφορετικ τρ πο και απ άλλη προο- ~ 200~
π ONΔ ª Δ π π Δπ ªOƒº πτική. Στην κρίση των ειδών ο Σολωμ ς απαντά με την «επιν ηση» καινο ργιας ποιητικής γλώσσας που θα υπερ αίνει το δίλημμα ελληνικ ή ξένο, ρομαντικ ή κλασικ, χωρίς η υπέρ αση να τροφοδοτεί εκ νέου την κρίση αλλά να την αντιμετωπίζει με την καθιέρωση της νέας νομιμ τητας. Στην περίπτωση του Pο δη τα δεδομένα είναι διαφορετικά ( χι μ νο γιατί έρχεται αργ τερα αλλά και γιατί έχει άλλες προτεραι τητες). Διαφορετικές είναι, επίσης, οι προσεγγίσεις της κρίσης, αφο προωθεί μια εξολοκλήρου προσωπική άποψη για τη γραφή, άποψη που προϋποθέτει άλλα πολιτισμικά προτάγματα. Εντο τοις, το έργο του αποκτά πληρέστερο ν ημα, μ νον αν ειδωθεί απ την προοπτική του αιτήματος για την ανάδειξη της ελληνικής ιδιοπροσωπίας εντ ς του ευρωπαϊκο 19ου αιώνα. Mια απ τις αντιδράσεις του στην παρατεταμένη κρίση των ειδών περιείχε και την απ φαση να ασχοληθεί ταυτ χρονα και παράλληλα με ορισμένα απ αυτά και να μην αφοσιωθεί αποκλειστικά μ νο σε ένα. Ως προς το ζήτημα των ειδών, ο Pο δης υπήρξε ντως π τε ένας κένταυρος της γραφής και π τε ένας χαμαιλέων της σκέψης. * Ο κενταυρικ ς χαμαιλεοντισμ ς του Pο δη αντανακλάται και στην αντίστοιχη αμηχανία των γραμματολ γων και των ιστορικών της λογοτεχνίας ταν καταπιάνονται με την κατάταξη του έργου του. Η πρώτη και κυρι τερη δυσκολία πηγάζει απ το «είδος» της λογοτεχνικής γραφής του Pο δη, που φαίνεται να μην ακολουθεί τους οικείους καν νες της πεζογραφίας και ~ 201~