ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΘΟΔΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΑΕΙΦΟΡΑ ΑΓΡΟ- ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΕΛΑΙΩΝΑ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΘΟΔΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΑΕΙΦΟΡΑ ΑΓΡΟ- ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΕΛΑΙΩΝΑ

Το Έργο SAGE10 με μια ματιά Κεντρικός στόχος του Έργου SAGE10 ήταν η βελτιστοποίηση των εφαρμοζόμενων σήμερα καλλιεργητικών πρακτικών του καλλιεργητή ελιάς προς όφελος του αγρο-περιβάλλοντος, επιδιώκοντας ταυτόχρονα την μεγιστοποίηση της απόδοσης του ελαιώνα και λαμβάνοντας υπόψη τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους του. Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ που ακολουθήθηκε στα πλαίσια του Έργου ήταν η δημιουργία ενός πλαισίου για την παροχή περιβαλλοντικά προσανατολισμένων συμβουλευτικών υπηρεσιών προς τον ελαιοκαλλιεργητή, με τη χρήση μιας καινοτόμου Μεθόδου Εκτίμησης του Περιβαλλοντικού Αποτυπώματος. Η Μέθοδος ΙΑΡ (Impact Assessment Procedure ) -όπως ονομάστηκε είχε ως στόχο την ιεράρχηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκύπτουν κατά την καλλιέργεια της ελιάς, λαμβάνοντας υπόψη την ευαισθησία του περιβάλλοντος κάθε μεμονωμένου ελαιώνα από τους 600 που εντάχτηκαν στην πιλοτική εφαρμογή της Μεθόδου IAP, σε συνδυασμό με τις τρέχουσες καλλιεργητικές πρακτικές. Βασική δομή της Μεθόδου ΙΑΡ είναι τα τρίπτυχα (τριπλέτες) τα οποία συνδέουν τις «πλευρές» (στοιχείο της καλλιεργητικής δραστηριότητας π.χ. φυτοπροστασία, λίπανση, διαχείριση γεωργικών αποβλήτων) με τις πιθανές «επιπτώσεις» (π.χ. ρύπανση, τοξικότητα, εξάντληση φυσικών πόρων, κ.τ.λ.) σε διάφορους περιβαλλοντικούς «αποδέκτες» (νερό, έδαφος, άνθρωπος, βιοποικιλότητα, αέρας). Κάθε πιθανή περιβαλλοντική επίπτωση, συσχετίζεται με μια σειρά παραμέτρων, εκ των οποίων κάποιες μπορεί να αφορούν στην καλλιεργητική δραστηριότητα και τις ακολουθούμενες πρακτικές του καλλιεργητή, οπότε ονομάζονται παράμετροι Ρ (π.χ. τήρηση δόσης εφαρμογής φυτοπροστατευτικών προϊόντων, εφαρμογή συνιστώμενης λιπαντικής αγωγής, τρόπος διαχείρισης καταλοίπων γεωργικών φαρμάκων, εποχή και τρόπος άρδευσης κ.τ.λ.) και κάποιες άλλες στο περιβάλλον του ελαιώνα, οπότε ονομάζονται παράμετροι Ε (π.χ. απόσταση από επιφανειακά υδατικά σώματα, τύπος εδάφους, κλίση, απόσταση αγροτεμαχίου από περιοχή NATURA κ.τ.λ.). Οι παράμετροι επιλέχτηκαν, βάσει καθορισμένων κριτηρίων. Ο βαθμός που η κάθε παράμετρος επηρεάζει μία συγκεκριμένη επίπτωση σε ορισμένο περιβαλλοντικό αποδέκτη διαφέρει. Για το λόγο αυτό, στη Μέθοδο IAP οι παράμετροι λαμβάνουν διαφορετικές βαρύτητες σε διαφορετικές τριπλέτες, έτσι ώστε να αποδίδεται ο βαθμός της συνεισφοράς τους στις επιμέρους επιπτώσεις. Για παράδειγμα στην «πλευρά» λίπανση, η παράμετρος «εδαφοκάλυψη με φυτά» παίζει καθοριστικό ρόλο στο να επιβραδύνει την απορροή και την έκπλυση χημικών ουσιών, και κατά συνέπεια να αποτρέψει τη ρύπανση («επίπτωση») επιφανειακών και υπογείων υδάτων («αποδέκτες»), αντίστοιχα. Λόγω της βαρύνουσας σημασίας της, δόθηκε στην εν λόγω παράμετρο η βαρύτητα 4 σε δύο από τις τριπλέτες στις οποίες εμπλέκεται δηλ. στις τριπλέτες «λίπανση-ρύπανση επιφανειακά νερά» και «λίπανση-ρύπανση υπόγεια νερά», σε μία 5βαθμη κλίμακα όπου η τιμή 5 δηλώνει τη μέγιστη βαρύτητα, όσον αφορά στη συνεισφορά αυτής της παραμέτρου στην επίπτωση. Ωστόσο η «εδαφοκάλυψη με φυτά» παρεμποδίσει δύο ακόμα επιπτώσεις όπως η αλάτωση και η οξίνιση του εδάφους, ο ρόλος της όμως σε αυτές τις δύο περιπτώσεις είναι περιορισμένος σε σχέση με κάποιες άλλες παραμέτρους. Για το λόγο αυτό, στην τριπλέτα «λίπανση-αλάτωση-έδαφος» της αποδίδεται βαρύτητα ίση με 2, τιμή που καταδεικνύει τη μικρή σημασία της. Επισημαίνεται επίσης ότι κάθε παράμετρος ορίστηκε και χρησιμοποιήθηκε στη Μέθοδο ΙΑΡ, είτε ως απόλυτη τιμή είτε ως κλάσεις τιμών. Οι 385παράμετροι που χρησιμοποιούνται στην ΙΑΡ σχετίζονται με Βιοποικιλότητα Το σύνολο των παραμέτρων σε αυτήν την ενότητα όπως η γειτνίαση ελαιώνα με φυσικές ή ημιφυσικές περιοχές, η εποχή κλαδέματος, ο τρόπος απομάκρυνσης κλαδιών από τον ελαιώνα, αποδίδουν και απεικονίζουν με συστηματικό τρόπο την πιθανή αρνητική ή θετική επίδραση των εφαρμοζόμενων καλλιεργητικών φροντίδων στη βιοποικιλότητα ενός ελαιώνα. Η επισήμανση προβλημάτων και ο εντοπισμός των αιτίων πρόκλησής τους μέσω της IAP αποτελεί το κλειδί για την επίλυσή τους. Νερό και έδαφος Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης της Μεθόδου ΙΑP, ταυτοποιήθηκαν και αξιολογήθηκαν παράμετροι που σχετίζονται με την λίπανση, την άρδευση και την επεξεργασία εδάφους όπως η συχνότητα εφαρμογής λίπανσης, το κλίμα, η χημική ανάλυση εδάφους και αρδευτικού νερού, ο κίνδυνος έκπλυσης, η μηχανική κατεργασία εδάφους, η ηλεκτρική αγωγιμότητα (EC) εδάφους, κ.ά. Ο υπολογισμός των παραμέτρων και η κατανομή κλάσεων τιμών αυτών βασίστηκε εν μέρει σε διεθνή βιβλιογραφία και εμπειρία, ενώ για ορισμένες από αυτές (π.χ. κίνδυνος διάβρωσης, κίνδυνος απορροής, κίνδυνος έκπλυσης), εφαρμόστηκαν μοντέλα υπολογισμού H Μέθοδος Εκτίμησης του Περιβαλλοντικού Αποτυπώματος (IAP) 2 3

Ιεράρχηση Τριπλετών μηχανική κατεργασία εδάφους _ μεταβολή 0.25 βιοποικιλότητας _ πανίδα εντός εδάφους καλλιεργητικές φροντίδες _ εξάντληση φυσικών πόρων 0.25 _ καύσιμα εφαρμογή λίπανσης _ αλάτωση-αλκαλίωση _ 0.33 έδαφος εφαρμογή φυτοπροστατευτικού προϊόντος _ τοξικότητα _ 0.33 θηλαστικά διαχείριση αποβλήτων (πλην ΦΠ) _ συντήρηση 0.33 εξοπλισμού _ ρύπανση _ υπόγεια ύδατα εφαρμογή λόπανσης _ ρύπανση _ επιφανειακά 0.34 ύδατα εφαρμογή λίπανσης _ 0.42 οξίνιση _ έδαφος 0 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 Το σύνολο των παραμέτρων P & Ε που εντάχτηκαν στην αντίστοιχη τριπλέτα φαίνονται στο Σχήμα με τις πίτες. Η διαδικτυακή βάση SAGEProject (www.sage10.gr) καθώς και άλλες μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Φυτοπροστασία Αξιολογήθηκαν πολλές παράμετροι και αναπτύχθηκαν σύνθετες παράμετροι (που προκύπτουν υπολογιστικά από πλήθος άλλων επιμέρους παραμέτρων), που αφορούν στην εκτέλεση δράσεων φυτοπροστασίας, όπως είναι και η εφαρμογή γεωργικών φαρμάκων (γ.φ), η διαχείριση της ζιζανιοχλωρίδας κ.ά. Παραδείγματα παραμέτρων αποτελούν η βλαπτικότητα των γεωργικών φαρμάκων (ταξινόμηση) και η σήμανση αυτών (προτεινόμενα μέτρα άμβλυνσης κινδύνου & περιορισμοί χρήσης), η τήρηση της προτεινόμενης στην ετικέτα δόσης εφαρμογής τους στον αγρό, ο ψεκαστικός εξοπλισμός εφαρμογής τους ως προς την ορθή ρύθμιση η χρήση του, η χρήση των κατάλληλων ανά γ.φ. μέσων ατομικής προστασίας από τους ψεκαστές κα. Καλλιεργητικές πρακτικές και άλλες δράσεις Μελλοντική εφαρμογή της Μεθόδου ΙΑP στη γεωργική πράξη Για την εφαρμογή της Μεθόδου ΙΑΡ, οι χρήστες γεωπόνοι, αποτυπώνουν λεπτομερώς για κάθε αγροτεμάχιο τις εφαρμοζόμενες γεωργικές πρακτικές και τις κρατούσες περιβαλλοντικές συνθήκες συλλέγοντας δεδομένα μέσω δειγματοληψιών, επιτόπιων μετρήσεων, καταγραφών ή συνεντεύξεων από τους παραγωγούς. Τα δεδομένα αυτά χρησιμοποιούνται για την εφαρμογή της Μεθόδου ΙΑΡ με στόχο τον προσδιορισμό των σημαντικότερων αναμενόμενων επιπτώσεων στο περιβάλλον. Οι παράμετροι συμπληρώνονται από του γεωπόνους στη διαδικτυακή εφαρμογή SAGEProject όπου και ταξινομούνται σε τρίπτυχα που στην ΙΑΡ ορίζονται ως «τριπλέτες». Ο υπολογισμός του περιβαλλοντικού προφίλ κάθε μεμονωμένου ελαιώνα επιτυγχάνεται με τη χρήση του ΙΑP Τoolbox, που αποτελεί το υπολογιστικό εργαλείο της Μεθόδου ΙΑΡ. Μέσω του ΙΑΡ Τoolbox, υπολογίζεται το σκορ των τριπλετών το οποίο είναι συνάρτηση των τιμών και των βαρυτήτων των παραμέτρων. Η τιμή υπολογίζεται, σε κλίμακα από 0 έως 1 όπου το μηδέν δηλώνει μη αναμενόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις από κάποια δραστηριότητα σε ένα αποδέκτη ενώ το ένα δηλώνει μέγιστη αναμενόμενη επίπτωση. Ακολούθως, γίνεται η ιεράρχηση των τριπλετών βάσει της τιμής που παίρνει, έτσι ώστε να εντοπιστούν εκείνες οι καλλιεργητικές δραστηριότητας «πλευρές» που χρήζουν άμεσης βελτίωσης. Επιπλέον, εξετάζεται και αξιολογείται η καταλληλότητα του περιβάλλοντος κάθε ελαιώνα -και ειδικότερα του εδάφους του- για την καλλιέργεια ελιάς και συνδέεται με την δυνητική παραγωγή καρπών και ελαιολάδου. Στη συνέχεια, διαμορφώνεται στοχευμένο Σχέδιο Βελτιώσεων κάθε αγροτεμαχίου, προκειμένου να επιτευχθούν τόσο ο περιορισμός των περιβαλλοντικών αρνητικών επιπτώσεων όσο και η αύξηση του δυναμικού παραγωγής, βάσει των αποτελεσμάτων εφαρμογής της Μεθόδου ΙΑΡ. Αυτό παραδίδεται στον ελαιοκαλλιεργητή, ο οποίος συζητά στη συνέχεια με το γεωπόνο τη δυνατότητα βελτίωσης κάποιων παραμέτρων σε συνάρτηση με το κόστος που αυτό συνεπάγεται. Το εργαλείο εφαρμογής της Μεθόδου ΙΑΡ δίνει τη δυνατότητα στο γεωπόνο να δοκιμάσει διαφορετικά σενάρια επίτευξης των στόχων του που είναι η προστασία του περιβάλλοντος και της παραγωγής. Πως εφαρμόσαμε τη Μέθοδο ΙΑΡ στο πλαίσια του SAGE10 n Εκδόθηκαν 1.800 περιβαλλοντικά προφίλ για 600 αγροτεμάχια. n Εκδόθηκαν γενικές και ειδικές, στοχευμένες ανά αγροτεμάχιο, οδηγίες οι οποίες δόθηκαν στους ελαιοπαραγωγούς. n Αναλύθηκαν περιβαλλοντικά δείγματα νερού και εδάφους για την ανίχνευση υπολειμμάτων γ.φ. με στόχο τον καθορισμό της αρχικής κατάστασης του περιβάλλοντος στις τρεις περιοχές καθώς επίσης και την παρακολούθηση της ενδεχόμενης βελτίωσης κατά τη διάρκεια του Προγράμματος, μετά από την εφαρμογή της Μεθόδου ΙΑP n Πραγματοποιήθηκαν αναλύσεις νερού και εδάφους για την έκδοση στοχευμένων οδηγιών άρδευσης και λίπανσης για κάθε ένα από τα 600 αγροτεμάχια καθώς και για την επισήμανση συγκεκριμένων προβλημάτων των οποίων τα αίτια αποτέλεσαν πεδίο μελέτης της ΙΑP n Παρήχθησαν 600 αναφορές όσον αφορά στην καταλληλότητα του εδάφους για την ελαιοκαλλιέργεια n Εκδόθηκαν και διακινήθηκαν ευρέως οδηγίες καλής πρακτικής ειδικά για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας των ελαιώνων. n Πραγματοποιήθηκαν καταγραφές της βιοποικιλότητας πριν και μία μετά την εφαρμογή της μεθόδου ΙΑΡ, από εξειδικευμένους επιστήμονες, οι οποίες αποσκοπούσαν στον εντοπισμό των επιπτώσεων της ελαιοκαλλιέργειας στη βιοποικιλότητα και στον προσδιορισμό της συμβολής της μεθόδου ΙΑΡ στη βελτίωση του περιβάλλοντος. n Πραγματοποιήθηκε παρακολούθηση της βιοποικιλότητας από τους γεωπόνους και συνεκτίμηση του παράγοντα βιοποικιλότητα στις κατευθύνσεις προς τους παραγωγούς, με στόχο την αποφυγή ή τον μετριασμό των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα. Παράδειγμα εφαρμογής της Μεθόδου ΙΑΡ Τα αποτελέσματα από έναν ελαιώνα που εντάχτηκε στην πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος, ο οποίος παρουσιάζεται ως υπόδειγμα εφαρμογής της Μεθόδου ΙΑΡ, έδειξαν ότι ό τρόπος με τον οποίο ο παραγωγός εφήρμοζε τη μηχανική κατεργασία του εδάφους, τη λίπανση και τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα, εν δυνάμει θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια σειρά πιθανών επιπτώσεων σε πολλαπλούς περιβαλλοντικούς αποδέκτες όπως η βιοποικιλότητα (θηλαστικά και πανίδα εντός εδάφους), το έδαφος και τα υπόγεια και επιφανειακά ύδατα. Η τιμή που προκύπτει για κάθε τριπλέτα (σχήμα με μπάρες), όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί συνδυασμό δύο επιμέρους ομάδων παραμέτρων, αυτών που καθορίζονται από τις δραστηριότητες και πρακτικές του καλλιεργητή (Ρ) και αυτών του περιβάλλοντος του αγροτεμαχίου (Ε). Η συνεισφορά κάθε μιας ομάδας παραμέτρων στην τελική τιμή της τριπλέτας φαίνεται στα Σχήματα με τις πίτες στα οποία ακολουθείται ο χρωματικός κώδικας των τριπλετών. Βλέποντας τα προαναφερόμενα Σχήματα, γίνεται αμέσως σαφές ότι για την τελευταία σε σκορ τριπλέττα που αφορά στη μηχανική κατεργασία και τη πιθανή μεταβολή της πανίδα στο έδαφος, παράμετροι του περιβάλλοντος και ειδικότερα του εδάφους (όπως ο τύπος εδάφους και η συμπιεστότητα κ.α.) καθορίζουν την επίπτωση (με τιμή 0.25). Αντιθέτως, για τη πιθανή ρύπανση των επιφανειακών υδάτων από τη εφαρμογή λίπανσης οι επιλογές του καλλιεργητή είναι εξίσου σημαντικές με αυτές του περιβάλλοντος. Βάσει των παραπάνω εκδόθηκαν στοχευμένες οδηγίες που αφορούσαν στην προαναφερόμενη τριπλέττα οι οποίες αναφέρονταν στην ορθή πρακτική εφαρμογής των ευδιάλυτων λιπασμάτων σε συνάρτηση με τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του ελαιώνα, των επικρατουσών περιβαλλοντικών συνθηκών σε συνδυασμό με την εποχή εφαρμογής των λιπασμάτων. Έγινε επίδειξη στον παραγωγό με ποιο τρόπο η εφαρμογή ορθής πρακτικής λίπανσης θα άλλαζε την τιμή της τριπλέτας και του παραδόθηκε το ΔΕΛ.ΕΠ. 0,21 0,25 Λίπανση Ρύπανση Επιφανειακά Ύδατα 0,25 0,29 0,33 0,12 0,13 0,19 0,15 Δραστηριότητες καλλιεργητή Χαρακτηριστικά περιβάλλοντος Απόσταση ελαιώνα από επιφανειακό αποδέκτη (m) Τύπος λιπάσματος Εφαρμοζόμενη ποσότητα Ρ Οργανικά ζωικά λιπάσματα Εφαρμοζόμενη ποσότητα Ν Οργανικά φυτικά λιπάσματα Εποχή λίπανσης Ποσοστό κάλυψης λιπάσματος Ενσωμάτωση μετά την εφαρμογή λίπανσης Συχνότητα εφαρμογής λίπανσης Φυτοκάλυψη πλήν καλλιέργειας (έκταση %) Κλίμα Συχνότητα έντονων επεισοδίων βροχής Ετήσια εφαρμογή νερού άρδευσης Κίνδυνος απορροής* Π Α Ρ Α Μ Ε Τ Ρ Ο Ι 4 5

Φυτοπροστασία (διαχείριση εντόμων και ζιζανίων) Αρπακτικά έντομα και αράχνες στο έδαφος των ελαιώνων σε Τριφυλία, Πεζά και Μεραμβέλλο κατά την καλλιεργητική περίοδο 2012 ΧΩΡΑ ΤΡΙΦΥΛΙΑΣ ΠΕΖΑ ΜΕΡΑΜΒΕΛΛΟ Collembola 76 είδη Opiliones 10 είδη Chilopoda 6 είδη Staphylinidae 12 είδη Carabidae 100 είδη Araneae 208 είδη Collembola 579 είδη Opiliones 44 είδη Chilopoda 28 είδη Staphylinidae 65 είδη Carabidae 68 είδη Araneae 266 είδη Collembola 134 είδη Opiliones 8 είδη Chilopoda 13 είδη Staphylinidae 20 είδη Carabidae 36 είδη Araneae 120 είδη Για τους σκοπούς υλοποίησης του έργου πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες και επισκοπήσεις στις τρεις πιλοτικές περιοχές του Προγράμματος με σκοπό την αξιολόγηση των σημαντικότερων προβλημάτων φυτοπροστασίας, την αξιολόγηση παραμέτρων και δεικτών βιοποικιλότητας (ζιζανιοχλωρίδας και αρθροπόδων) και μεταβολών που αυτή έχει υποστεί λόγω των επιλογών διαχείρισης των ζιζανίων από τους παραγωγούς των τριών περιοχών, την παρακολούθηση παρουσίας και ποικιλότητας ωφέλιμων αρθροπόδων που πέραν της σημασίας στην οικολογική διαχείριση των επιβλαβών εχθρών των καλλιεργειών αποτελούν και δείκτες ποιότητας περιβάλλοντος στα αγρο-οικοσυστήματα. Οι παραπάνω δράσεις πραγματοποιήθηκαν με την συνεργασία τοπικών γεωπόνων οι οποίοι έκαναν χρήση των αποτελεσμάτων για την έκδοση γενικών και ειδικών (ανά αγροτεμάχιο και παραγωγό) οδηγιών. Όσον αφορά στην φυτοπροστασία για τους εντομολογικούς εχθρούς της ελιάς στις περιοχές του Προγράμματος, καταγράφηκαν ως σημαντικότεροι εχθροί ο δάκος στην Κρήτη, η καλόκορις, ο ρυγχίτης και η μαργαρόνια (περιστασιακά) στην Χώρα Τριφυλίας ενώ ο πυρηνοτρήτης εμφανίστηκε σε όλες τις περιοχές αλλά μόνο σε πολύ λίγες περιπτώσεις χρειάστηκε αντιμετώπιση. Στο πλαίσιο του Προγράμματος, συντάχθηκαν από τους εντομολόγους του ΜΦΙ και ΓΠΑ για τους συνεργαζόμενους γεωπόνους στο Πρόγραμμα, Οδηγίες Ολοκληρωμένης Φυτοπροστασίας (IPM) για τα έντομα της ελιάς και Οδηγίες δειγματοληψίας για τους φυσικούς εχθρούς, και έγινε εκπαίδευση και αξιολόγηση των γεωπόνων στις σχετικές μεθόδους παρακολούθησης και δειγματοληψίας. Σε όλη τη διάρκεια του Προγράμματος γίνονταν παρακολούθηση των πληθυσμών των εντόμων με σκοπό την έκδοση οδηγιών προς τους παραγωγούς για την ορθολογική αντιμετώπιση και την εφαρμογή ψεκασμών με εκλεκτικά εντομοκτόνα στον κατάλληλο χρόνο, όταν ήταν απαραίτητο σύμφωνα με τις Οδηγίες IPM. Για παράδειγμα με την παρακολούθηση των πληθυσμών του πυρηνοτρήτη με παγίδες και με πολύ συχνές δειγματοληψίες κατά την περίοδο που ξεκινούν οι προσβολές (ωοτοκία) στους καρπούς βρέθηκε ότι σχεδόν πάντα δεν δημιουργούσε προβλήματα στις περιοχές και δεν χρειάστηκε ψεκασμός). Στην περίπτωση του δάκου, ακολουθήθηκαν οι οδηγίες της δακοκτονίας (δολωματικοί ψεκασμοί). Επίσης αξιοποιήθηκαν πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον ώστε με τη βέλτιστη χρήση των πόρων που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα να αποφευχθούν, όσο το δυνατό, οι ψεκασμοί. Κατά τον τρόπο αυτό, η παρουσία και η πρόκληση ζημιάς από την καλόκορη της ελιάς συσχετίστηκε με την παρουσία συγκεκριμένων ειδών αυτοφυών φυτών (ζιζανίων) στους ελαιώνες. Η έγκαιρη κοπή των ζιζανίων που ξενίζουν το έντομο κάτω από την κόμη των ελαιοδένδρων αξιολογήθηκε με θετικά αποτελέσματα ως εναλλακτική μέθοδος αντιμετώπισης καλής γεωργικής πρακτικής. Ένα ακόμη παράδειγμα αξιοποίησης της βιοποικιλότητας στην αντιμετώπιση των εντόμων στον ελαιώνα είναι αυτό της κηκιδόμυγας των φύλλων της ελιάς. Την άνοιξη του 2012 παρατηρήθηκε έξαρση του πληθυσμού του εντόμου στην περιοχή του Μεραμβέλλου Κρήτης. Με δειγματοληψίες σε κλαδίσκους ελιάς από τους ελαιώνες που είχαν το πρόβλημα, διαπιστώθηκε η παρουσία ενός παρασιτοειδούς της κηκιδόμυγας. Για το λόγο αυτό δεν έγιναν εφαρμογές εντομοκτόνων και το 2013 ο πληθυσμός μειώθηκε στα επίπεδα ισορροπίας από την δράση του φυσικού αυτού εχθρού. Το καρποφάγο έντομο ρυγχίτης της ελιάς βρέθηκε ότι προκαλεί σχετικά μικρότερα προβλήματα στην κύρια ποικιλία ελιάς της Χώρας Τριφυλίας «Μαυρολιά» και στις τοπικές συνθήκες σε σχέση με την ποικιλία «Κορωνέϊκη». Η μαργαρόνια εμφάνισε υψηλούς πληθυσμούς στη Χώρα Τριφυλίας το, ωστόσο δόθηκαν οδηγίες για ψεκασμό με εκλεκτικά εντομοκτόνα μόνο σε όσους ελαιώνες θα προκαλούσε σημαντική ζημιά. Οι δειγματοληψίες στα ωφέλιμα αρθρόποδα εδάφους έδειξαν παρουσία πολλών ειδών αραχνών και κολεόπτερων Carabidae, κυρίως στην περιοχή της Τριφυλίας (29 είδη) και δευτερευόντως στα Πεζά (19 είδη) και το Μεραμβέλλο (15 είδη), τα οποία μπορούν να συμβάλλουν στην μείωση των πληθυσμών των προνυμφών του δάκου και ρυγχίτη (Σχήμα 3). Επίσης, η καταγραφή ακάρεων στο έδαφος που μπορούν να χρησιμεύσουν ως «βιοδείκτες» για αλλαγές στις ιδιότητες του εδάφους και των επιπτώσεων των ανθρώπινων επεμβάσεων (κυρίως ακάρεα της τάξης Cryptostigmata), έδειξε διαφορές στους αριθμούς των ειδών των ακάρεων ανάλογα με τον τρόπο διαχείρισης του ζιζανιοτάπητα στους ελαιώνες. Ο αριθμός ειδών ακάρεων της τάξης Cryptostigmata (Oribatida) ήταν μεγαλύτερος στα εδάφη των ελαιώνων των Μεραμβέλλου και Πεζών, όπου στους περισσότερους η μηχανική ή χημική ζιζανιοκτονία ήταν περιορισμένη, σε σχέση με την Τριφυλλία που γίνονταν ζιζανιοκτονία στους περισσότερους ελαιώνες. Οι φυσικοί εχθροί που καταγράφηκαν στην κόμη των ελαιόδενδρων περιλαμβάνουν αράχνες (Araneae), αρπακτικά ημίπτερα (Anthocoridae, Miridae), χρύσωπες, αρπακτικά Coccinellidae, Syrphidae, Hymenoptera παρασιτοειδή και αρπακτικά ακάρεα. Βρέθηκαν συνολικά 21 είδη αρπακτικών ακάρεων που ανήκουν σε 9 οικογένειες, με την πλειονότητα των ειδών να ανήκει στην οικογένεια Phytoseiidae. Μεγαλύτερη ποικιλότητα ειδών παρατηρήθηκε στους ελαιώνες των Πεζών και Μεραμβέλλου και μικρότερη σε αυτούς της Τριφυλίας. Τα είδη αρπακτικών ακάρεων που βρέθηκαν στις δύο πιλοτικές περιοχές της Κρήτης είναι στην πλειοψηφία τους κοινά και διαφέρουν από αυτά της Τριφυλίας. Ζιζάνια και Ελαιοκαλλιέργεια H Ολοκληρωμένη Διαχείριση Ζιζανίων αποτελεί ένα σύστημα το οποίο περιλαμβάνει διάφορες στρατηγικές διαχείρισης των ζιζανίων, οι οποίες θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο οικονομικές για τον παραγωγό και φιλικές για το περιβάλλον. Απαραίτητη προϋπόθεση για τις μελλοντικές προτάσεις και τη δημιουργία συγκεκριμένου προγράμματος διαχείρισης σε μία περιοχή αποτελεί η πολύ καλή γνώση της υπάρχουσας κατάστασης ως προς τα αυτοφυή φυτικά είδη των ελαιώνων. Πραγματοποιήθηκε από το ΜΦΙ, παρακολούθηση του ζιζανιοπληθυσμού της ελαιοκαλλιέργειας στις πιλοτικές περιοχές του Προγράμματος (Χώρα Τριφυλίας, Πεζά Ηρακλείου και Μεραμβέλλο Λασιθίου) και συσχετισμός του με παραμέτρους της καλλιέργειας όπως ο τύπος εδάφους, η άρδευση, η βιολογική καλλιέργεια κ.ά. καθώς και με τους εφαρμοζόμενους τρόπους διαχείρισής των ζιζανίων, τη χρήση ζιζανιοκτόνων, τη γεωγραφική κατανομή κ.ά. Η προσέγγιση που ακολουθήθηκε για την υλοποίηση των στόχων του προγράμματος αφορούσε α) στην εκπαίδευση των τοπικών Γεωπόνων και των ελαιοπαραγωγών των περιοχών-στόχων γύρω από μεθόδους ολοκληρωμένης διαχείρισης των ζιζανίων και β) στις δειγματοληψίες της αυτοφυούς χλωρίδας για την αποτύπωση και εκτίμηση της κατάστασης ως προς την εδαφοκάλυψη των ελαιώνων των τριών περιοχών. Τελικός στόχος ήταν η έκδοση οδηγιών ορθών πρακτικών ζιζανιοκτονίας προς τους ελαιοκαλλιεργητές, εξειδικευμένες για τις περιοχές, με στόχο, πέραν της διαχείρισης την ελαχιστοποίηση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος όπως αυτό εκτιμάται με τη Mέθοδο ΙΑΡ που ανέπτυξε το πρόγραμμα αλλά και από αναλύσεις εδαφικών δειγμάτων για τον προσδιορισμό υπολειμμάτων της δραστικής ουσίας glyphosate και του μεταβολίτη AMPA και από τους δείκτες χρήσης ζιζανιοκτόνων στα πλαίσια παρακολούθησης (monitoring). Ενδεικτικά, 45 διαφορετικά φυτικά είδη ζιζανίων ταυτοποιήθηκαν συνολικά στους επιλεγμένους ελαιώνες των Πεζών, 42 στο Μεραμβέλλο και 93 στη Χώρα Τριφυλίας. Είδη ζιζανίων έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα στη δραστική ουσία glyphosate H μακροχρόνια χρήση της δραστικής ουσίας glyphosate, χωρίς την εφαρμογή άλλων μεθόδων ολοκληρωμένης αντιμετώπισης των ζιζανίων, δημιούργησε σημαντικές αλλαγές στη ζιζανιοχλωρίδα των ελαιώνων της περιοχής της Χώρας Τριφυλίας. Τα είδη Conyza canadensis και C. bonariensis είναι εκείνα τα οποία εμφανίζουν πιο συχνά ανθεκτικότητα τόσο σε διάφορα μέρη του κόσμου όσο και στην Ελλάδα. Για την διαπίστωση της ανθεκτικότητας συλλέχθηκαν 54 δείγματα σπόρων των προαναφερόμενων ειδών, τα οποία σπάρθηκαν στο θερμοκήπιο του ΜΦΙ για να αναπτυχθούν φυτά για την διαπίστωση πιθανής ανθεκτικότητας. Μελετήθηκε η απόκριση στη δόση, πραγματοποιήθηκε εξειδικευμένη βιοχημική δοκιμή και μοριακή μελέτη (επίπεδα έκφρασης 2 γονιδίων). Διαπιστώθηκε ότι σε σημαντικό αριθμό τοπoθεσιών της περιοχής, πληθυσμοί των παραπάνω ειδών Εφαρμογή ζιζανιοκτόνου στην περιοχή της Χώρας Τριφυλίας 6 7

ΠΕΖΑ 12 10 8 6 4 2 0 ΧΩΡΑ ΤΡΙΦΥΛΙΑΣ 12 10 8 6 4 2 0 ΜΕΡΑΜΒΕΛΛΟ 20 15 10 5 0 2013 2013 2013 Υπέρβαση ορίων Ανίχνευση υπολειµµάτων εντός των ορίων Χωρίς υπολείµµατα Αποτελέσματα αναλύσεων των δειγμάτων της περιοχής Πεζών Κρήτης, Μεραμβέλλου Κρήτης και Χώρας Τριφυλίας ζιζανίων έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα στη δραστική ουσία glyphosate. Επιπρόσθετα, στο πείραμα πεδίου που πραγματοποιήθηκε διαπιστώθηκε ότι σε διπλάσια δόση από την αναγραφόμενη στην ετικέτα (720 g a.i. ανά εκτάριο) του glyphosate, τα είδη του γένους Conyza ήταν ανθεκτικά. Με βάση τα παραπάνω εκδόθηκαν οδηγίες διαχείρισης της ανθεκτικότητας των ζιζανίων σε ζιζανιοκτόνα και εκπαιδεύτηκαν οι παραγωγοί και οι τοπικοί γεωπόνοι στην εφαρμογή των μεθόδων ολοκληρωμένης αντιμετώπισης των ζιζανίων. Υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων Για τους σκοπούς υλοποίησης του έργου πραγματοποιήθηκαν αναλύσεις σε δείγματα υπόγειων υδάτων από γεωτρήσεις καθώς και επιφανειακού εδάφους για προσδιορισμό υπολειμμάτων δραστικών ουσιών και μεταβολιτών γεωργικών φαρμάκων με σκοπό την αποτίμηση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης των υπό μελέτη περιοχών από τους εν λόγω ρυπαντές. Συνολικά εξετάσθηκαν εξήντα εννέα (69) δείγματα υπόγειων νερών από τρεις περιοχές και αφορούσαν τις καλλιεργητικές περιόδους και 2013. Επίσης εξετάστηκαν 175 δείγματα επιφανειακού εδάφους σε επιλεγμένα αγροτεμάχια των περιοχών Χώρα Τριφυλίας Πελοποννήσου, Πεζά Κρήτης και Μεραμβέλου Κρήτης κατά τις καλλιεργητικές περιόδους 2012-2014. Στα δείγματα εδάφους πραγματοποιήθηκε προσδιορισμός της δραστικής ουσίας glyphosate και του κύριου μεταβολίτη της AMPA. Τα επίπεδα των υπολειμμάτων στο έδαφος που προσδιορίστηκαν εργαστηριακά συγκρίθηκαν με τα προβλεπόμενα επίπεδα περιβαλλοντικής συγκέντρωσης (PECs), όπως αυτά εκτιμώνται με τη χρήση μοντέλων. Δείγματα υπόγειων υδάτων και εδαφουσ από γεωτρήσεις Από την περιοχή Πεζών αναλύθηκαν συνολικά 18 δείγματα για την ύπαρξη υπολειμμάτων γεωργικών φαρμάκων, ενώ 11 επιπλέον δείγματα εξετάστηκαν για την ύπαρξη της δραστικής ουσίας glyphosate και του μεταβολίτη AMPA. Υπολείμματα φυτοπροστατευτικών ουσιών ανιχνεύτηκαν σε ένα δείγμα (έτος ) σε επίπεδα μικρότερα του ορίου που έχει θεσπίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση για το πόσιμο νερό και αφορούσε μία μυκητοκτόνο ουσία. Η συγκεκριμένη ουσία δεν έχει έγκριση χρήσης στην καλλιέργεια της ελιάς και επομένως η παρουσία της πιθανόν συνδέεται με άλλες καλλιέργειες της περιοχής. Στο τελευταίο έτος δειγματοληψίας δεν ανιχνεύτηκε καμία ουσία. Από την περιοχή Μεραμβέλλου Κρήτης δεν ανιχνεύτηκαν υπολείμματα φυτοπροστατευτικών ουσιών σε κανένα από τα 29 δείγματα που αναλύθηκαν συνολικά. Από την περιοχή της Χώρας Τριφυλίας μελετήθηκαν συνολικά 22 δείγματα υπόγειων υδάτων για την ύπαρξη υπολειμμάτων φυτοπροστατευτικών ουσιών. Οι ουσίες που προσδιορίστηκαν στα δείγματα, σε συγκεντρώσεις όμως μικρότερες των θεσπισμένων ορίων, είναι ήταν 4 ζιζανικτόνες ουσίες, 1 μυκητοκτόνος και 1 εντομοκτόνος. Με εξαίρεση μία εντομοκτόνο ουσία, οι δραστικές ουσίες που προσδιορίστηκαν δεν συνδέονται με χρήση γ.φ. στην καλλιέργεια της ελιάς καθώς δεν είναι εγκεκριμένες για αυτή την καλλιέργεια. Δείγματα εδαφών: Από την περιοχή Πεζών Κρήτης αναλύθηκαν συνολικά 75 δείγματα εδάφους. Οι τιμές που προέκυψαν από την ανάλυση των δειγμάτων συγκρίθηκαν με τις προβλεπόμενες συγκεντρώσεις (PECs) τη χρονική στιγμή της δειγματοληψίας. Οι τιμές του μεταβολίτη AMPA, για όλα τα έτη παρακολούθησης, εμφανίστηκαν πολύ χαμηλότερα των προβλεπόμενων περιβαλλοντικών συγκεντρώσεων του εδάφους.από την περιοχή Μεραμβέλλου Κρήτης αναλύθηκαν συνολικά μόνο 4 δείγματα εδάφους το 2014, για την ύπαρξη υπολειμμάτων του ζιζανιοκτόνου glyphosate και του μεταβολίτη AMPA γιατί στη περιοχή η χημική ζιζανιοκτονία εφαρμόστηκε σε μόνο δύο αγροτεμάχια. Οι ουσίες glyphosate και AMPA δεν ανιχνεύτηκαν σε κανένα από τα δείγματα.από την περιοχή Χώρα Τριφυλίας συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν 96 συνολικά δείγματα εδάφους. Οι τιμές του μεταβολίτη AMPA, υπερέβησαν σε ελάχιστες μόνο περιπτώσεις τις προβλεπόμενες περιβαλλοντικές συγκεντρώσεις του εδάφους. Οι συγκεντρώσεις αυτές δεν μπορούν μονοσήμαντα να συνδεθούν με μη ορθή χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων και απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση και ανάλυση των αποτελεσμάτων. Δειγματοληψίες και φυσικοχημικοί προσδιορισμοί Στα πλαίσια υλοποίησης του προγράμματος πραγματοποιήθηκε συλλογή σύνθετων εδαφικών δειγμάτων και δειγμάτων αρδευτικού νερού, τα οποία οδηγήθηκαν στο διαπιστευμένο εργαστήριο του Ινστιτούτου Εγγείων Βελτιώσεων του ΕΛΓΟ «ΔΗΜΗΤΡΑ» όπου πραγματοποιήθηκε πλήθος φυσικοχημικών προσδιορισμών. Στη συνέχεια αξιολογήθηκαν τα αποτελέσματα των διαφόρων προσδιορισμών έτσι ώστε να εκτιμηθεί η καταλληλόλητα των αρδευτικών νερών και η θρεπτική και φυσικοχημική κατάσταση των 200 ελαιώνων που επιλέχτηκαν σε κάθε περιοχή μελέτης (Πεζά, Μεραμβέλλο και Νηλέας). Συνολικά συλλέχθηκαν 93 δείγματα νερού και πραγματοποιήθηκαν 3.058 προσδιορισμοί 21 παραμέτρων (ph, ηλεκτρική αγωγιμότητα, NO3, NH4, HCO3, Cl, SO4, P, Ca, Mg, Na, K, B, Cu, Mn, Fe, Zn, Ni, Cd, Pb, SAR). Όσον αφορά τα εδάφη, συνολικά συλλέχθηκαν 1.261 δείγματα και πραγματοποιήθηκαν 25.220 προσδιορισμοί 20 παραμέτρων (κοκκομετρική σύσταση, CEC, ph, ηλεκτρική αγωγιμότητα, οργανικός άνθρακας, οργανική ουσία, ισοδύναμο CaCO3, ESP, SAR, Na, K, Ca, Mg,NO3-N, P-Olsen, Fe, Mn, Zn, Cu, B, ολικό Ν-Kjeldahl). Τα αποτελέσματα των προσδιορισμών σε εδάφη και αρδευτικά νερά βοήθησαν στην αξιολόγησή τους τόσο ως μεμονωμένα δείγματα όσο και συνδυαστικά (αρδευτικό νερό έδαφος σε κάθε αρδευόμενο αγρό). Τα αποτελέσματα αποτύπωσαν την γενικότερη περιβαλλοντική κατάσταση των αγροτεμαχίων καθώς και τους ενδεχόμενους κινδύνους που σχετίζονται με την ποιοτική κατάσταση των φυσικών πόρων (εδάφους και αρδευτικού νερού). Τα αποτελέσματα επεξεργάστηκαν και οπτικοποιήθηκαν με πληροφοριακούς πίνακες και γραφήματα, όπως αυτά που απεικονίζονται στις σελίδες 4 και 5. Επίσης, πραγματοποιήθηκε λεπτομερής αξιολόγηση για κάθε δείγμα μεμονωμένα και για κάθε περιοχή συνολικά (Νηλέας, Μεραμβέλλο, Πεζά), ως προς τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την αγροτική δραστηριότητα (π.χ. καταλληλότητα εδαφών και αρδευτικού νερού). Με βάση αυτές τις αξιολογήσεις, συστάθηκαν αναλυτικές οδηγίες βελτίωσης της θρεπτικής κατάστασης των ελαιώνων με ορθολογική λίπανση και των φυσικοχημικών ιδιοτήτων με άλλες ενέργειες (χρήση οργανικών υλικών, χρήση αλκαλικών ή οξινοποιών λιπασμάτων, μείωση μηχανικών κατεργασιών κλπ) αλλά και χρήσης του αρδευτικού νερού κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, οι οποίες κοινοποιήθηκαν στους τοπικούς γεωπόνους και στους παραγωγούς μέσω ειδικών τεχνικών δελτίων. Η περαιτέρω επεξεργασία των φυσικοχημικών προσδιορισμών περιλάμβανε την δημιουργία θεματικών χαρτών απεικόνισης των αποτελεσμάτων. Συγκεκριμένα, συνολικά κατασκευάστηκαν 90 χάρτες απεικόνισης παραμέτρων νερού και εδάφους, καθώς και 12 χάρτες απεικόνισης γενικών χαρακτηριστικών (σημεία δειγματοληψίας, γεωλογία, υδρολιθολογία κλπ). Αξιολόγηση καταλληλότητας αρδευτικού νερού και θρεπτικής και φυσικοχημικής κατάστασης εδαφών ελαιώνων Τα αποτελέσματα των προσδιορισμών σε εδάφη και αρδευτικά νερά βοήθησαν στην αξιολόγησή τους τόσο ως μεμονωμένα δείγματα όσο και συνδυαστικά (αρδευτικό νερό έδαφος σε κάθε αρδευόμενο αγρό). Τα αποτελέσματα αποτύπωσαν την γενικότερη περιβαλλοντική κατάσταση των αγροτεμαχίων καθώς και τους ενδεχόμενους κινδύνους που σχετίζονται με την ποιοτική κατάσταση των φυσικών πόρων (εδάφους και αρδευτικού νερού). Τα αποτελέσματα επεξεργάστηκαν και οπτικοποιήθηκαν με πληροφοριακούς πίνακες και γραφήματα, όπως αυτό που απεικονίζεται στο Σχήμα 1. Επίσης, πραγματοποιήθηκε λεπτομερής αξιολόγηση για κάθε δείγμα μεμονωμένα και για κάθε περιοχή συνολικά (Νηλέας, Μεραμβέλλο, Πεζά), ως προς τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την αγροτική δραστηριότητα (π.χ. καταλληλότητα εδαφών και αρδευτικού νερού). Με βάση αυτές τις αξιολογήσεις, συστάθηκαν αναλυτικές οδηγίες βελτίωσης της θρεπτικής κατάστασης των ελαιώνων με ορθολογική λίπανση και των φυσικο- ΕΔΑΦΟΣ / ΝΕΡΟ 8 9

χημικών ιδιοτήτων με άλλες ενέργειες (χρήση οργανικών υλικών, χρήση αλκαλικών ή οξινοποιών λιπασμάτων, μείωση μηχανικών κατεργασιών κλπ) αλλά και χρήσης του αρδευτικού νερού κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, οι οποίες κοινοποιήθηκαν στους τοπικούς γεωπόνους και στους παραγωγούς μέσω ειδικών τεχνικών δελτίων. Η περαιτέρω επεξεργασία των φυσικοχημικών προσδιορισμών περιλάμβανε την δημιουργία θεματικών χαρτών απεικόνισης των αποτελεσμάτων. Συγκεκριμένα, συνολικά κατασκευάστηκαν 90 χάρτες απεικόνισης παραμέτρων νερού και εδάφους, καθώς και 12 χάρτες απεικόνισης γενικών χαρακτηριστικών (σημεία δειγματοληψίας, γεωλογία, υδρολιθολογία κλπ). Εκπαίδευση γεωπόνων και εργασίες πεδίου Οι τοπικοί γεωπόνοι που συμμετείχαν στο πρόγραμμα εκπαιδεύτηκαν συστηματικά και επανειλημμένα για την επιτυχή εφαρμογή του προγράμματος. Στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιήθηκαν επιτόπιες επισκέψεις στις περιοχές εφαρμογής, καθώς και σε αγρούς με την παρουσία καλλιεργητών. Οι εκπαιδευτικές επισκέψεις περιλάμβαναν επίσης παρουσιάσεις αντικειμένων του έργου, ολοκληρώνοντας έτσι την διαδικασία κατάρτισης. Οι εκπαιδεύσεις ήταν γενικής φύσεως (π.χ. τρόποι δειγματοληψιών) ενώ με την πάροδο του χρόνου εξειδικεύτηκαν στην συλλογή δεδομένων/μετρήσεων για τις παραμέτρους της μεθόδου IAP. Πέραν αυτών, πραγματοποιήθηκαν και επιμέρους επισκέψεις εταίρων στις περιοχές του προγράμματος για την καταγραφή προβλημάτων, και παρατηρήσεις οι οποίες είχαν συμπληρωματικό εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Μέσω μιας συνεχούς αλληλεπίδρασης μεταξύ της ομάδας του έργου και των τοπικών γεωπόνων επιτεύχθηκε η ορθή καταγραφή και διάχυση της πληροφορίας καθώς και η διάχυση των αποτελεσμάτων και η παροχή εξειδικευμένων οδηγιών και μέτρων προς τους παραγωγούς. Η «ανοικτή γραμμή επικοινωνίας» μέσω ηλεκτρονικών μέσων ή και τηλεφώνου σε καθημερινή βάση μεταξύ των τοπικών Γεωπόνων και της ομάδας έργου αποτέλεσε το μέσο για την αποτελεσματική και ταχεία επίλυση προβλημάτων-αποριών και παροχή διευκρινίσεων, στοιχεία απαραίτητα λόγω της πολυπλοκότητας του έργου και του εύρους της συλλεγόμενης πληροφορίας. ΕΚΘΕΣΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΩΝ ΕΔΑΦΩΝ Οι χηµικές αναλύσεις των δειγµάτων εδάφους ανέδειξαν την ύπαρξη προβληµάτων σε ορισµένους αγρούς των υπό µελέτη περιοχών σε σχέση µε το ph, την ηλεκτρική αγωγιµότητα (EC) και το ESP των αρδευόµενων εδαφών. Στη συνέχεια παρατίθενται οι αγροί στα εδάφη των οποίων προσδιορίσθηκαν προβλήµατα οξύτητας, αλατότητας, νατρίωσης και προτείνονται µέτρα αντιµετώπισης αυτών. Περιοχή οµάδας παραγωγών Χώρας Τρυφιλίας Στον Πίνακα 1 παρατίθενται 6 αγροί (ελαιώνες) τα εδάφη των οποίων έχουν όξινη αντίδραση µε τις τιµές του ph να κυµαίνονται από 4,7-5,9. Η όξινη αντίδραση του εδάφους προκαλεί σειρά προβληµάτων στα φυτά που αναπτύσσονται σε αυτό όπως είναι: Αύξηση της συγκέντρωσης των ιόντων αργιλίου, σιδήρου και µαγγανίου που µπορεί να φθάσουν σε τοξικά για τα φυτά επίπεδα. Επίσης, η αύξηση της συγκέντρωσης των ιόντων αργιλίου στο έδαφος σε τοξικά επίπεδα επηρεάζει τον αριθµό και τη δραστηριότητα των µικροοργανισµών (επικρατούν οι µύκητες σε βάρος των νιτροποιητικών και συµβιωτικών βακτηρίων). Μείωση ή και αναστολή της αύξησης του ριζικού συστήµατος. Πίνακας 1. Αποτελέσµατα χηµικών αναλύσεων εδάφους και νερού άρδευσης περιοχής µελέτης τα έτη και 2012 Α/Α Αρδευόμενο έδαφος Νερό άρδευσης Έτος δειγ/ Έδαφικός ψίας ph EC ESP Πηγή ph EC SAR τύπος 5,8 0,32 2,5 7,0 0,30 1,05 1 2012 SCL 6,6 0,31 1,3 L01MES001 6,6 0,19 1,16 2 3 4 5 6 5,9 1,28 2,7 7,2 1,03 1,00 SL B01MES008 2012 5,7 0,59 1,8 7,1 0,97 0,94 5,7 0,43 0,6 7,3 0,66 0,31 SCL B01MES004 2012 4,5 1,09 0,9 7,2 0,55 0,24 5,9 0,29 1,2 7,9 0,66 0,50 SL B01MES003 2012 4,9 1,23 1,8 7,0 0,62 0,66 5,3 0,72 4,1 7,3 0,94 1,16 L B01MES015 2012 5,5 0,60 2,2 7,1 0,87 0,62 4,8 0,90 1,5 7,3 0,94 1,16 L B01MES015 2012 4,6 0,50 1,7 7,1 0,87 0,62 Αξιολόγηση δείγματος νερού και προτάσεις ορθολογικής διαχείρισης του νερού αυτού για αρδευτική χρήση Κίνδυνος δυσµενών επιπτώσεων σε έδαφος και φυτά Ο κίνδυνος δηµιουργίας εδαφικής αλατότητας από τη χρήση του νερού αυτού για αρδευτικούς σκοπούς είναι µικρός και αντιµετωπίζεται όταν το έδαφος δέχεται ικανοποιητικές χειµερινές βροχοπτώσεις ή επαρκείς δόσεις νερού και η στράγγιση των εδαφών είναι ικανοποιητική. Συνιστάται ο έλεγχος της ηλεκτρικής αγωγιµότητας του εδάφους σε τακτικά χρονικά διαστήµατα. Η αλατότητα του αρδευτικού νερού δεν επηρεάζει την πρόσληψη του εδαφικού διαλύµατος από το ριζικό σύστηµα των ελαιοδένδρων και εποµένως δεν αναµένεται µείωση της απόδοσης αυτών. Παράμετροι Μονάδες Τιμές Παράμετροι Μονάδες Τιμές EC ms/cm 0,94 HCO3 meq/l 6,8 ph 7,3 B mg/l 0,11 Na meq/l 2,37 Cd mg/l <0,06 Ca meq/l 7,27 Cu mg/l <3,6 Mg meq/l 1,12 Fe meq/l 0,57 CL meq/l 1,94 Mn mg/l 21,2 NO 3 -N mg/l 2,39 Ni mg/l 15,1 NH 4 -N mg/l 0,0 Pb mg/l <3,2 N συνολικό mg/l 2,39 Zn mg/l <0,12 P mg/l 0,002 SAR meq/l03 1,16 K mg/l 2,2 TDS mg/l 603 CO 2 meq/l 0,0 LSI50 1,35 Ημερομηνία δειγματοληψίας: 13-1-2012 10 11

ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Επειδή η βιοποικιλότητα είναι ζωή Μία ομάδα δράσεων εστίασε στη βιοποικιλότητα με σκοπό να την αναδείξει σε σύμμαχο των ελαιοκαλλιεργητών στη διαδικασία παραγωγής ποιοτικών προϊόντων, ελκυστικότερων για τον καταναλωτή, με σεβασμό στις περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής και κάθε ελαιώνα. Στο πλαίσιο αυτών των δράσεων οι οποίες υλοποιήθηκαν από το ΕΚΒΥ: Οι γεωπόνοι και οι παραγωγοί μαθαίνουν να εστιάζουν στη βιοποικιλότητα Οι σύμβουλοι γεωπόνοι εκπαιδεύτηκαν να παρακολουθούν τη βιοποικιλότητα στους ελαιώνες και να συνεκτιμούν τον παράγοντα βιοποικιλότητα στις κατευθύνσεις που δίνουν στους παραγωγούς (ή και στους διαχειριστές των ελαιώνων) ώστε, κατά την εφαρμογή των διαφόρων καλλιεργητικών φροντίδων, να ευνοείται η βιοποικιλότητα και να αποφεύγονται ή να μετριάζονται οι επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα. Η εκπαίδευση περιελάμβανε πολύωρες εκπαιδευτικές συναντήσεις θεωρητικής κατάρτισης και πρακτικής εξάσκησης στο πεδίο, μεταξύ εκπαιδευτών του ΕΚΒΥ και των συμβούλων-γεωπόνων που μετείχαν στο έργο. Κατά την εξάσκηση στο πεδίο, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην αναγνώριση των επιμέρους οργανισμών και των σημαντικών στοιχείων του περιβάλλοντος και στην ορθή καταγραφή των δεδομένων βιοποικιλότητας, σε επιλεγμένους ελαιώνες στις τρεις περιοχές εφαρμογής του έργου. Το σχετικό πρωτόκολλο παρακολούθησης και οι οδηγίες εφαρμογής του είναι διαθέσιμα σε κάθε ενδιαφερόμενο από την ιστοσελίδα του έργου και τις τρεις Ενώσεις Παραγωγών που μετείχαν στο έργο. Καλλιεργητικές φροντίδες στην ελιά με σεβασμό στη βιοποικιλότητα, με σεβασμό στη ζωή Συντάχθηκαν οδηγίες καλών πρακτικών για τη βιοποικιλότητα οι οποίες διανεμήθηκαν στους γεωπόνους-συμβούλους αλλά και στους ίδιους τους ελαιοκαλλιεργητές. Η εκπόνηση των οδηγιών και η διάδοση του τρόπου εφαρμογής τους και εν γένει της αξιοποίησής τους, πραγματοποιήθηκαν από ειδικούς επιστήμονες του ΕΚΒΥ. Μέσα από τις οδηγίες καλών πρακτικών οι ενδιαφερόμενοι είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τη σημασία της βιοποικιλότητας για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας των αγροτικών οικοσυστημάτων, αλλά και πώς να εφαρμόζουν τις καλλιεργητικές φροντίδες ώστε να συμβάλλουν στη διατήρηση ή και ανάκαμψη της βιοποικιλότητας των ελαιώνων, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες κάθε ελαιώνα και με βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων. Οι εν λόγω οδηγίες καλών πρακτικών για τη βιοποικιλότητα είναι διαθέσιμες σε κάθε ενδιαφερόμενο από την ιστοσελίδα του έργου και τις τρεις Ενώσεις Παραγωγών που μετείχαν στο έργο. Επειδή η πλούσια βιοποικιλότητα αποτελεί απόδειξη ενός ζωντανού ελαιώνα Πραγματοποιήθηκαν καταγραφές της βιοποικιλότητας οι οποίες αποσκοπούσαν στον εντοπισμό των επιπτώσεων της ελαιοκαλλιέργειας στη βιοποικιλότητα και στον προσδιορισμό της συμβολής της μεθόδου ΙΑΡ στη βελτίωση του περιβάλλοντος. Οι καταγραφές έγιναν από ειδικούς επιστήμονες του ΕΚΒΥ, στο 5% των ελαιώνων που μετείχαν στο έργο, δύο φορές κατά τη διάρκεια του έργου: μία πριν και μία μετά την εφαρμογή της μεθόδου ΙΑΡ. Τα αποτελέσματα παρέχουν κάποιες ενδείξεις για τις επιπτώσεις της ελαιοκαλλιέργειας στην βιοποικιλότητα (π.χ. η επικράτηση γυμνού εδάφους στους ελαιώνες της περιοχής των Πεζών Κρήτης, ως αποτέλεσμα της μηχανικής κατεργασίας του εδάφους, επιδρά αρνητικά στη διατήρηση των ειδών χλωρίδας και πανίδας όπως τα ερπετά). Όπως ήταν αναμενόμενο, τα τρία έτη διάρκειας του έργου ήταν πολύ μικρό διάστημα για να καταστούν εμφανείς αλλαγές στην βιοποικιλότητα που αφορούν τη συμβολή της μεθόδου ΙΑΡ στην βελτίωση του περιβάλλοντος και την αειφορία. Σε κάποιες ομάδες, όπως στα ασπόνδυλα και στα πουλιά παρατηρείται μια βελτίωση των τιμών των δεικτών ποικιλότητας σε όλες τις περιοχές του έργου, αλλά καθώς οι μεταβολές δεν είναι στατιστικά σημαντικές, δεν είναι σαφές εάν μπορούν να αποδοθούν σε βελτίωση των συνθηκών λόγω της μεθόδου ΙΑΡ ή στην παραλλακτικότητα των μετρήσεων. Η εκτίμηση της φυτικής βιοποικιλότητας σε κάθε περιοχή πραγματοποιήθηκε από το ΓΠΑ με τη βοήθεια του δείκτη Shannon Wiener. Υψηλός αριθμός ειδών και όσο το δυνατόν πιο ισομερής αναλογία των διαφορετικών ειδών ενός φυτικού πληθυσμού σε μια περιοχή, αυξάνουν την ποικιλότητα που υπολογίζεται μέσω του δείκτη Shannon Wiener. Με εξαίρεση την Πύλο, οι μέσες τιμές που ελήφθησαν από το δείκτη Shannon Wiener ήταν υψηλότερες το 2014 σε σχέση με αυτές που προέκυψαν από τις επισκοπήσεις που πραγματοποιήθηκαν το 2013. Πιο συγκεκριμένα, οι μέσες τιμές του δείκτη Shannon Wiener κατά τη διάρκεια του 2013 ήταν 1,14 για τα Πεζά, 1,07 για το Μεραμβέλλο και 1,48 για την Χώρα Τριφυλίας. Οι αντίστοιχες τιμές κατά τη διάρκεια του 2014 ήταν 1,53 για τα Πεζά, 1,19 για το Μεραμβέλλο και 1,30 για την Χώρα Τριφυλίας. Η Graminae και η Compositae ήταν οι πιο σημαντικές βοτανικές οικογένειες, όσον αφορά τον αριθμό των ειδών τους που απάρτιζαν τη χλωρίδα των μελετώμενων ελαιώνων. Κατά τη διάρκεια των επισκοπήσεων του 2013, το 19,2% των συνολικά καταγεγραμμένων φυτικών ειδών στα Πεζά άνηκαν στην οικογένεια Compositae, ενώ το 15,4% και 11,5% στις οικογένειες Graminae και Fabaceae, αντίστοιχα. Στο Μεραμβέλλο οι οικογένειες Compositae και Graminae παρουσίασαν τον ίδιο αριθμό φυτικών ειδών (σε κάθε μία ξεχωριστά άνηκε το 16,7% των συνολικά καταγεγραμμένων φυτικών ειδών) και ακολουθήθηκαν από την οικογένεια Fabaceae (13,3% των συνολικά καταγεγραμμένων φυτικών ειδών). Η ίδια τάση παρουσιάστηκε και στην Χώρα Τριφυλίας όπου και πάλι οι οικογένειες Compositae και Graminae παρουσίασαν τον ίδιο αριθμό φυτικών ειδών (σε κάθε μία ξεχωριστά άνηκε το 13,9% των συνολικά καταγεγραμμένων φυτικών) και ακολουθήθηκαν από την οικογένεια Fabaceae (11,6% των συνολικά καταγεγραμμένων φυτικών ειδών). Παρότι η κατάταξη των καταγεγραμμένων οικογενειών, μέσω της αντιπροσώπευσή τους από τον αριθμό των ειδών τους, ήταν παρόμοια μεταξύ του 2013 και 2014, ωστόσο, μεταβλήθηκαν ελαφρώς οι πληθυσμιακές αναλογίες των διαφορετικών φυτικών ειδών. Ειδικότερα το 16,7% των συνολικά καταγεγραμμένων φυτικών ειδών στα Πεζά άνηκαν στην οικογένεια Compositae, ενώ το 11,1% και 8,3% στις οικογένειες Graminae και Fabaceae, αντίστοιχα. Οι αντίστοιχες τιμές για το Μεραμβέλλο ήταν 15,6% Compositae, 10,4% Graminae και 7,8% Fabaceae, ενώ για την Χώρα Τριφυλίας 18,0% Compositae, 13,1% Graminae και 8,2% Fabaceae. Τα συνηθέστερα φυτικά είδη, όσον αφορά τη σχετική τους αφθονία, σε κάθε περιοχή και καλλιεργητική περίοδο, ήταν η Oxalis pes-caprae στα Πεζά (70,16 το 2013 και 54,27 το 2014) και στο Μεραμβέλλο (95,90 το 2013 και 84,25 το 2014), η Calendula arvensis (35,05) στην Χώρα Τριφυλίας το 2013 και η Anthemis arvensis (40,56) στην Πύλο το 2014. 12 13

ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΓΓΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ Η βιοποικιλότητα των φυτικών ειδών σύμφωνα με το δείκτη Shannon Wiener (μέσες τιμές των ελαιώνων κάθε περιοχής) ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΟΤΟΠΩΝ - ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΡΟΔΑΞΑΓΡΟ ΕΠΕ Μέσος αριθμός φυτικών ειδών ανά περιοχή και περίοδο δειγματοληψίας (μέσες τιμές των ελαιώνων κάθε περιοχής). ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ 14

ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ LIFE 09/ENV/GR/000302 SAGE10