ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ: Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3 η χιλιετία π.χ.)

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ: Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3 η χιλιετία π.χ.) Τα νησιά του Αιγαίου έχουν συχνά χαρακτηριστεί ως «θαλάσσια γέφυρα», καθώς είναι πολύ κοντά μεταξύ τους, καθιστώντας τα εύκολα σημεία αναφοράς των ναυτικών που περιπλέουν αυτό το τμήμα της Μεσογείου (εικ. 1.1). Διαφέρουν σημαντικά στο μέγεθος και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Κάποια από αυτά, όπως η Νάξος και η Μήλος, είναι αρκετά ευμεγέθη ώστε να υποστηρίξουν αρκετές πόλεις, κοντινούς αγρούς και βοσκότοπους. Από την άλλη μεριά, κάποιες μικρές βραχώδεις νησίδες έχουν λιγοστούς πόρους κάθε είδους. Η ομάδα των νησιών βόρεια της Κρήτης, ονομάζεται Κυκλάδες, από όπου πήρε και το όνομά του ο Κυκλαδικός πολιτισμός. Οι θαλάσσιοι δρόμοι είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί συχνά για τον εφοδιασμό οψιανού από το νησί της Μήλου κατά τη Μεσολιθική περίοδο και αρκετές νεολιθικές Κυκλαδικές εγκαταστάσεις έχουν ανασκαφεί έως σήμερα. Ένας από τους Νεολιθικούς οικισμούς βρισκόταν στο μικρό νησί Σάλιαγκος, κοντά στην Πάρο. Ήταν ένας μόνιμος οικισμός, που χρησιμοποιούσε χειροποίητη κεραμική, καθώς και πελεκημένα και λίθινα εργαλεία, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι κάτοικοι ήταν αγρότες και βοσκοί. Ανάμεσα στα ευρήματα του Σάλιαγκου είναι ένα μαρμάρινο ειδώλιο σχηματικού τύπου (εικ. 2.1α) και εισαγωγές από τη νησίδα Γυαλί, βόρεια της Νισύρου στα Δωδεκάνησα, υποδεικνύοντας, έτσι, ότι το εμπόριο και τα ταξίδια που θα είναι ιδιαίτερα σημαντικά για αυτές τις περιοχές τα μετέπειτα χρόνια, έχουν ήδη αρχίσει. Η περίοδος που αποκαλούμε Νεολιθική αποτέλεσε την αρχή για αυτά που θα επακολουθήσουν. Σημαντικές καινοτομίες, όπως η γεωργία οδήγησαν στην πρόοδο και σε άλλους τομείς, όπως στην επεξεργασία των τροφίμων για την παρασκευή δευτερευόντων προϊόντων, όπως το λάδι, το ξύδι και το κρασί. Ακόμη, οι επαρκείς γνώσεις αστρονομίας οδήγησαν στην επινόηση ημερολογίου ώστε οι σπόροι να φυτεύονται τη σωστή στιγμή. Η αύξηση του πληθυσμού δημιούργησε μία ανάγκη για περαιτέρω συνεργασία, που οδήγησε στην ανάγκη κοινοτικής οργάνωσης και διοίκησης, και σε πιο πολύπλοκες κοινωνικές πρακτικές. Ο υλικός πολιτισμός της Νεολιθικής εποχής ήδη περιλαμβάνει κεραμική, πλοία, βάρκες και σπίτια αρκετά γερά, ώστε να αντέχουν έντονες βροχοπτώσεις, καθώς και μεγάλο αριθμό εργαλείων πολλών τύπων. Η Εποχή του Χαλκού ξεκίνησε ως αργή εξέλιξη, όχι ως γεγονός. Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στα νησιά του Αιγαίου ονομάζεται Πρωτοκυκλαδική ή Πρώιμη Κυκλαδική Περίοδος. Πέρα από τις Κυκλάδες, ο όρος συχνά επεκτείνεται για να συμπεριλάβει όλα τα νησιά μεταξύ της σύγχρονης Ελλάδας και της Τουρκίας (συμπεριλαμβάνονται για παράδειγμα οι Σποράδες στα βόρεια), καθώς πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί έφτασαν πέρα από τα σύγχρονα γεωγραφικά όρια. Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο ξεκινά πριν το 3000 π.χ. και φτάνει περίπου ως το 2000 π.χ. Πολλά διαφορετικά συστήματα έχουν χρησιμοποιηθεί για την

υποδιαίρεση αυτής της μακράς περιόδου σε εξελικτικά χρονολογικά στάδια. Το τριμερές σύστημα (Πρωτοκυκλαδική Περίοδος I, II, III) δεν εξυπηρετεί ιδιαίτερα, έχει όμως χρησιμοποιηθεί σε πολλές εκδόσεις. Η διαίρεση της μακράς περιόδου με βάση τον πολιτισμό και όχι με βάση χρονολογικές περιόδους έχει κάποια πλεονεκτήματα, αλλά είναι δύσκολο να είναι κανείς βέβαιος αν οι διαφορές στον υλικό πολιτισμό (ιδίως κεραμική) είναι πάντα ενδείξεις διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων ή διαφορετικής χρονολογίας. Η παρούσα εργασία, διαιρεί την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στην περιοχή των Κυκλάδων σε πέντε στάδια, που προσδιορίζονται από την παρουσία συγκεκριμένων συνόλων ευρημάτων. Οι ομάδες των αντικειμένων είναι περίπου διαδοχικές, αλλά τα προηγούμενα και επόμενα στάδιά τους πρέπει να επικαλύπτονται διαδοχικά, από περιόδους όπου χρησιμοποιούνται άλλες κατηγορίες αντικειμένων. Η ονοματολογία είναι δάνειο από τη διαίρεση σε κοινωνικές ομάδες, η οποία έχει προταθεί από αρκετούς συγγραφείς (βλέπε ειδικά τις δημοσιεύσεις από τον Colin Renfrew και τον Χρίστο Ντούμα στη βιβλιογραφία στο τέλος του κεφαλαίου). Τα προβλήματα με τον ακριβή χρονολογικό συγχρονισμό αντικρούονται μερικώς από τη φύση των στοιχείων. Καθώς πολλά από τα νησιά είχαν περιορισμένα εδάφη, οι κοινότητες φαίνεται πως συχνά εξαντλούσαν τη διαθέσιμη γη και έπειτα μετακινούνται σε άλλες περιοχές, με αποτέλεσμα πολλούς πρόσκαιρους οικισμούς αντί για περισσότερες μόνιμες πόλεις, οι ακολουθίες των οποίων θα παρείχαν στοιχεία για τις αλλαγές στο πέρασμα των χρόνων. Εξαιτίας των εκτενών λεηλασιών, από τις οποίες καταστράφηκαν πολλές περιοχές, είναι δύσκολο να αποφασίσει κανείς ποιες φάσεις επικαλύπτονται χρονολογικά. Κάποιες πτυχές της ζωής του νησιού συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή καθ όλη τη διάρκεια της τρίτης χιλιετίας π.χ. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αγρότες που καλλιεργούν σπαρτά και εκτρέφουν πρόβατα, αίγες και μερικά βοοειδή και χοίρους. Ασχολούνται μερικώς με την αλιεία και το εμπόριο. Η κεραμική, τα λίθινα ειδώλια και άλλα αντικείμενα παρέχουν στις Κυκλαδικές κοινωνίες τόσο χρηστικά όσο και αισθητικά έργα τέχνης, τα οποία συχνά ενσωματώνουν ελκυστική μορφή και σημαντικό αριθμό συμβολισμών. Οι ακόλουθες ομάδες είναι περίπου διαδοχικές αλλά με φάσεις που επικαλύπτονται χρονολογικά σε κάποιες περιοχές: Η ομάδα Γρόττα- Πηλός Η ομάδα Κάμπος Η ομάδα Κέρος- Σύρος Η ομάδα Καστρί Η ομάδα Φυλακωπή Ι

Η ομάδα Γρόττα- Πηλός Μία ομάδα αντικειμένων από τις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.χ. ονομάστηκε ύστερα από ένα δύο πρώιμα νεκροταφεία. Τα αντικείμενα περιλαμβάνουν κάποια απλά κεραμικά αγγεία, μία κατηγορία δοχείων με στενό λαιμό που ονομάζονται πρόχοι, σχηματικά «βιολόσχημα» μαρμάρινα ειδώλια και μερικά άλλα αντικείμενα. Το μέταλλο φαίνεται να είναι εξαιρετικά σπάνιο αυτή την περίοδο και τα μαρμάρινα αγγεία δεν έχουν κατασκευαστεί ακόμα. Η ομάδα Κάμπος Αρκετά νεκροταφεία και οικισμοί ανήκουν σε μία φάση που πρέπει να αναπτύχθηκε αρκετά ομαλά από τη φάση που χρησιμοποιούνται τεχνουργήματα στην ομάδα Γρόττα- Πηλός. Το εμπόριο μπορεί να εντοπιστεί λεπτομερέστατα από ό,τι παλαιότερα, χάρη στην αφθονία των μεταλλικών τεχνουργημάτων. Τα μεταλλικά σχήματα είναι αρκετά απλά, όπως οι χάλκινες περόνες, τα μαχαίρια, οι σμίλες και άλλα εργαλεία. Οι ισοτοπικές αναλύσεις του μολύβδου έχουν δείξει ότι μεγάλο μέρος του χαλκού που χρησιμοποιήθηκε για αυτά τα προϊόντα προήλθε από το Λαύριο, στην ηπειρωτική περιοχή της Ελλάδας και τα νησιά Κύθνος και Σέριφο των Κυκλάδων, οπότε το εμπόριο γινόταν κυρίως εντός του Αιγιακού χώρου παρά με άλλες περιοχές. Το μεγαλύτερο νεκροταφείο σε αυτή την ομάδα είναι στην Αγία Φωτιά στην Βορειοανατολική ακτή της Κρήτης. Άλλα παραδείγματα τεχνουργημάτων είναι γνωστά από πολλά νησιά στο Αιγαίο, καθώς και από πολλές περιοχές στην ακτή της Ελλαδικής χερσονήσου. Τα πρώτα μαρμάρινα αγγεία προέρχονται από αυτή τη φάση και τα μαρμάρινα ειδώλια έχουν περισσότερες ανατομικές λεπτομέρειες από αυτά της ομάδας Γρόττα- Πηλός. Η ομάδα Κέρος- Σύρος Το μεγαλύτερο νεκροταφείο στις Κυκλάδες βρίσκεται στη Χαλανδριανή της Σύρου και από τα ευρήματα που έχουν βρεθεί στους τάφους, τα περισσότερα ταυτίζονται με την ομάδα Κέρος- Σύρος. Από πολλές απόψεις, αυτή η φάση που ξεκινά περίπου στα μέσα της τρίτης χιλιετίας π.χ. αντιπροσωπεύει μία σημαντική στιγμή στην τεχνολογία και την τέχνη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Κομψά έργα μεταλλοτεχνίας, ωραία σκαλιστά λίθινα αγγεία, εκλεπτυσμένα σχήματα κεραμικής κατασκευασμένα από πηλό καλής όπτησης και λεία μαρμάρινα ειδώλια που αναδεικνύουν το έντονο ενδιαφέρον των δημιουργών τους για τις μορφές που βλέπουν. Πειραματισμοί με πιο φυσικές αποδόσεις από ό,τι στις προηγούμενες φάσεις οδηγούν σε απεικονίσεις πλοίων, ζώων και κάποιων άλλων αντικειμένων,

εμπνευσμένων από τη φύση μαζί με αφηρημένα μοτίβα και σχέδια που ήταν δημοφιλή για πολλά χρόνια. Η ομάδα Καστρί Τα αντικείμενα στην ομάδα Καστριού αντιπροσωπεύουν έναν κάπως διαφορετικό πολιτισμό από τα αντικείμενα που ανήκουν στην ομάδα Κέρος- Σύρος. Κάποιες φορές η ομάδα του Καστριού είναι σίγουρα υστερότερη χρονικά, αλλά πιο συχνά τα σύνολα που προέρχονται από διαφορετικούς οικισμούς ακόμη και από διαφορετικά νησιά έχουν καλυφθεί ανάμεσα στο τέλος της προηγούμενης ομάδας και στην πρώτη εμφάνιση των ανθρώπων που χρησιμοποίησαν τεχνουργήματα της ομάδας Καστριού. Η ομάδα του Καστριού έχει επίσης βρεθεί στην ηπειρωτική χώρα καθώς και σε πολλά νησιά του Αιγαίου. Το Καστρί είναι ένας οικισμός της Σύρου, όχι πολύ μακριά από το νεκροταφείο της Χαλανδριανής, αλλά η κεραμική του είναι κυρίως υστερότερη από την πλειονότητα των ταφικών ευρημάτων. Η πόλη έχει ένα ισχυρό οχυρωματικό τείχος με στρογγυλούς πύργους. Η μεταλλουργία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα αυτή την περίοδο. Μία ανοιχτή μήτρα για τη χύτευση εγχειριδίων και άλλων αντικειμένων και ένα σπασμένο χωνευτήρι για την τήξη του μετάλλου προήλθαν από την οχυρωμένη πόλη του Καστριού και αποδεικνύουν ότι τουλάχιστον κάποια από τα μεταλλικά αντικείμενα θα μπορούσαν να έχουν κατασκευαστεί επί τόπου. Η τεχνολογία επίσης αναπτύχθηκε αυτή την περίοδο. Για πρώτη φορά στο Αιγαίο, μεγάλες ποσότητες κασσίτερου αναμείχθηκαν με το χαλκό παράγοντας μπρούτζο. Η αύξηση της χρήσης του κασσίτερου σχετίζεται πιθανόν με την περιοχή της Τροίας στην βορειοδυτική ακτή της Ανατολίας, όπου το ίδιο συνέβη με την αύξηση της ποσότητας του λευκού μαρμάρου την περίοδο αυτή. Η Τροία ήταν ιδιαίτερα πλούσια περιοχή και πρέπει να υπήρξε το κέντρο του εμπορίου. Ήταν η περίοδος των χρυσών θησαυρών από κοσμήματα και άλλα αντικείμενα που βρήκε ο Ερρίκος Σλήμαν. Τα αντικείμενα περιλαμβάνουν ενώτια, ψέλια, δαχτυλίδια, αγγεία και άλλα. Παρόμοια ευρήματα προήλθαν από την γειτονική Πολιόχνη της Λήμνου, στο Βόρειο Αιγαίο. Η ομάδα Φυλακωπή Ι Η Φυλακωπή της Μήλου χτίστηκε σε ένα λόφο κοντά στην ακτή, όπου οι κάτοικοι είχαν εύκολη πρόσβαση στη ναυτιλία. Η φάση της κατοίκησης στα τέλη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού ονομάζεται Φυλακωπή Ι και πρόκειται για έναν ανοχύρωτο οικισμό που αποτελείται από οικίες με μερικά δωμάτια σε στενούς δρόμους. Αυτός ο υλικός πολιτισμός έχει χρησιμοποιηθεί για να χαρακτηρίσει την τελευταία Κυκλαδική περίοδο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.

Αρχιτεκτονική Οι οικίες στις Κυκλάδες είναι κατασκευασμένες κυρίως από λίθους ή πλίνθους σε θεμέλια ή αργούς λίθους. Τα λίθινα θεμέλια ήταν σημαντικά για την ανύψωση των ευπαθών τοίχων και για να αποφύγουν οι πλίνθοι την απορρόφηση υγρασίας από το έδαφος, που θα μπορούσε να καταστήσει τους τοίχους αρκετά αδύναμους ώστε να καταρρεύσει το κτήριο. Οι στέγες κάποιες φορές ήταν επίπεδες και κάποιες δίρριχτες για να απομακρύνονται ευκολότερα τα νερά της βροχής. Η ισχυρή οχύρωση εμφανίζεται την εποχή της ομάδας Καστριού (εικ. 2.2). Οι άνθρωποι που έχτισαν το τείχος στο Καστρί είχαν αρκετές γνώσεις στην αμυντική αρχιτεκτονική. Το τείχος ήταν αρκετά ψηλό για να δυσχεραίνει την ανάβαση των εισβολέων και το πάχος θα αποθάρρυνε μία ένοπλη επίθεση. Τα υψηλά τείχη επιτρέπουν στους αμυνόμενους τη ρίψη βελών ή δοράτων ή λίθων πάνω από τους επιτιθέμενους, το οποίο είναι ευκολότερο σε σχέση με το να βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο και οι πύργοι, που είναι χτισμένοι σε τακτά διαστήματα, επιτρέπουν στα όπλα που χρησιμοποιούν φωτιά να είναι κατά μήκος του τείχους. Αυτό επιτρέπει τη ρήψη βλημάτων κατά μήκος του τείχους (οι επιτιθέμενοι προσπαθούν έτσι να σκαρφαλώσουν στο τείχος από τη μεριά που δεν τους προστατεύουν οι ασπίδες). Οι άνθρωποι που έζησαν στο Καστρί ήταν σίγουρα προετοιμασμένοι για να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Οι οικίες ήταν προστατευμένες από αυτά τα τείχη, που ήταν κατασκευασμένα με μη τυπική μορφή και οι τοίχοι ήταν συχνά καμπύλοι με στρογγυλεμένες γωνίες, μορφή κατασκευής που δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολη αν οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από πλίνθους ή χαλίκια και οι στέγες είναι επίπεδες. Ανάμεσα στα κτίρια υπήρχε αρκετός χώρος ώστε η αποστράγγιση του νερού από τη στέγη να μην αποτελεί πρόβλημα. Στους περισσότερους Πρώιμους Κυκλαδικούς οικισμούς, οι νεκροί τοποθετούνται σε μικρούς υπόγειους θαλάμους που ονομάζονται κιβωτιόσχημοι τάφοι. Οι χώροι ταφής ήταν μικροί και αποτελούνται από ένα απλό υπόγειο κιβώτιο- δωμάτιο. Συχνά επενδύονται με πλάκες ή λίθους και στις περισσότερες περιπτώσεις οι ταφές ήταν ατομικές. Λίγα κτερίσματα συνόδευαν το νεκρό. Στο μεγάλο νεκροταφείο της Αγίας Φωτιάς στην Κρήτη, της ομάδας του Κάμπου, οι τάφοι ήταν πιο σύνθετοι από τους απλούς κιβωτιόσχημους (εικ. 2.3). Αποτελούνται από έναν υπόγειο θάλαμο με πρόσβαση από το πλάι, με ένα άνοιγμα εισόδου στο οποίο εισέρχεται κανείς από έναν λαξευμένο χώρο δίπλα από τον θάλαμο της ταφής. Μετά την τοποθέτηση του νεκρού και των κτερισμάτων του στο μικρό δωμάτιο η είσοδος σφραγιζόταν με μία πέτρινη πλάκα τοποθετημένη κάθετα και ο χώρος της εισόδου καλυπτόταν με βαριές πέτρες ως την επιφάνεια. Σε πολλές περιπτώσεις έσπαγαν ένα αγγείο στην κορυφή από τις πέτρες που γέμιζαν το σκάμμα, πιθανόν ως τελευταία προσφορά στο νεκρό.

Γλυπτική Τα πρώιμα κυκλαδικά μαρμάρινα γλυπτά συμπεριλαμβάνουν κάποια από τα πιο ελκυστικά έργα τέχνης από ολόκληρη την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Καθώς είχαν ήδη κατασκευαστεί κατά την Εποχή του Λίθου και η χρήση τους συνέχισε κατά τη διάρκεια ολόκληρης της τρίτης χιλιετίας π.χ., πολλά παραδείγματα έχουν διασωθεί στα νεότερα χρόνια. Τα περισσότερα ειδώλια είναι γυναικεία, ωστόσο, έχουν βρεθεί και δξηλαωτικά του ανδρικού φύλου. Τα ειδώλια της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, από την ομάδα Γρόττα- Πηλός, είναι πάντα πολύ απλοποιημένα (εικ. 2. 1. b). Έχουν μαλακά περιγράμματα και μία προέκταση στο πάνω μέρος που υποδηλώνει το κεφάλι. Οι μορφές είναι επίπεδες και έχουν δύο λεία μέρη, στρογγυλού σχήματος που διαχωρίζονται από τη μέση. Αυτές οι βιολόσχημες μορφές είναι τυπικές του σχήματος και η ομοιότητές τους με ένα μικρό μαρμάρινο ειδώλιο από το Σάλιαγκο (εικ. 2. 1a) υποδηλώνει ότι έχουν μία μακρά ιστορία στην περιοχή. Πιθανόν οι μορφές προορίζονται για να κάθονται ή να έχουν λυγισμένα γόνατα, αλλά δε μπορεί να είναι κανείς σίγουρος. Η ύπαρξη στήθους σε μερικά υποδηλώνουν ότι είναι γυναικεία. Μέχρι την ομάδα Κέρος- Σύροος, έχουν κάνει την εμφάνισή τους πολλές νέες ομάδες, αλλά στα περισσότερα ειδώλια οι ανατομικές λεπτομέρειες περιορίζονται ή παραλείπονται (παρόλο που κάποια χαρακτηριστικά προστίθενται αργότερα σύμφωνα με τα ίχνη ζωγραφικής που έχουν βρεθεί). Μία ομάδα που ονομάζεται ειδώλια με διπλωμένα χέρια (Folded Arm Figurines) αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα (εικ. 2. 4.). Παρότι υπάρχουν διάφορες υποομάδες, η ομάδα ως σύνολο έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά: γυμνές, μετωπικές γυναικείες μορφές με ίσιο το κεφάλι και τα πόδια, ενώ τα πόδια είναι ενωμένα μεταξύ τους. Τα δάχτυλα των ποδιών δείχνουν προς τα κάτω, οπότε οι μορφές είναι αδύνατο να στέκονταν. Tα χέρια αποδίδονται σφιχτά στο σώμα και διπλώνουν το ένα πάνω από το άλλο κάτω από το στήθος, με ελάχιστες λεπτομέρειες. H απουσία γραπτών πηγών μας κάνει να αναρωτιόμαστε για τη σημασία τους. Είναι αυτά τα ειδώλια θεότητες, θνητοί ή αφηρημένα σχέδια; Γιατί τα ειδώλια βρίσκονται και σε οικισμούς και σε τάφους; Η γυναικεία γυμνότητα υποδεικνύει σε πολλούς ότι τα ειδώλια σχετίζονται με τη γονιμότητα και η επανάληψη της στάσης υποδηλώνει ότι η ομάδα είχε μία συγκεκριμένη ερμηνεία, αλλά δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες για να διεξάγουμε ένα οριστικό συμπέρασμα για την αρχική σημασία τους. Έχουν βρεθεί κυρίως μικρογραφικά ειδώλια (εικ. 2.5). Εκτός από τις γυναικείες μορφές με τα αναδιπλωμένα χέρια στο μπροστινό μέρος του σώματος (εικ. 2. 5a), είναι γνωστά πολλά αντρικά ειδώλια διαφορετικού τύπου. Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον ζευγάρι από το νησί της Κέρου αποτελείται από δύο μουσικούς (εικ. 2. 5c, d). Και οι δύο μορφές είναι ανδρικές και τα ελλειπτικού σχήματος κεφάλια τους με τα πρόσωπα στραμμένα προς τα πάνω, μαζί με τη γενική στάση του σώματος και των άκρων, υποδεικνύουν μία σχέση με τις πολυάριθμες γυναικείες μορφές. Ο ιστάμενος μουσικός παίζει ένα πνευστό όργανο, πιθανώς παρόμοιο με τον ελληνικό

κλασικό αυλό, ο οποίος είχε ένα διπλό στέλεχος όπως το σύγχρονο όμποε. O καθιστός του σύντροφος (του οποίου το χέρι είναι σπασμένο) παίζει μία μεγάλη άρπα, ένα έγχορδο όργανο καλύτερα γνωστό από παραδείγματα που έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη του αρχαίου κόσμου, ειδικά στη Μεσοποταμία, όπου το βασιλικό νεκροταφείο της πόλης Ουρ (οι τάφοι του οποίου είναι περίπου της ίδιας εποχής) απέδωσε αρκετά παραδείγματα. Οι άρπες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι εξελιγμένα μουσικά όργανα. Είχαν ένα μεγάλο ξύλινο ηχείο και ειδικά μέρη (κλειδιά) για να τεντώνουν μεμονωμένα τις χορδές, ώστε να παράγουν τον επιθυμητό ήχο. Τα αιγαιακά όργανα θα μπορούσαν να αναπαραγάγουν σύνθετη μουσική. Οι μορφές των μουσικών από την Κέρο έχουν μεγάλη ομοιότητα στο ύφος και πιθανόν αποτελούν μία ομάδα, το οποίο μπορεί να σημαίνει ότι διαφορετικοί μουσικοί από τις Κυκλάδες μπορεί να συνοδεύει ο ένας τον άλλον σε σύνολα ή διωδίες. Υπάρχουν βέβαια και άλλες ομάδες ειδωλίων, αλλά είναι μικρού μεγέθους αυτή την περίοδο. Παιγνιώδη ομοιώματα περιλαμβάνουν έναν σκαντζόχοιρο, σαν ταφική προσφορά από τη Χαλανδριανή της Σύρου (εικ. 2. 6), και ένα πτηνόσχημο πήλινο αγγείο με μακρύ λαιμό βρέθηκε σε τάφο στην Αγία Φωτιά ( εικ. 2. 7). Και τα δύο είναι πήλινα αγγεία. Ο σκαντζόχοιρος στέκεται όρθιος και κρατά τη φιάλη του με τα μπροστινά του πόδια. Επειδή το ζώο είναι κοίλο και μία τρύπα οδηγεί από τη φιάλη στην μεγαλύτερη κοιλότητα, εγχύοντας υγρό στη φιάλη γεμίζει το αγγείο και μπορεί να αδειάσει σταδιακά κρατώντας την πλάτη του ζώου και χρησιμοποιώντας τη φιάλη ως στόμιο. Το κομμάτι αυτό είναι από την ομάδα Κέρος Σύρος. Κεραμική Οι χρονολογικές αλλαγές στην Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο συχνά υπολογίζονται με τις αλλαγές στις μορφές και στη διακόσμηση που χρησιμοποιούνται στην κεραμική. Τα κεραμικά αγγεία είναι συνήθη στα αρχαιολογικά σύνολα, λόγω της ευρείας χρήσης τους από κάθε οικισμό. Μετά την όπτηση των κεραμικών, το υλικό από μόνο του είναι αρκετά ανθεκτικό, ενώ ακόμα κι αν τα αγγεία σπάσουν, τα θραύσματά τους διασώζονται σε καλή κατάσταση. Η κεραμική της ομάδας Γρόττα- Πηλός ήταν χειροποίητη (αντί να κατασκευάζεται σε κεραμικό τροχό). Φιάλες, αγγεία και άλλα απλά σχήματα εξυπηρετούσαν χρηστικές λειτουργίες, καθώς λίγα αγγεία, με ξεχωριστό σχήμα όπως οι πρόχοι αναπτύχθηκαν για συγκεκριμένους σκοπούς. Οι πρόχοι, ένα αγγείο εύκολα αναγνωρίσιμο, του οποίου η χρήση συνεχίστηκε και την επόμενη περίοδο (εικ. 2. 8a, b), πιθανόν να χρησιμοποιούντο για την αποθήκευση υγρών, καθώς το στόμιό τους είναι μικρό και κυκλικό για να δέχεται ένα στενό πώμα. Έλαια, ίσως αρωματισμένα, είναι το πιο πιθανό περιεχόμενο, καθώς αποστέλλονται σε πολλά μέρη συμπεριλαμβανομένης και της βόρειας ακτής στην Κρήτη. Η μορφή του αγγείου είχε πάντα στενό στόμιο με ελαφρώς ανοιχτό χείλος, ένα κυκλικό σώμα με

κάθετες διάτρητες αποφύσεις στους ώμους και διακόσμηση που αποτελείται από εγχάρακτες γραμμές, που δημιουργούνται στον πηλό πριν την όπτηση. Οι πρόχοι ήταν συνήθως σκούρο καφέ με μαύρο. Αυτή η τυποποιημένη εμφάνιση ενισχύει την ιδέα ότι η κατασκευή τους γινόταν για να είναι εύκολα αναγνωρίσιμο το προϊόν στους υποψήφιους αγοραστές. Η κεραμική συνέχισε να είναι ένα σημαντικό εμπόρευμα κατά τη διάρκεια της ομάδας Κάμπου. Τα κεραμικά αγγεία κατασκευάζονται τώρα σε περισσότερα σχήματα, κάποια από αυτά με ιδιαίτερη τεχνική. Η πρόχους, η οποία εμφανίστηκε πρώτα στην ομάδα Γρόττα- Πηλός συνέχισε να είναι σε χρήση και δύο παραδείγματα φαίνονται στις εικόνες 2. 8a, b. Η εγχάρακτη διακόσμησή τους είναι τυπική για την ομάδα αυτή. Η πτηνόμορφη πρόχους με το μακρύ λαιμό και τα τρία πόδια (εικ. 2.7) κατασκευάστηκε ως προσαρμογή του σχήματος της πρόχου. Το κεφάλο και ο λαιμός είναι συμπαγής και συνεχίζει να είναι πρόχους παρά τις ζωόμορφες προσθήκες. Πολλά από τα πιο δημοφιλή σχήματα που τοποθετούνται στους τάφους ήταν μικρά αγγεία με πώμα. Πρέπει να είχαν πολύτιμα εμπορεύματα που χρησιμοποιούνται σε μικρές ποσότητες. Τα μικρά στρογγυλά αγγεία της εικόνας 2.8 c και d ονομάζονται πυξίδες, οι φόρμες είναι πρώιμες μορφές μίας ομάδας αγγείων που θα συνεχίσουν να κατασκευάζονται και να χρησιμοποιούνται καθ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας. Η παραλλαγή της εικόνας 2. 8 e, έχει δύο δοχεία που φέρουν κωνική βάση. Τα μεγάλα κύπελλα ονομάζονται κύλικες (εικ. 2. 9) και αποτελούνται από δύο δοχεία ή μεγάλα κύπελλα πάνω από μία κωνική βάση. Αυτό το σχήμα διαφέρει κάπως και κάποιες παραλλαγές μοιάζουν με τη Νεολιθική κύλικα από τον Σάλιαγκο (εικ. 2. 10), οπότε δε χρειάζεται προταθεί καμία ξένη έμπνευση γι αυτό. Αυτού του είδους το αγγείο είναι επίσης αρκετά κοινό στο Βορειοανατολικό Αιγαίο και κάποιοι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι η άμεση έμπνευση των τύπων της Εποχής του Χαλκού προέρχεται πιθανόν από τη Δυτική Ανατολία. Κανείς δε γνωρίζει τη χρήση των τηγανόσχημων αγγείων. Η εκδοχή της ομάδας Κάμπος έχει ένα ρηχό δοχείο με ίσιες πλευρές και μία επίπεδη βάση με μία κοντή λαβή. Καθώς δε φέρουν ποτέ ίχνη καύσης, είναι βέβαιο ότι δεν χρησιμοποιήθηκαν πάνω από τη φωτιά, ως μαγειρικά. Έχουν προταθεί πολλές θεωρίες σχετικά με τη χρήση αυτού του αινιγματικού σκεόυς εξαιτίας της διακόσμησης στη βάση, η οποία δε θα φαινόταν αν οι κατασκευαστές το προόριζαν για ένα απλό δοχείο. Λόγω της μορφής του έχει θεωρηθεί πώμα, καθρέφτης, αγαλμάτιο και δοχείο. Η ομοιότητά του με το κωνικό δοχείο με τις λαβές (εικ. 2.8g) υποδεικνύει ότι σε αυτή την πρώιμη περίοδο είναι πιθανόν ένα απλό δοχείο, ωστόσο μέχρι την επόμενη ομάδα, το σχήμα θα έχει αρκετές τροποποιήσεις ώστε να υποδηλώνει ότι ίσως είχε κάποια συμβολική χροιά. Αρκετά νέα σχέδια εμφανίζονται στην ομάδα Κέρος- Σύρος. Η κεραμική διαδίδεται ευρέως εντός του Αιγαιακού χώρου, πράγμα που σημαίνει ότι η αύξηση του εμπορίου ανάμεσα στις περιοχές έχει συμβάλει ουσιαστικά στη ζωή της Πρώιμης

Εποχής του Χαλκού. Τα τηγανόσχημα της Κέρου- Σύρου (εικ. 2.11) αναπτύχθηκαν περισσότερο σε σχέση με τα προγενέστερα δείγματα της ομάδας Κάμπος. Τα τοιχώματα έχουν υψωθεί ελαφρώς, η λαβή έχει κατασκευαστεί σαν μία κομψή προβολή ή ως ζευγάρι αιχμών που προεξέχει ομαλά από το αγγείο και η επίπεδη επιφάνεια είχε διακοσμηθεί με κυκλικά σφραγίσματα και άλλα πιο απλά σχέδια με εγχάρακτα σφραγίσματα στον πηλό. Σε πολλά από τα τηγανόσχημα αγγεία απεικονίζονται εγχάρακτα πλοία και περιστασιακά ένα εγχάρακτο τρίγωνο με κάθετη εγκοπή στο χαμηλότερο σημείο, υποδηλώνοντας το ηβικό τρίγωνο, μία πρώιμη δήλωση ανθρωπομορφικών χαρακτηριστικών. Όπως και σε κάποια μαρμάρινα ειδώλια, ο καλλιτέχνης έκανε μικρές προσθήκες για να δημιουργήσει μία μορφή που ήταν κοντά στα όρια μεταξύ του καθαρά σχηματικού και κάτι που θα μπορούσε να αναγνωριστεί ως εικόνα του ορατού κόσμου. Οι απεικονίσεις των πλοίων είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Κάθε ένα έχει υπερυψωμένη πλώρη, μία χαμηλότερη πρύμνη με μία μικρή προεξοχή και ένα έμβλημα (όμοιο με ψάρι που κολυμπάει μπροστά) στην πλώρη. Τα πολλά κουπιά υποδηλώνουν ότι αυτά ήταν ποντοπόρα πλοία. Δε μπορεί κανείς να μετρήσει τα κουπιά και να υποθέσει ότι τα πλοία είχαν αρκετό πλήρωμα, αλλά σίγουρα μπορεί να προταθεί σημαντικό μήκος για αυτά τα πλοία. Ένα από τα πιο ξεχωριστά σχήματα είναι η σαλτσιέρα (εικ. 2.12). Παρότι παραδείγματα έχουν βρεθεί και στην ηπειωτική χώρα και στην Κρήτη, το αγγείο είναι περισσότερο κοινό στις Κυκλάδες. Τα περιγράμματα αυτού του αγγείου ήταν απαλά και κομψά, με το στόμιο να εξέχει από το καμπυλόγραμμο σώμα τοποθετημένο σε μία σταθερή βάση. Το σχήμα θεωρείται ότι αρχικά δημιουργήθηκε κόβοντας μία κολοκύθα με μακρύ λαιμό και αργότερα αντιγράφοντας το σχήμα στον πηλό για να κατασκευάσουν ένα πιο ανθεκτικό αντικείμενο. Εναλλακτικό της κολοκύθας ως πρόποτυπο είναι το μέταλλο, αφού τα στρογγυλεμένα περιγράμματα του σκεύους θα μπορούσαν να έχουν κατασκευαστεί ευκολότερα με τις τεχνικές της μεταλλοτεχνίας. Λίγα παραδείγματα πήλινων αγγείων από το νεκροταφείο της Σύρου προέρχονται από τα πιο παραγωγικά κέντρα, όπου τα πειράματα με σκουρόχρωμες βαφές για διακόσμηση πρόσθεσαν μία νέα διάσταση στα πήλινα αντικείμενα. Ο σκαντζόχοιρος διακοσμήθηκε με αυτό τον τρόπο τόσο ως πλαστικό αγγείο όσο και ως σκεύος (εικ. 2.6). Οι σκουρόχρωμες γραμμές ενισχύουν το σχήμα του μικρού ζώου με το δοχείο ανάμεσα στα μπροστινά του πόδια. Εντείνουν ουσιαστικά το ενδιαφέρον για το αντικείμενο. Η διαφορά ανάμεσα στην κεραμική Κέρου- Σύρου και Καστριού είναι αρκετά έντονη. Τα νέα σχήματα που διαμόρφωσε η ομάδα Καστριού είναι διακριτά, εύκολα αναγνωρίσιμα και αποτελούν ένα σημαντικό σημείο που σηματοδοτεί νέες συνήθειες (και ίσως και νέους ανθρώπους), καθώς τα νέα σχήματα αντικαθιστούν παλαιότερα αγγεία που χρησιμοποιούντο για ανάλογες χρήσεις. Τα νέα αγγεία πόσεως είναι ιδιαίτερα διαφορετικά. Ένα αγγείο πόσης με μία ψηλή μορφή και δύο αντίθετες λαβές ονομάζεται δέπας. Παρότι το δέπας (εικ. 2.13) είναι ένα σχήμα που

δεν θα διαρκέσει περισσότερο από την ομάδα Καστριού, την περίοδο της αρχής του, δύο αντίθετες λαβές για ένα αγγείο πόσης, θα χρησιμοποιηθούν στην Ελλάδα ως την κλασική περίοδο, σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα. Το πλεονέκτημα του σχεδιασμού είναι ότι ενθαρρύνει τον οικοδεσπότη να γεμίσει το αγγείο με ποτό και στη συνέχεια να το προσφέρει στον καλεσμένο, ο οποίος μπορεί να το πάρει από την άλλη λαβή. Ένα καίριο χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου αγγείου είναι η στρογγυλεμένη βάση του, οπότε δε μπορεί να τοποθετηθεί με τη βάση του μέχρι να αδειάσει όλο του το περιεχόμενο. Άλλα νέα και ξεχωριστά σχήματα είναι ένα κύπελλο με μία λαβή, το οποίο ονομάζεται tankard (εικ.2. 14), κάποιες πρόχοι με πολύ ψηλό στόμιο και μερικά άλλα σχήματα. Όπως και η μεταλλουργία αυτής της φάσης, αυτά τα σχήματα έχουν Ανατολικά παράλληλα. Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν τα αντικείμενα στην ομάδα Καστρού είχαν κάποιες σχέσεις με την Ανατολή, είτε επειδή εμπορεύονταν με τις εκεί κοινότητες, είτε επειδή ήρθαν οι ίδιοι ή οι άμεσοι πρόγονοί τους από εκείνες τις περιοχές. Όποια κι αν ήταν η προέλευσή τους, όταν οι άνθρωποι της ομάδας Καστριού εγκαταστάθηκαν στις Κυκλάδες, συχνά κατασκεύαζαν την κεραμική τους από τοπικές πηγές πηλού. Η κεραμική της Φυλακωπής Ι έχει αρκετά αγγεία που διαφέρουν από αυτά της ομάδας του Καστριού. Δεν αποδεικνύεται από συγκεκριμένα στοιχεία ότι οι άνθρωποι που έζησαν στην πρώτη πόλη της Φυλακωπής ήταν νεοφερμένοι στο Αιγαίο και οι καινούριες ομάδες κεραμικής πιθανόν αναπτύχθηκαν από τις παλαιότερες. Ανάμεσα στα κοινά αγγεία είναι και αυτά με το εσωστρεφές χείλος, πρόχοι με έντονο στόμιο, πυξίδες, αποθηκευτικά αγγεία διάφορων σχημάτων και ένα μικρό κλειστό αγγείο που ονομάζεται πτηνόσχημος ασκός. Το πτηνόσχημο (εικ. 2.15) έχει στρογγυλεμένο σώμα και ένα στενό λαιμό που καλύπτεται με στόμιο στο πλάι. Αυτή η ομάδα αγγείων ονομάζονται ασκοί και έχει μία μακρά ιστορία αργότερα στο Αιγαίο. Σε ύστερες περιόδους, ένα αγγείο με μακρύ λαιμό που σχεδιάστηκε ώστε το υγρό να εκχύεται από αυτό αρκετά αργά, πιθανόν θα τα χρησιμοποιούσαν για αρωματικά έλαια για την προστασία από τον ήλιο (όπως οι σύγχρονες λοσιόν μαυρίσματος). Τα πτηνόμορφα αγγεία υποδηλώνουν αόριστα το σχήμα πτηνού αν και οι κατασκευαστές ίσως να μην είχαν σκεφτεί την ομοιότητα. Άλλες Τέχνες Η εισαγωγή των νέων μεταλλουργικών τεχνικών στο Αιγαίο από τους ανθρώπους που χρησιμοποιούσαν την κεραμική της ομάδας του Καστριού, έφεραν νέες τέχνες στην περιοχή, στα μέσα της τρίτης χιλιετίας π.χ. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες καινοτομίες ήταν το διάδημα (ένα αργυρό παράδειγμα που βρέθηκε στο Καστρί, εικ. 2.16). Τα διαδήματα, λεπτά, μακρόστενα και επίπεδα φύλλα μετάλλου, κατασκευάζονται συνήθως από χρυσό ή άργυρο. Τα χρησιμοποιούσαν με κάποιο

τρόπο άνθρωποι από διάφορους πολιτισμούς στο Αιγαίο και τη Δυτική Ασία, είτε στο μέτωπο, είτε στα μαλλιά, είτε στα ενδύματα. Οι οπές στο τέλος θα το κρατούσαν στη θέση του, ή θα τις χρησιμοποιούσαν για να το ενώσουν με τον υποστηρικτικό φορέα ενός εύκαμπτου υλικού όπως δέρμα ή ύφασμα. Το αργυρό διάδημα από το Καστρί είναι σπασμένο και μόνο ένα τμήμα του έχει διασωθεί. Παρότι τα περισσότερα διαδήματα είναι απλά, αυτό είναι ασυνήθιστο εξαιτίας της εικονιστικής του διακόσμησης. Έχει μια σειρά μοτίβων με έκτυπη τεχνική και απεικονίζονται ένα έμβλημα που θυμίζει ρόδακα, ένα τετράποδο και μία πτηνόμορφη μορφή με ανυψωμένα χέρια ή πτερύγια. Το διάδημα είναι μοναδικό και τα σχέδιά του υποδηλώνουν ότι όποιος το φορούσε πρόσωπο ιδιαίτερης σημασίας. Σχόλια Τα κινητά έργα τέχνης της Πρώιμης Κυκλαδικής περιόδου είναι σε μεγάλο βαθμό μικρά αντικείμενα που θα μπορούσαν να μεταφερθούν εύκολα, αν η κοινότητα χρειαζόταν να μετακινηθεί. Η αρχιτεκτονική δεν είναι ιδιαίτερα μνημειακή, οι τάφοι είναι μικροί και, εκτός από τα οχυρωματικά τείχη, που είναι έργα κοινοτικά και προϋποθέτουν συντονισμένη εργασία, τα υπόλοιπα τέχνεργα που προορίζονταν για θέαση ή ήταν αντικείμενα επίδειξης απαιτούσαν ελάχιστο κόπο. Με αυτή την παρατήρηση κατά νου, δεν προκαλεί έκπληξη ότι πολλές αρχαιολογικές θέσεις της τρίτης χιλιετίας π.χ. στα νησιά του Αιγαίου είναι σύντομης διάρκειας, οικισμοί μίας ή δύο περιόδων κατοίκησης. Οι κοινότητες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είχαν ιδιαίτερους δεσμούς μόνο με το συγκεκριμένο κομμάτι γης που κατοικούσαν και αυτή η «μεταβατική» νοοτροπία στάση πρέπει να επηρέασε τόσο την προθυμία τους για μετακίνηση από τόπο σε τόπο, όσο και την κλίμακα των αρχιτεκτονικών μνημείων και των προσωπικών αντικειμένων. Εντός των παραμέτρων της μικρής κλίμακας τέχνης, οι καλλιτέχνες των Κυκλάδων δημιούργησαν εικόνες με ισχυρή επίδραση στη νεότερη εποχή. Τα δυναμικά σχέδια και τα απαλά περιγράμματα των ειδωλίων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού έχουν εμπνεύσει αρκετούς σύγχρονους γλύπτες, από τον Brancusi ως τον Henry Moore. Η παιχνιδιάρικη εικόνα ενός σκαντζόχοιρου στην απίθανη πράξη να κρατά μία μικρή φιάλη μπορεί να ευχαριστεί όσους τον αντικρίζουν τώρα, όσο θα κέντριζε το ενδιαφέρον εκείνων που τον πρωτοείδαν. Η υψηλή τέχνη δε χρειάζεται να είναι μνημειακή. Πολλές από τις Κυκλαδίτικες ιδέες οπτικής πρόσληψης και επικοινωνίας είναι ιδιαίτερα «διεθνείς», ώστε αυτό το πρώιμο κεφάλαιο δημιουργικής ενέργειας να εμφανίζει ομοιότητες με τη δική μας εποχή. Μπορούμε, έτσι, να εκτιμήσουμε τα σχήματα, τα εκλεπτυσμένα περιγράμματα και το παιχνιδιάρικο περιστασιακό πνεύμα ακόμα κι αν δε γνωρίζουμε τους συμβολισμούς που κρύβονται πίσω από πολλά από τα καλύτερα τεχνουργήματα της 3 ης χιλιετίας π.χ.