ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΕ ΜΙΑ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΚΑΝΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ ΣΤΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΗΣ AGENDA 21 ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΩΝ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ ΠΛΑΙΣΙΟ 2000/60/ΕΕ LIFE04/ENV/GR/000099: WATER AGENDA ΔΡΑΣΗ 3: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΧΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΝΕΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΙΜΟΛΟΓΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ 3.3: ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ - ΟΦΕΛΟΥΣ ΣΧΟΛΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Ε.Μ.Π. ΜΑΡΤΙΟΣ 2007
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η έκθεση αυτή αποτελεί το 3 Παραδοτέο της Δράσης 3 του έργου «Ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικής ολοκληρωμένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε μία υδρολογική λεκάνη, με την εφαρμογή μίας δημόσιας κοινωνικής συμφωνίας, στη βάση των αρχών της Agenda 21 και των κατευθύνσεων της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ». Με την έκθεση αυτή ολοκληρώνεται η Δράση 3 του έργου «Οικονομική ανάλυση χρήσεων και υπηρεσιών νερού Ανάπτυξη τιμολογιακής πολιτικής», μέσω της ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας των εναλλακτικών μέτρων και σεναρίων που διατυπώθηκαν για τη λεκάνη του Ανθεμούντα στα πλαίσια της Δράσης 4.1 του έργου, και την εξέταση εναλλακτικών σχεδίων επιμερισμού κόστους. Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε από μέλη της «Μονάδας Διαχείρισης Ενεργειακών και Περιβαλλοντικών Συστημάτων» της Σχολής Χημικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου: Καθ. Ασημακόπουλο Διονύση της Σχολής Χημικών Μηχανικών Ε.Μ.Π. και Συντονιστή της ομάδας μελέτης, Αν. Καθ. Ιωάννη Ζιώμα της Σχολής Χημικών Μηχανικών Ε.Μ.Π., Χαλβατζή Γεωργία-Ζωή, Οικονομολόγο Συστημάτων Παραγωγής, Μανώλη Ελένη, Χημικό Μηχανικό Ε.Μ.Π. Η ομάδα μελέτης θα ήθελε να ευχαριστήσει για τη συμβολή τους στην ολοκλήρωση της παρούσας ανάλυσης, και ειδικότερα για την παροχή δεδομένων, διευκρινήσεων και ουσιαστικής εμπειρίας σε σχέση με τη διαχείριση υδατικών πόρων στη Λεκάνη του Ανθεμούντα: Τα στελέχη της ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., και ειδικότερα τους: o Φάμελλο Σωκράτη, Χημικό Μηχανικό, o Παυλίδου Ελισάβετ, Χημικό Μηχανικό, o Ριζοπούλου Νατάσσα, Γεωπόνο, o Φίκο Ηλία, Γεωλόγο. Τα στελέχη της ΕΠΕΜ Α.Ε., και ειδικότερα τους: o Λουκάτο Ανδρέα, Περιβαλλοντολόγο, o Παπαπαύλου Κέλλη, Βιολόγο. 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...13 ΜΕΡΟΣ Α ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΕΜΟΎΝΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ...15 2 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ...16 3 ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ...21 3.1 Η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60...22 3.1.1 Διαδικασία εφαρμογής της ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60...24 3.1.2 Πιθανά προβλήματα στην εφαρμογή της ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας...28 3.1.3 Ανάλυση Κόστους-Αποτελεσματικότητας και Ανάλυση Δυσανάλογου Κόστους...29 3.2 Μέθοδος ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας...30 3.3 Κόστος και αποτελεσματικότητα προτεινόμενων διαχειριστικών παρεμβάσεων στη Λεκάνη του Ανθεμούντα...37 3.3.1 Γενικά...37 3.3.2 Κόστος και αποτελεσματικότητα μεμονωμένων διαχειριστικών παρεμβάσεων...38 3.3.3 Αποτελέσματα ανάλυσης κόστους αποτελεσματικότητας...48 3.4 Συμπεράσματα - Σχολιασμός...58 ΜΕΡΟΣ Β ΣΧΗΜΑΤΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΝΕΡΟΥ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΕΠΙΜΕΡΙΣΜΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ...60 4 ΣΧΗΜΑΤΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΡΙΣΜΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ...61 4.1 Συνολικό κόστος υπηρεσιών νερού...61 4.1.1 Βασικές έννοιες και ορισμοί...61 4.1.2 Μεθοδολογία εκτίμησης περιβαλλοντικού κόστους και κόστους φυσικών πόρων...62 4.2 Εκτίμηση κόστους για τα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων...65 4.2.1 Χρηματοοικονομικό κόστος...65 4.2.2 Περιβαλλοντικό κόστος και κόστος φυσικών πόρων...66 4.3 Εναλλακτικά σχήματα οργάνωσης υπηρεσιών νερού...67 4.3.1 Ενιαία διαχείριση και παροχή υπηρεσιών σε επίπεδο λεκάνης απορροής...67 4.3.2 Παροχή υπηρεσιών σε επίπεδο Δήμου...69 5 ΕΝΙΑΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ...71 5.1 Συνολικό κόστος υπηρεσιών νερού...71 5.1.1 Χρηματοοικονομικό κόστος...71 5.1.2 Περιβαλλοντικό Κόστος και Κόστος Φυσικών Πόρων...73 5.2 Επιμερισμός κόστους ανά νοικοκυριό...74 5.3 Eπιμερισμός κόστους με βάση την καταναλισκόμενη ποσότητα...77 5.4 Συμπεράσματα - Σχολιασμός...81 6 ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΗΜΟΥ...82 6.1 Θεωρήσεις για τον επιμερισμό του χρηματοοικονομικού κόστους...82 6.2 Χρηματοοικονομικό κόστος...83 6.2.1 Δημοτικές υπηρεσίες ύδρευσης...83 6.2.2 Δημοτικές υπηρεσίες άρδευσης...85 6.2.3 Δημοτικές υπηρεσίες αποχέτευσης...86 6.3 Κόστος φυσικών πόρων...87 6.3.1 Δημοτικές υπηρεσίες ύδρευσης...87 3
6.3.2 Δημοτικές υπηρεσίες άρδευσης...88 6.4 Περιβαλλοντικό Κόστος...90 6.5 Κόστος ανά χρήση...91 6.5.1 Οικιακός τομέας...91 6.5.2 Άρδευση...92 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...94 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ...96 ΠΑΡΑΡΤΉΜΑΤΑ...98 Παράρτημα Ι: Σύνοψη στοιχείων κόστους υλοποίησης τεχνικών έργων...99 Παράρτημα ΙI: Οικονομικά Αποτελεσματικοί και Αποδοτικοί Συνδυασμοί Μέτρων ανά Υποσενάριο...100 Παράρτημα ΙIΙ: Εκτιμήσεις κόστους υπηρεσιών νερού...112 Παράρτημα ΙV: Αποτελέσματα επιμερισμού κόστους σε επίπεδο φορέων παροχής υπηρεσιών νερού...117 4
ΠΕΡIΛΗΨΗ Η έκθεση αυτή αποτελεί το 3 ο Παραδοτέο της Δράσης 3 του έργου «Ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικής ολοκληρωμένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε μία υδρολογική λεκάνη με την εφαρμογή μίας δημόσιας κοινωνικής συμφωνίας στη βάση των αρχών της Agenda 21 και των κατευθύνσεων της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ». Η έκθεση συνοψίζει την ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της Γ (τελευταίας) Φάσης της Δράσης, η οποία αποσκοπεί στην ανάλυση κόστους-οφέλους για τα προτεινόμενα μέτρα διαχείρισης υδατικών πόρων και στην αξιολόγηση εναλλακτικών μηχανισμών επιμερισμού κόστους για τα έργα υποδομής και τις διαχειριστικές παρεμβάσεις που προτείνονται στη Δράση 4.1 του έργου. Η έκθεση διαρθρώνεται σε 2 μέρη και 7 κεφάλαια. Στο Κεφάλαιο 1 (Εισαγωγή), παρουσιάζονται συνοπτικά τα βήματα και οι στόχοι της Γ Φάσης, καθώς και η δομή της παρούσας έκθεσης. Στο Κεφάλαιο 2 πραγματοποιείται συνοπτική επισκόπηση των σεναρίων διαχείρισης υδατικών πόρων που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια της Δράσης 4.1 του έργου. Τα σενάρια, σε συνδυασμό με τα μέτρα τα οποία περιλαμβάνουν, αποτελούν το υπόβαθρο επάνω στο οποίο στηρίζεται η ανάλυση της Γ Φάσης. Συνολικά, και με χρονικό ορίζοντα το 2020, έχουν διαμορφωθεί τρία βασικά σενάρια. Το Σενάριο Αναφοράς (BAU-Business As Usual Scenario), βασίζεται στη θεώρηση ότι η ετήσια προσφορά του νερού στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα θα διατηρηθεί ως έχει, ενώ η ζήτηση θα διαμορφωθεί παθητικά (δηλ. από τις υφιστάμενες και εκτιμώμενες τάσεις των σχετικών δημογραφικών και οικονομικών παραμέτρων). Το Σενάριο των Μηχανικών (Engineering Scenario-ENG) βασίζεται στη θεώρηση ότι προωθείται η κατασκευή τεχνικών έργων στην περιοχή, τα οποία αυξάνουν την προσφορά νερού κυρίως για αρδευτικούς σκοπούς. Το Σενάριο Συνεργασίας (Hand in Hand Scenario-HIH) βασίζεται στη θεώρηση ότι μέχρι το 2020 η προσφορά νερού στη Λεκάνη θα διαμορφωθεί από τεχνικά έργα, ενώ η ζήτηση επηρεάζεται τόσο από τα δημογραφικά δεδομένα της λεκάνης όσο και από τις οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ). Καθένα από τα εξεταζόμενα σενάρια περιλαμβάνει δύο εκδοχές ή υποσενάρια τα οποία εκφράζουν την ευνοϊκότερη και δυσμενέστερη εκδοχή του κάθε σεναρίου (best και worst case scenaria) και αποτελούν τα «όρια εμπιστοσύνης» αυτού. Τα υποσενάρια διαμορφώθηκαν θεωρώντας ανώτατα και κατώτατα όρια για παραμέτρους που έχουν κρίσιμη επίδραση στη ζήτηση νερού (πληθυσμιακή μεταβολή, μείωση καλλιεργούμενων εκτάσεων βαμβακιού και αραβόσιτου κ.λπ.). Επισημαίνεται ότι τα τεχνικά έργα στα Σενάρια Μηχανικών και Συνεργασίας είναι κοινά, αλλά διαφοροποιούνται ανάλογα με το υποσενάριο, σύμφωνα με τις υδατικές ανάγκες της περιοχής. Επιπλέον, στο Σενάριο Συνεργασίας προβλέπεται σημαντική διείσδυση γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων, τα οποία άμεσα ή έμμεσα θα οδηγήσουν στη μείωση της ζήτησης νερού στον αγροτικό τομέα. Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας των μέτρων και διαχειριστικών παρεμβάσεων που έχουν διαμορφωθεί στα πλαίσια της Δράσης 4.1 για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα. Η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας είναι μία μέθοδος οικονομικής ανάλυσης που έχει προταθεί για τη διαμόρφωση του προγράμματος μέτρων επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, και η οποία χρησιμοποιείται για τη σύγκριση μεταξύ μέτρων και στρατηγικών, συσχετίζοντας τα με την επίτευξη ενός συγκεκριμένου αποτελέσματος ή στόχου. Στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60, η 5
ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας μπορεί να χρησιμοποιηθεί για (α) την επιλογή του οικονομικά αποτελεσματικότερου προγράμματος μέτρων που θα μπορούσε να εφαρμοστεί για τη διόρθωση της απόκλισης μεταξύ της οικολογικής κατάστασης που προβλέπεται στο Σενάριο Αναφοράς και των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας και (β) για την ανάλυση κόστους και αποτελεσματικότητας συμπληρωματικών μέτρων προκειμένου να καταδειχθεί εάν τα αντίστοιχα προγράμματα είναι δυσανάλογου κόστους. Επισημαίνεται ότι αν και υπάρχει σύνδεση, η ανάλυση κόστους αποτελεσματικότητας είναι διαφορετική από την ανάλυση δυσανάλογου κόστους, η οποία έχει ως στόχο να αξιολογήσει εάν ο οικονομικά αποτελεσματικότερος συνδυασμός μέτρων οδηγεί σε δυσανάλογα κόστη και να αιτιολογήσει πιθανές αποκλίσεις από τους στόχους της Οδηγίας. Η διαδικασία εφαρμογής της ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας διακρίνεται σε 6 φάσεις. Σε πρώτη φάση καθορίζεται, με βάση τα αποτελέσματα της Ανάλυσης Πιέσεων- Επιπτώσεων, η κατάλληλη γεωγραφική κλίμακα για την ανάλυση. Στη συνέχεια προσδιορίζεται η κατάλληλη χρονική περίοδος, καθώς κάποια από τα εξεταζόμενα μέτρα ενδέχεται να αναφέρονται και σε επόμενες περιόδους εκπόνησης των Σχεδίων Διαχείρισης. Στην τρίτη φάση προσδιορίζεται η αποτελεσματικότητα των μέτρων, με βάση τη συνεισφορά τους στην επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας. Κατόπιν, εκτιμάται το κόστος και οι οικονομικές επιπτώσεις των προτεινόμενων μέτρων. Το κόστος αναφέρεται στο άμεσο χρηματοοικονομικό και διοικητικό κόστος που σχετίζεται με την εφαρμογή των μέτρων καθώς και στα λοιπά περιβαλλοντικά κόστη (πλην αυτών που σχετίζονται με τους υδατικούς πόρους), που συνδέονται με την υλοποίησή τους. Η πέμπτη φάση αφορά την ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας, όπου γίνεται αξιολόγηση τόσο των μεμονωμένων μέτρων όσο και των συνδυασμών αυτών με βάση το μοναδιαίο λόγο κόστους-αποτελεσματικότητας. Η τελευταία και προαιρετική φάση συνδέεται με τον προσδιορισμό των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων των μέτρων. Ειδικότερα σε σχέση με την 5 η Φάση της διαδικασίας εφαρμογής της ανάλυσης κόστουςαποτελεσματικότητας, η εύρεση του οικονομικά αποτελεσματικότερου συνδυασμού μέτρων για την επίτευξη ενός ή περισσότερων περιβαλλοντικών στόχων μπορεί να διακριθεί σε 4 στάδια και 9 βήματα. Στο 1 ο Στάδιο διαμορφώνονται οι εναλλακτικοί συνδυασμοί (λύσεις) μέσω του υπολογισμού του κόστους και της αποτελεσματικότητας των προτεινόμενων μέτρων (Βήμα 1), της αναγνώρισης των μέτρων ή ομάδων μέτρων (δράσεων) που μπορούν να συνδυαστούν (Βήμα 2) και του υπολογισμού του κόστους και της αποτελεσματικότητας των συνδυασμών μέτρων ή λύσεων (Βήμα 3). Στο δεύτερο στάδιο εκπονείται η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας, μέσω της αναγνώρισης και της απόρριψης των λύσεων που είναι οικονομικά αναποτελεσματικές (Βήμα 4) ή οικονομικά μη αποδοτικές (Βήμα 5). Οικονομικά αναποτελεσματικές θεωρούνται οι λύσεις που για τον ίδιο βαθμό επίτευξης ενός στόχου έχουν μεγαλύτερο κόστος από άλλες, ενώ μη αποδοτικές είναι οι λύσεις που για μικρότερο ή ίδιο βαθμό επίτευξης στόχου έχουν το ίδιο ή μεγαλύτερο κόστος. Στο τρίτο στάδιο (Βήματα 6 και 7) πραγματοποιείται ο προσδιορισμός των λύσεων ελάχιστου μέσου κόστους, με την εύρεση, για κάθε επίπεδο απόδοσης, της λύσης που παρουσιάζει το χαμηλότερο μέσο κόστος. Οι λύσεις που προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία είναι οι κατά Pareto βέλτιστες λύσεις, καθώς δεν υπάρχουν άλλες που να είναι περισσότερο οικονομικά αποδοτικές. Η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας συμπληρώνεται με την ανάλυση αυξητικού κόστους (Στάδιο 4 Βήματα 8 και 9). Τα αποτελέσματα της ανάλυσης αυξητικού κόστους είναι και το τελικό εργαλείο που χρησιμοποιείται στη λήψη απόφασης, καθώς θέτει 6
το ερώτημα εάν η επιπρόσθετη απόδοση που προσφέρει μία λύση αξίζει και το επιπλέον κόστος. Η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας των μέτρων που έχουν προταθεί για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα πραγματοποιήθηκε για δύο έτη: (α) το 2015, το οποίο είναι το έτος κατά το οποίο θα πρέπει να έχουν επιτευχθεί οι περιβαλλοντικοί στόχοι σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2000/60 και (β) το 2020, το οποίο και αποτελεί το έτος-στόχο (χρονικό ορίζοντα) για τη διαμόρφωση των σεναρίων διαχείρισης υδατικών πόρων. Προκειμένου να καταδειχθεί το εύρος αποτελεσματικότητας και κόστους των προτεινόμενων μέτρων αλλά και των συνδυασμών αυτών, η ανάλυση πραγματοποιείται για δύο περιπτώσεις/συνθήκες εξέλιξης της ζήτησης: (α) αυτές που προβλέπονται στα υποσενάρια Best Case, και (β) αυτές που προβλέπονται στα υποσενάρια Worst Case. Τα έως τώρα αποτελέσματα του έργου LIFE Water Agenda και ειδικότερα της Ανάλυσης Πιέσεων-Επιπτώσεων έχουν καταδείξει ότι το σημαντικότερο θέμα διαχείρισης υδατικών πόρων στη Λεκάνη σχετίζεται με το αρνητικό υδατικό ισοζύγιο και με την υπερεκμετάλλευση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα, η οποία, σύμφωνα με τις προβλέψεις του Σεναρίου Αναφοράς, αναμένεται να επιδεινωθεί. Συνεπώς, ως αποτελεσματικότητα ορίζεται ο περιορισμός της υπερεκμετάλλευσης των υπόγειων υδάτων σε σχέση με όσα προβλέπονται στο Σενάριο Αναφοράς. Επειδή ο στόχος που τίθεται σχετίζεται με την εξοικονόμηση ή την εύρεση εναλλακτικών πηγών νερού, η αποτελεσματικότητα εκφράζεται επίσης και με βάση την παραγόμενη ή εξοικονομούμενη ποσότητα νερού λόγω της εφαρμογής των επιμέρους μέτρων. Το ετήσιο κόστος εφαρμογής προσδιορίζεται με βάση τις αντίστοιχες εκτιμήσεις της Δράσης 4.1 και περιλαμβάνει το κόστος κεφαλαίου, το κόστος λειτουργίας και συντήρησης για τις βασικές υποδομές (Μονάδες Τριτοβάθμιας Επεξεργασίας και Συλλογικό Αρδευτικό Δίκτυο Βασιλικών) και το κόστος αγοράς νερού από την ΕΥΑΘ Α.Ε. Ειδικότερα, τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα θεωρούνται μηδενικού κόστους, διότι αφενός εντάσσονται στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και εθνική πολιτική για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών αδυναμιών του αγροτικού τομέα, και αφετέρου θα έχουν σημαντική διείσδυση εφόσον η εφαρμογή τους έχει οικονομικό όφελος για τον παραγωγό. Από την ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας για τα μεμονωμένα μέτρα προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Η συνεισφορά των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων στη βελτίωση του υδατικού ισοζυγίου είναι πολύ μικρή και δεν υπερβαίνει συνολικά το 4,5%. Από τις προτεινόμενες τεχνικές παρεμβάσεις, τα έργα εκμετάλλευσης της επιφανειακής απορροής της Λεκάνης (φράγματα εμπλουτισμού και ορεινές λιμνοδεξαμενές) χαρακτηρίζονται από υψηλή απόδοση δεδομένου ότι παρουσιάζουν χαμηλό κόστος και μεγάλη αποτελεσματικότητα. Η σύγκριση των αποτελεσμάτων για την αντικατάσταση των δικτύων ύδρευσης του Δ. Θέρμης (Υποσενάριο Worst Case) με τα αντίστοιχα για τη σύνδεση του Δήμου με την ΕΥΑΘ (Υποσενάριο Best Case) καταδεικνύει ότι είναι προτιμότερη η εφαρμογή του δεύτερου μέτρου. Η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας για τους συνδυασμούς μέτρων (λύσεις) οδηγεί στον προσδιορισμό 11 λύσεων ανά περίπτωση. Οι λύσεις αυτές αντιπροσωπεύουν τις οικονομικά βέλτιστες λύσεις που αντιστοιχούν σε κάθε επίπεδο αποτελεσματικότητας. Στην πραγματικότητα κάθε οικονομικά βέλτιστη λύση προκύπτει από την προηγούμενη και περιλαμβάνει ένα ή περισσότερα επιπλέον μέτρα για την επίτευξη του επόμενου επιπέδου 7
αποτελεσματικότητας. Με τον τρόπο αυτό προκύπτει η ακόλουθη γενική σειρά προτεραιότητας για την υλοποίηση των επιμέρους μέτρων: (1) Γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα, (2) Φράγματα εμπλουτισμού (3) Ορεινές Λιμνοδεξαμενές (4) Μονάδες τριτοβάθμιας επεξεργασίας (υπό τη βασική προϋπόθεση ότι έχουν υλοποιηθεί οι προβλεπόμενες επεκτάσεις των δικτύων αποχέτευσης και των μονάδων δευτεροβάθμιας επεξεργασίας) (5) Σύνδεση Δήμου Θέρμης με ΕΥΑΘ και Συλλογικό Αρδευτικό Δίκτυο Βασιλικών και (6) Αντικαταστάσεις δικτύων ύδρευσης. Από το 4 ο Στάδιο της ανάλυσης καταδεικνύεται ότι το αυξητικό κόστος δεν παρουσιάζει μεγάλες διαφοροποιήσεις για όλες τις οικονομικά βέλτιστες λύσεις εκτός από τις 2 τελευταίες, οι οποίες περιλαμβάνουν τις αντικαταστάσεις των δικτύων ύδρευσης στους Δήμους Βασιλικών και Ανθεμούντα. Το κόστος των λύσεων αυτών είναι σχεδόν τριπλάσιο από αυτό της αμέσως προηγούμενης, καθώς το κόστος αντικατάστασης είναι υψηλό και οι δυνατότητες εξοικονόμησης σε απόλυτες τιμές είναι χαμηλές. Επομένως πριν την υλοποίηση των μέτρων, θεωρείται σκόπιμο να γίνει εξαντλητικότερη μελέτη άλλων πιθανών παρεμβάσεων που πιθανότατα δεν έχουν περιληφθεί στην ανάλυση. Εκτός από τους παράγοντες που διαμορφώνουν τη ζήτηση νερού στην περιοχή, βασική παράμετρος που θα μπορούσε να επηρεάσει την κατάταξη και τελική επιλογή μέτρων και λύσεων είναι η τιμή διάθεσης νερού από την ΕΥΑΘ Α.Ε., η οποία θα καθορίσει και εάν το αντίστοιχο μέτρο σύνδεσης του Δήμου Θέρμης είναι βιώσιμο και οικονομικά αποδεκτό από την τοπική κοινωνία. Τέλος, για τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα, εκτιμάται ότι μία διευρυμένη εφαρμογή τους θα οδηγούσε στην εξοικονόμηση χρηματικών πόρων και τη βελτίωση του επιτυγχανόμενου αποτελέσματος. Ωστόσο, η περαιτέρω διείσδυση των μέτρων θα εξαρτηθεί από τις ειδικότερες παραμέτρους που καθορίζουν την οικονομική βιωσιμότητα, καθώς και από επιπλέον οικονομικά κίνητρα που θα μπορούσαν να δοθούν στους αγρότες για π.χ. την υιοθέτηση αποτελεσματικότερων μεθόδων άρδευσης. Στο Β Μέρος της Έκθεσης παρουσιάζεται η ανάπτυξη εναλλακτικών σχεδίων επιμερισμού κόστους για τα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων που διατυπώθηκαν στα πλαίσια της Δράσης 4.1 του έργου. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο με βάση το οποίο γίνεται η εκτίμηση του συνολικού κόστους των σεναρίων διαχείρισης υδατικών πόρων και o επιμερισμός αυτού σε χρήσεις, χρήστες και υπηρεσίες νερού της Λεκάνης του Ανθεμούντα. Αρχικά γίνεται αναφορά στις συνιστώσες του συνολικού κόστους υπηρεσιών νερού (χρηματοοικονομικό κόστος, κόστος φυσικών πόρων και περιβαλλοντικό κόστος) και οι μεθοδολογίες εκτίμησής τους. Κατόπιν, παρουσιάζονται αναλυτικά οι θεωρήσεις και παραδοχές που γίνονται για την προσέγγιση των συνιστωσών του συνολικού κόστους υπηρεσιών νερού για τα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων. Όσον αφορά στο χρηματοοικονομικό κόστος γίνεται διάκριση μεταξύ του κόστους που σχετίζεται με την παροχή υπηρεσιών, και του κόστους που αναφέρεται στην κατασκευή, λειτουργία και συντήρηση των νέων υποδομών. Επισημαίνεται ότι λόγω έλλειψης δεδομένων στο χρηματοοικονομικό κόστος παροχής υπηρεσιών δεν περιλαμβάνονται τα ακόλουθα κόστη: (α) το χρηματοοικονομικό κόστος παροχής υπηρεσιών ύδρευσης στο Δήμο Μίκρας και (β) τα χρηματοοικονομικά κόστη που σχετίζονται με την παροχή υπηρεσιών από τους ίδιους τους χρήστες (ιδιωτικές γεωτρήσεις, επεξεργασία βιομηχανικών αποβλήτων και βοθρολυμάτων). 8
Αναφορικά με το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος φυσικών πόρων, στα πλαίσια της έκθεσης θεωρούνται τα ακόλουθα: Ως περιβαλλοντικό κόστος θεωρείται αποκλειστικά το κόστος που προκαλείται από την υποβάθμιση της ποιότητας των υδάτινων σωμάτων και του οικοσυστήματος λόγω ρύπανσης. Επισημαίνεται ότι σύμφωνα με τα έως τώρα αποτελέσματα της Ανάλυσης Πιέσεων-Επιπτώσεων, το βασικότερο πρόβλημα ρύπανσης οφείλεται στην ανεπαρκή συλλογή και επεξεργασία λυμάτων στον οικιακό τομέα, και ιδιαίτερα στο Δήμο Βασιλικών, ο οποίος δεν διαθέτει αποχετευτικό δίκτυο. Ως κόστος φυσικών πόρων θεωρείται το κόστος που προκαλείται από την υπεράντληση υπόγειων υδάτων. Τα κόστη ευκαιρίας που σχετίζονται με την εκάστοτε κατανομή των διαθέσιμων υδατικών πόρων στις επιμέρους χρήσεις θεωρούνται μηδενικά, καθώς σε όλα τα καθώς σε όλα τα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων υπάρχει πλήρης κάλυψη των υδατικών αναγκών. Το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος φυσικών πόρων εκτιμώνται με βάση το κόστος μέτρων που απαιτούνται για την επίτευξη των συγκεκριμένων περιβαλλοντικών στόχων που έχουν τεθεί για τη Λεκάνη (αποτροπή της περαιτέρω επιβάρυνσης λόγω απόρριψης ρυπαντικών φορτίων και της περαιτέρω υπερεκμετάλλευσης του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα). Σύμφωνα με τη γενικότερη αρχή της μεθόδου με βάση το κόστος (cost based valuation), το κόστος για το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους είναι μηδενικό στα υποσενάρια όπου επιτυγχάνονται οι στόχοι (HIH Best Case και Eng Best Case). Σε όλα τα υπόλοιπα σενάρια το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος φυσικών πόρων προκύπτουν ως η διαφορά του κόστους κεφαλαίου μεταξύ των μέτρων κάθε σεναρίου και των μέτρων των σεναρίων HIH Best Case και Eng Best Case, τα οποία οδηγούν (α) σε ισοσκελισμό του υδατικού ισοζυγίου και επομένως στον περιορισμό της υπερεκμετάλλευσης των υπόγειων υδάτων (κόστος φυσικών πόρων) και (β) σε μείωση των ρυπαντικών φορτίων (περιβαλλοντικό κόστος). Στη συνέχεια του Κεφαλαίου 4 παρουσιάζονται δύο δυνατά σχήματα οργάνωσης των υπηρεσιών νερού της Λεκάνης, και αντίστοιχοι μηχανισμοί επιμερισμού κόστους. Το πρώτο σχήμα οργάνωσης αναφέρεται ως «Ενιαία διαχείριση και παροχή υπηρεσιών στο σύνολο της Λεκάνης» και συνίσταται στην ενοποίηση των δημοτικών φορέων παροχής υπηρεσιών. Για το σχήμα αυτό θεωρούνται δύο εναλλακτικοί μηχανισμοί επιμερισμού κόστους: Επιμερισμός του κόστους κεφαλαίου νέων έργων, του κόστους φυσικών πόρων και του περιβαλλοντικού κόστους ανά νοικοκυριό, χωρίς να πραγματοποιείται διάκριση μεταξύ των χρήσεων νερού. Επιμερισμός του κόστους κεφαλαίου νέων έργων, του κόστους φυσικών πόρων και του περιβαλλοντικού κόστους με βάση την αντίστοιχη κατανάλωση ανά χρήση (κόστος κεφαλαίου), την απόληψη από υπόγεια νερά (κόστος φυσικών πόρων) και τα απορριπτόμενα ρυπαντικά φορτία. Και στους δύο μηχανισμούς, το κόστος παροχής υπηρεσιών (ύδρευση και αποχέτευση, άρδευση) καθώς και το κόστος λειτουργίας και συντήρησης των νέων υποδομών εξακολουθεί να αποδίδεται στις επιμέρους χρήσεις, με βάση τη γενικότερη αρχή για την ανταποδοτικότητα των υπηρεσιών. 9
Το δεύτερο σχήμα οργάνωσης αναφέρεται στη διατήρηση του υπάρχοντος θεσμικού και διοικητικού πλαισίου παροχής υπηρεσιών. Στην περίπτωση αυτή, το κόστος κατανέμεται ανά Δήμο, υπηρεσία και χρήστη, με βάση τις σημερινές πρακτικές. Το περιβαλλοντικό κόστος ο επιμερισμός πραγματοποιείται με βάση (α) τα ρυπαντικά φορτία που απορρίπτονται από τις χρήσεις κάθε Δήμου και (β) το ποσοστό των καταναλωτών που εξυπηρετείται από το δημοτικό φορέα παροχής υπηρεσιών. Το κόστος φυσικών πόρων επιμερίζεται με ανά Δήμο και χρήση, με βάση τις απολήψεις από υπόγεια νερά και στη συνέχεια ανά υπηρεσία, ανάλογα με το ποσοστό της ζήτησης που καλύπτεται από το δημοτικό φορέα παροχής υπηρεσιών. Στο Κεφάλαιο 5 εξετάζονται οι μηχανισμοί επιμερισμού κόστους που αναφέρονται στο σχήμα ενιαίας παροχής υπηρεσιών σε όλη τη Λεκάνη. Βασικό χαρακτηριστικό των εξεταζόμενων μηχανισμών είναι ότι το κόστος είναι κοινό για όλους τους χρήστες και δεν υπάρχουν τοπικές διαφοροποιήσεις. Αναλύονται 2 περιπτώσεις για τον επιμερισμό του κόστους κεφαλαίου νέων έργων, του κόστους φυσικών πόρων: Στην πρώτη περίπτωση (Επιμερισμός κόστους ανά νοικοκυριό), το κόστος κατανέμεται εξ ολοκλήρου στα νοικοκυριά και δε λαμβάνεται υπόψη η συνεισφορά των χρήσεων στο υδατικό έλλειμμα της Λεκάνης. Στη δεύτερη περίπτωση (Επιμερισμός κόστους ανά χρήση), το κόστος κατανέμεται στις επιμέρους χρήσεις (οικιακή, αγροτική βιομηχανική) ανάλογα με την αντίστοιχη ζήτηση, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ότι κάποιες υποδομές ενδέχεται να εξυπηρετούν διαφορετικές χρήσεις (π.χ. αντικατάσταση δικτύων ύδρευσης). Λόγω έλλειψης δεδομένων, στην ανάλυση δεν περιλαμβάνονται τα κόστη για την παροχή υπηρεσιών από τους ίδιους τους χρήστες (κατασκευή και λειτουργία ιδιωτικών γεωτρήσεων, ίδια επεξεργασία βιομηχανικών αποβλήτων). Όσον αφορά στον επιμερισμό του κόστους ανά νοικοκυριό, προκύπτει ότι για τις δυσμενείς εκδοχές των Σεναρίων Μηχανικών και Συνεργασίας, η επιπλέον ετήσια επιβάρυνση λόγω του συνυπολογισμού του κόστους φυσικών πόρων είναι σχετικά χαμηλή (για το 2020 δεν υπερβαίνει τα 65 /νοικοκυριό/έτος). Ωστόσο, το συνολικό ποσό που θα μπορούσε να ανακτηθεί με την εσωτερικοποίηση του κόστους φυσικών πόρων είναι αρκετά σημαντικό (~1,2 εκατ. το 2020) και αντιστοιχεί π.χ. στο κόστος κατασκευής 2 φραγμάτων εμπλουτισμού. Το ίδιο συμπέρασμα ισχύει και για το Υποσενάριο BAU Worst Case. Εντούτοις η ετήσια επιβάρυνση στην περίπτωση αυτή είναι σημαντικά υψηλότερη (περίπου 155 /έτος αντιστοιχεί στο κόστος φυσικών πόρων και 80 /έτος στο περιβαλλοντικό κόστος). Για τον ίδιο μηχανισμό επιμερισμού κόστους, το μοναδιαίο κόστος που αντιστοιχεί στην αγροτική χρήση περιλαμβάνει το χρηματοοικονομικό κόστος παροχής υπηρεσιών και το κόστος λειτουργίας και συντήρησης των νέων υποδομών που παρέχουν νερό για αρδευτική χρήση. Τα κόστη είναι σχετικά χαμηλά (δεν συνυπολογίζεται το κόστος των ιδιωτικών γεωτρήσεων) αλλά αυξάνονται από το 2012 και μετά, οπότε και αρχίζει η λειτουργία των τριτοβάθμιων μονάδων επεξεργασίας. Για την περίπτωση του επιμερισμού του συνολικού κόστους ανά χρήση με βάση την κατανάλωση, προκύπτει ότι τα κόστη κεφαλαίου νέων έργων και φυσικών πόρων που αποδίδονται στην αγροτική χρήση (άρδευση και κτηνοτροφία) είναι υψηλά και ανέρχονται σε 50% έως και 80% των αντίστοιχων συνολικών, καθώς η άρδευση αποτελεί τη βασικότερη χρήση νερού της Λεκάνης καθόλη τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου. Οι υπόλοιπες συνιστώσες του χρηματοοικονομικού κόστους δεν διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των 10
υποσεναρίων. Ειδικά το μοναδιαίο χρηματοοικονομικό κόστος στα Σενάρια Μηχανικών και Συνεργασίας κυμαίνεται μεταξύ 0,18 και 0,26 /m³ το 2020, ενώ περίπου το 65% αντιστοιχεί στο κόστος κεφαλαίου νέων έργων. Συνολικά, συμπεραίνεται ότι ο επιμερισμός του συνολικού κόστους ανά νοικοκυριό πιθανόν να μη δημιουργεί δυσανάλογα κόστη στους χρήστες της Λεκάνης, παρά το γεγονός ότι αντιβαίνει στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση, τα κόστη που επιμερίζονται στην αγροτική χρήση είναι αρκετά υψηλά και μπορούν να θεωρηθούν δυσανάλογα. Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι λόγω έλλειψης δεδομένων και εκτιμήσεων δεν έχουν ληφθεί υπόψη τα έμμεσα οικονομικά οφέλη του αγροτικού τομέα τα οποία σχετίζονται με τη μείωση του κόστους άρδευσης από ιδιωτικές γεωτρήσεις. Στο Κεφάλαιο 6 αναλύεται ο επιμερισμός κόστους για το σχήμα οργάνωσης που αναφέρεται στη διατήρηση του υπάρχοντος θεσμικού και διοικητικού πλαισίου παροχής υπηρεσιών. Αρχικά, παρουσιάζονται κάποιες απαραίτητες θεωρήσεις για τον επιμερισμό του χρηματοοικονομικού κόστους νέων έργων ανά δημοτική υπηρεσία και χρήση, καθώς στην παρούσα φάση του έργου δεν πραγματοποιείται αναλυτικός σχεδιασμός των προτεινόμενων έργων και δεν καθορίζονται επακριβώς η χωροθέτηση και το καθεστώς διαχείρισής τους. Κατόπιν, παρουσιάζεται το συνολικό κόστος (χρηματοοικονομικό, περιβαλλοντικό και φυσικών πόρων) που επιμερίζεται στις δημοτικές υπηρεσίες ύδρευσης, άρδευσης και αποχέτευσης Θέρμης, Βασιλικών και Ανθεμούντα. Από τον επιμερισμό των συνιστωσών κόστους ανά χρήση προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Η διαφοροποίηση είναι αρκετά σημαντική, με το μεγαλύτερο κόστος (τόσο ανά νοικοκυριό όσο και ανα m3 νερού που παρέχεται από τα Δημοτικά Αρδευτικά Δίκτυα) να επιμερίζεται στους καταναλωτές του Δήμου Βασιλικών. Αυτό οφείλεται αφενός στις μηδαμινές υποδομές αποχέτευσης που διαθέτει ο Δήμος, και αφετέρου στην πληθώρα αρδευτικών έργων που αποδίδονται στο Δήμο και το αντίστοιχο υψηλό κόστος παροχής υπηρεσιών. Τα κόστη (χρηματοοικονομικό, φυσικών πόρων και περιβαλλοντικό) που επιμερίζονται στους καταναλωτές που εξυπηρετούνται από τις δημοτικές υπηρεσίες Θέρμης και Ανθεμούντα είναι χαμηλά, είτε λόγω του μικρού αριθμού και κόστους έργων (ύδρευση και αποχέτευση) είτε λόγω της σημαντικής ζήτησης (άρδευση Δήμου Ανθεμούντα) ή αριθμού καταναλωτών (Δήμος Θέρμης). Τέλος, στο Κεφάλαιο 7 παρουσιάζονται συμπερασματικά σχόλια από την ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της Γ Φάσης της Οικονομικής Ανάλυσης. Όσον αφορά στην ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας των προτεινόμενων μέτρων, επισημαίνεται ότι ο βαθμός επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων, και επομένως και η ανάληψη του κόστους που συνεπάγεται η εφαρμογή του αντίστοιχου συνδυασμού μέτρων είναι θέμα κοινωνικής επιλογής. Η επιλογή αυτή σχετίζεται με τα ακόλουθα ερωτήματα: (α) εάν το κόστος που συνεπάγεται η εφαρμογή κάποιας στρατηγικής «αξίζει τον κόπο» (εάν δηλαδή η αξία χρήσης νερού είναι υψηλότερη του κόστους) και (β) εάν οι χρήστες αποδέχονται τελικά να αναλάβουν το κόστος. Το κόστος μπορεί να εκφράζεται σε χρηματικές μονάδες, αλλά και να αντιστοιχεί επίσης και σε έμμεσες επιπτώσεις (π.χ. μείωση εισοδήματος για κάποιους χρήστες ή μείωση της απασχόλησης σε ορισμένες περιοχές). 11
Όσον αφορά στους εναλλακτικούς μηχανισμούς επιμερισμού κόστους τονίζεται ότι η ανάλυση είχε ως στόχο να καταδείξει το εύρος των δυνατών συμβιβαστικών ανταλλαγών (trade-offs) μεταξύ χρήσεων. Με βάση τα αποτελέσματα, οι «ανταλλαγές» αυτές κρίνονται απαραίτητες προκειμένου να αποφευχθεί ο επιμερισμός δυσανάλογου τμήματος του κόστους σε μία ή περισσότερες χρήσεις, και οι ενδεχόμενες αρνητικές κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις. Γενικότερα ωστόσο, σημειώνεται ότι κατά την επιλογή του μηχανισμού επιμερισμού κόστους θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι όλα τα προτεινόμενα έργα αποσκοπούν στην προστασία των υδατικών πόρων της Λεκάνης από την υπερεκμετάλλευση και τη ρύπανση, και επομένως αφορούν όλους τους χρήστες και φορείς, ανεξάρτητα από το Δήμο στον οποίο ανήκουν. Πάντως, ανεξάρτητα από το μηχανισμό και το σχήμα οργάνωσης που θα υιοθετηθεί, θα πρέπει το πλαίσιο εκτίμησης και επιμερισμού κόστους αλλά και διαχείρισης των εσόδων που προκύπτουν από την ανάκτησή του να χαρακτηρίζεται από πλήρη διαφάνεια και να συνδυάζεται με την ταυτοποίηση όλων των χρηματικών ροών και τη διάθεση των εσόδων για την περιβαλλοντική προστασία των υδατικών πόρων της Λεκάνης. 12
1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έκθεση αυτή αποτελεί το Γ Παραδοτέο της Δράσης 3 του έργου «Ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικής ολοκληρωμένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε μία υδρολογική λεκάνη, με την εφαρμογή μίας δημόσιας κοινωνικής συμφωνίας, στη βάση των αρχών της Agenda 21 και των κατευθύνσεων της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ». Το έργο χρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (LIFE04/ENV/GR/000099) και έχει ως απώτερο στόχο την ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικής για τη βιώσιμη διαχείριση υδατικών πόρων στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα. Στα πλαίσια της Α Φάσης της Δράσης 3, η οποία ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 2005, πραγματοποιήθηκε η οικονομική ανάλυση χρήσεων και υπηρεσιών νερού στη λεκάνη του Ανθεμούντα, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά (2000/60/EΚ). Η Β Φάση είχε ως στόχο την ανάπτυξη εναλλακτικών σχεδίων τιμολόγησης για τα σενάρια αναφοράς που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια της Δράσης 4.1 του έργου. Η Γ Φάση του έργου, τα αποτελέσματα της οποίας παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση, αποσκοπεί στην ανάλυση κόστους-οφέλους για τα προτεινόμενα μέτρα διαχείρισης υδατικών πόρων και στη αξιολόγηση εναλλακτικών μηχανισμών επιμερισμού κόστους για τα έργα υποδομής και τις διαχειριστικές παρεμβάσεις που προτείνονται στη Δράση 4.1 του έργου. Τα επιμέρους βήματα της Γ Φάσης του έργου είναι τα ακόλουθα (Σχήμα 1-1): 1. Ανάλυση των μέτρων διαχείρισης υδατικών πόρων και εκτίμηση του κόστους και της αποτελεσματικότητας αυτών με βάση τα αποτελέσματα της Δράσης 4.1 του έργου. 2. Διαμόρφωση συνδυασμών μέτρων και εύρεση των οικονομικά βέλτιστων συνδυασμών για διαφορετικά επίπεδα επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων που έχουν τεθεί για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα. 3. Ανάλυση μηχανισμών επιμερισμού του συνολικού κόστους υπηρεσιών νερού με γνώμονα δύο εναλλακτικά σχήματα οργάνωσης των υπηρεσιών νερού της Λεκάνης. 4. Αξιολόγηση των μηχανισμών επιμερισμού κόστους στη βάση κοινωνικοοικονομικών κριτηρίων. Σχήμα 1-1: Στόχοι και Βήματα της Γ Φάσης της Δράσης 3 του έργου LIFE04/ENV/GR/000099 Water Agenda 13
Η έκθεση αυτή παρουσιάζει τα αποτελέσματα της Γ Φάσης της Δράσης, συνοψίζοντας: Τους στόχους και τη διαδικασία διεξαγωγής της ανάλυσης κόστουςαποτελεσματικότητας στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Την ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας των μέτρων και διαχειριστικών παρεμβάσεων που έχουν προταθεί για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα. Τη διαμόρφωση και αξιολόγηση συνδυασμών των προτεινόμενων μέτρων, με στόχο την εύρεση του οικονομικά βέλτιστου συνδυασμού που αντιστοιχεί σε κάθε επίπεδο επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων για τη Λεκάνη. Τη διατύπωση εναλλακτικών σχεδίων οργάνωσης των υπηρεσιών νερού της Λεκάνης και των αντίστοιχων μηχανισμών επιμερισμού του συνολικού κόστους υπηρεσιών νερού. Την ανάλυση κάθε μηχανισμού επιμερισμού κόστους, και την αξιολόγηση αυτού ως προς βασικούς κοινωνικοοικονομικούς δείκτες. Η έκθεση διαρθρώνεται σε 2 μέρη και 7 κεφάλαια. Στο Κεφάλαιο 2 συνοψίζονται τα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων που έχουν προταθεί για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα στα πλαίσια της Δράσης 4.1 του έργου. Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζονται καταρχήν οι στόχοι και η διαδικασία εφαρμογής της ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Στη συνέχεια, η διαδικασία αυτή εφαρμόζεται στην περιοχή μελέτης με σκοπό την εύρεση των οικονομικά βέλτιστων συνδυασμών μέτρων για κάθε επίπεδο επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων που έχουν τεθεί για την περιοχή. Στο Β Μέρος της Έκθεσης παρουσιάζεται η ανάπτυξη εναλλακτικών σχεδίων επιμερισμού κόστους για τα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων του Κεφαλαίου 2. Συγκεκριμένα, στο Κεφάλαιο 4 διατυπώνονται δύο εναλλακτικά σχήματα οργάνωσης του τομέα υπηρεσιών νερού, τα οποία και χαρακτηρίζονται από διαφορετικούς μηχανισμούς επιμερισμού κόστους. Στα Κεφάλαια 5 και 6 πραγματοποιείται ο επιμερισμός του συνολικού κόστους των υπηρεσιών νερού για κάθε σχήμα οργάνωσης. Τέλος στο Κεφάλαιο 7 συνοψίζονται τα συμπεράσματα από την ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της Γ Φάσης της Οικονομικής Ανάλυσης για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα. 14
ΜΕΡΟΣ Α ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 15
2 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ Στο Κεφάλαιο αυτό πραγματοποιείται συνοπτική επισκόπηση των σεναρίων διαχείρισης υδατικών πόρων που διατυπώθηκαν για τη Λεκάνη του Ανθεμούντα στα πλαίσια της Δράσης 4-1 «Πρόταση εναλλακτικών αναπτυξιακών σεναρίων για την περιοχή της λεκάνης του Ανθεμούντα με βάση την ορθολογική διαχείριση των υδατικών αποθεμάτων και τον αναπτυξιακό σχεδιασμό της περιοχής. Αναγνώριση των οικονομικών επιπτώσεων στους διάφορους τομείς», που εκπονήθηκε από την ΕΠΕΜ Α.Ε. Συνολικά, και με χρονικό ορίζοντα το 2020, εξετάζονται τρία βασικά σενάρια, το Σενάριο Αναφοράς (BAU-Business As Usual Scenario), το Σενάριο των Μηχανικών (ENG- Engineering Scenario) και το Σενάριο Συνεργασίας (HIH-Hand in Hand Scenario). Το περιεχόμενο των τριών σεναρίων διαμορφώνεται με βάση τρεις βασικές συνιστώσες: Την επίδραση της ΚΑΠ, Την κατασκευή τεχνικών έργων, Το βαθμό εφαρμογής της Οδηγίας 2000/60 σε συνδυασμό με τα γεωργοπεριβαλλοντικά προγράμματα της ΚΑΠ. Πιο συγκεκριμένα, το Σενάριο Αναφοράς (Business As Usual Scenario-BAU) βασίζεται στην θεώρηση ότι η ετήσια προσφορά του νερού στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα θα διατηρηθεί ως έχει, ενώ η ζήτηση θα διαμορφωθεί παθητικά από τις υφιστάμενες και εκτιμώμενες τάσεις των σχετικών δημογραφικών και οικονομικών παραμέτρων. Η παρεμβατική συμμετοχή της Πολιτείας θεωρείται περιορισμένη, ενώ δεν εφαρμόζονται τοπικές στρατηγικές σε θέματα διαχείρισης υδατικών πόρων. Η γεωργία παραμένει για όλο το χρονικό διάστημα ο κύριος τομέας κατανάλωσης νερού και οι υδρευτικές ανάγκες αποτελούν το δεύτερο κύριο παράγοντα που επηρεάζει τη ζήτηση νερού. Οι ανάγκες στον οικιακό τομέα διαμορφώνονται από την αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού στους Δήμους Θέρμης, Βασιλικών και Ανθεμούντα και από το συζητούμενο έργο της σύνδεσης του Δήμου Θέρμης με το δίκτυο της ΕΥΑΘ για την κάλυψη των υδρευτικών αναγκών. Το Σενάριο των Μηχανικών (Engineering Scenario-ENG) βασίζεται στην θεώρηση ότι προωθείται η κατασκευή τεχνικών έργων στην περιοχή, τα οποία αυξάνουν την προσφορά νερού κυρίως για αρδευτικούς σκοπούς. Το Σενάριο Συνεργασίας (Hand in Hand Scenario-HIH) βασίζεται στην θεώρηση ότι μέχρι το 2020 η προσφορά νερού στη Λεκάνη θα διαμορφωθεί από τεχνικά έργα, ενώ η ζήτηση επηρεάζεται τόσο από τα δημογραφικά δεδομένα της λεκάνης όσο και από τις οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ). Στο σενάριο αυτό θεωρείται ότι τα γεωργοπεριβαλλοντικά προγράμματα που συνάδουν με τους σκοπούς της ΚΑΠ και σχετίζονται έμμεσα ή άμεσα με θέματα υδατικού ισοζυγίου θα έχουν σημαντική διείσδυση στη Λεκάνη του Ανθεμούντα μέχρι το 2020, και θα επηρεάσουν αντίστοιχα τα καλλιεργητικά είδη, και επομένως και τις αρδευτικές ανάγκες της περιοχής. Αναλυτικά, τα χαρακτηριστικά των επιμέρους σεναρίων παρουσιάζονται στον Πίνακα 2-1. 16
Πίνακας 2-1: Χαρακτηριστικά σεναρίων διαχείρισης υδατικών πόρων στη Λεκάνη του Ανθεμούντα Παράμετρος Σενάριο Αναφοράς (BAU) Σενάριο των Μηχανικών (ENG) Σενάριο Συνεργασίας (HIH) Επίδραση της ΚΑΠ Τεχνικά έργα Η ΚΑΠ είναι ο κύριος ρυθμιστής της αγροτικής δραστηριότητας: Σύνδεση μεταβολών στην αγροτική γη με οικονομικές παραμέτρους παραγωγής: - Εγκατάλειψη σε μικρό ή μεγάλο ποσοστό προϊόντων για τα οποία ισχύει η αποσύνδεση (decoupling) μεταξύ παραγωγής και ενισχύσεων ανάλογα με την πρόσοδο του παραγωγού. Μικρότερες εκτάσεις από προϊόντα για τα οποία ισχύει αύξηση της παραγωγής ανά μονάδα έκτασης γης. Τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα που προβλέπονται από την ΕΕ εφαρμόζονται πλημμελώς ή καθόλου στη λεκάνη του Ανθεμούντα Δεν υλοποιούνται έργα αύξησης της προσφορά νερού (εξαίρεση η σύνδεση του Δήμου Θέρμης με την ΕΥΑΘ) Η προσφορά νερού ρυθμίζεται κυρίως από τις φυσικές, υδρολογικές διαδικασίες της λεκάνης Εξακολουθούν και λειτουργούν οι υφιστάμενες εγκαταστάσεις δευτεροβάθμιας επεξεργασίας αποβλήτων και τα αρδευτικά φράγματα που υπάρχουν το 2006 Τυχόν νέα έργα αφορούν μόνο αντιπλημμυρικές επεμβάσεις και την προστασία του καταναλωτή Αντίστοιχα με το Σενάριο Αναφοράς Πραγματοποίηση έργων που αυξάνουν την προσφορά νερού στη Λεκάνη: - Κατασκευή λιμνοδεξαμενών, - Επέκταση και τριτοβάθμια επεξεργασία υφιστάμενων συστημάτων επεξεργασίας λυμάτων - Παροχή νερού για άρδευση, - Κατασκευή μικρών φραγμάτων διευθέτησης χειμάρρων, - Κατασκευή συλλογικών αρδευτικών δικτύων, - Κατασκευή έργων που συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας του νερού Η ΚΑΠ είναι ο κύριος ρυθμιστής της αγροτικής δραστηριότητας Σύνδεση μεταβολών στην αγροτική γη με οικονομικές παραμέτρους παραγωγής και ενισχύσεων που σχετίζονται με τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα και τις διαδικασίες πολλαπλής συμμόρφωσης - Εγκατάλειψη σε μικρό ή μεγάλο ποσοστό προϊόντων για τα οποία ισχύει η αποσύνδεση (decoupling) μεταξύ παραγωγής και ενισχύσεων ανάλογα με την πρόσοδο του παραγωγού Τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα που προβλέπονται από την Ε.Ε. εφαρμόζονται στη λεκάνη του Ανθεμούντα και επομένως λαμβάνονται υπόψη στην πρόσοδο του παραγωγού Αντίστοιχα με το Σενάριο των «Μηχανικών» 17
Παράμετρος Σενάριο Αναφοράς (BAU) Σενάριο των Μηχανικών (ENG) Σενάριο Συνεργασίας (HIH) Επιταγές Οδηγίας 2000/60 Ε.Ε. Η Οδηγία 2000/60 Ε.Ε. δεν έχει ξεκινήσει να εφαρμόζεται παρά μόνο σε επίπεδο κεντρικού σχεδιασμού αν και όχι στην αύξηση της προσφοράς (π.χ. αποχετευτικά έργα). Η προσφορά νερού ρυθμίζεται τόσο από φυσικές, υδρολογικές διαδικασίες της λεκάνης όσο και από τις τεχνικές παρεμβάσεις Πλήρης εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60 Ε.Ε. σε σχέση με τη βελτίωση της ποιότητας του νερού (κυρίως του υπόγειου) από τη ρύπανση από υγρά απόβλητα (επέκταση δικτύων αποχέτευσης) Λειτουργία συστήματος παρακολούθησης φυσικοχημικών παραμέτρων σε υπόγεια και επιφανειακά σώματα Η Οδηγία 2000/60 Ε.Ε. δεν εφαρμόζεται σε σχέση με την ανάκτηση κόστους κυρίως από την γεωργία Πλήρης εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60 Ε.Ε. σε σχέση με τη βελτίωση της ποιότητας του νερού (κυρίως του υπόγειου) από την ρύπανση από υγρά απόβλητα (επέκταση δικτύων αποχέτευσης) Λειτουργία συστήματος παρακολούθησης φυσικοχημικών παραμέτρων σε υπόγεια και επιφανειακά σώματα Η Οδηγία 2000/60 Ε.Ε. εφαρμόζεται σε σημαντικό ποσοστό στα γεωργικά συστήματα «Ολοκληρωμένης Διαχείρισης» ή αλλιώς, συστήματα «Ολοκληρωμένης Γεωργίας» Πηγή: ΕΠΕΜ, 2006 18
Καθένα από τα εξεταζόμενα σενάρια περιλαμβάνει δύο εκδοχές ή υποσενάρια τα οποία εκφράζουν την ευνοϊκότερη και δυσμενέστερη εκδοχή του κάθε σεναρίου (best και worst case scenaria) και αποτελούν τα «όρια εμπιστοσύνης» αυτού. Τα υποσενάρια διαμορφώθηκαν θεωρώντας ανώτατα και κατώτατα όρια για παραμέτρους που έχουν κρίσιμη επίδραση στη ζήτηση νερού. Όσον αφορά στη ζήτηση νερού ύδρευσης, οι κρίσιμες παράμετροι που αναμένεται ότι θα επηρεάσουν το υδατικό ισοζύγιο της Λεκάνης μέχρι το 2020 είναι η αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού και στους τρεις Δήμους της περιοχής μελέτης, και η σύνδεση του Δήμου Θέρμης με την ΕΥΑΘ, έργο που συζητείται από το 2004, αλλά δεν θεωρείται ακόμα ώριμο. Η ζήτηση νερού άρδευσης αναμένεται ότι θα επηρεαστεί κατά κύριο λόγο από τη μεταβολή των καλλιεργούμενων εκτάσεων βαμβακιού και καλαμποκιού, ως φυσικό επακόλουθο της εφαρμογής της νέας ΚΑΠ. Τα υποσενάρια διαμορφώνονται θεωρώντας ανώτατα και κατώτατα όρια μείωσης των εκτάσεων βαμβακιού και αραβόσιτου για το έτος αναφοράς (2020) σε σχέση με το έτος βάσης (2005), και με βάση την παραδοχή ότι οι εκτάσεις στις οποίες εγκαταλείπεται η καλλιέργεια του βαμβακιού ή του αραβόσιτου αποδίδονται σε ξηρικές καλλιέργειες ή σε άλλες, μη γεωργικές χρήσεις γης (π.χ. κτηνοτροφία, δόμηση κ.λπ.). Ο Πίνακας 2-2 παρουσιάζει τις τιμές των παραμέτρων για κάθε υποσενάριο. Πίνακας 2-2: Βασικές παράμετροι διαμόρφωσης υποσεναρίων στη Λεκάνη του Ανθεμούντα (έτος αναφοράς: 2020) Παράμετροι διαμόρφωσης υποσεναρίων Ποσοτική έκφραση (% προς την τιμή βάσης 1 ) Σενάριο Αναφοράς (BAU) Σενάριο Μηχανικών (Engineering - Eng) Μείωση έκτασης βαμβακοκαλλιεργειών Ελάχιστη (Worst Case) 10% Μέγιστη (Best Case) 90% Mείωση έκτασης αραβόσιτου Eλάχιστη (Worst Case) 1% Μέγιστη (Best Case) 6% Πληθυσμιακή αύξηση Ελάχιστη (Best Case) 1,01 1,28 Μέγιστη (Worst Case) 1,08 1,60 Σύνδεση Δήμου Θέρμης με την ΕΥΑΘ Υλοποίηση (Best Case) Mη υλοποίηση (Worst Case) X Σενάριο Συνεργασίας (Hand in Hand-HIH) Πηγή: ΕΠΕΜ, 2006 Τα τεχνικά μέτρα και οι διαχειριστικές παρεμβάσεις που περιλαμβάνονται σε κάθε υποσενάριο παρουσιάζονται στον Πίνακα 2-3. Τα τεχνικά έργα στα Σενάρια Μηχανικών και Συνεργασίας είναι κοινά, αλλά διαφοροποιούνται ανάλογα με το υποσενάριο (Best ή Worst Case), σύμφωνα με τις υδατικές ανάγκες της περιοχής. Επιπλέον, στο Σενάριο Συνεργασίας προβλέπεται σημαντική διείσδυση γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων, τα οποία άμεσα ή έμμεσα θα οδηγήσουν στη μείωση της ζήτησης νερού στον αγροτικό τομέα. 1 Ως τιμή βάσης ορίζεται η τιμή που έχει κάθε μέγεθος το 2005 (ή κατά το έτος για το οποίο υπάρχουν τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία). 19
Πίνακας 2-3: Προβλεπόμενα τεχνικά έργα και παρεμβάσεις στα σενάρια διαχείρισης υδατικών πόρων Έργο/Μέτρο Έναρξη λειτουργίας Αναμενόμενο αποτέλεσμα Worst Case Σενάρια BAU ENG HIH Best Worst Best Worst Case Case Case Case Κατασκευή λιμνοδεξαμενών 2011 Αύξηση προσφοράς X X Φράγμα εμπλουτισμού υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα (Φράγμα Βραχιολά) 2008 Αύξηση προσφοράς X X Φράγματα εμπλουτισμού υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα (Συνολικά 3 φράγματα) 2015 Αύξηση προσφοράς X X Δημιουργία τριτοβάθμιων μονάδων επεξεργασίας λυμάτων και χρήση του επεξεργασμένου νερού για άρδευση 2012 Αύξηση προσφοράς X X X X Σύνδεση με την ΕΥΑΘ 2013 Μείωση ζήτησης X X X Αντικατάσταση δικτύων ύδρευσης Δήμων Βασιλικών, 2011 Μείωση ζήτησης X X X X Ανθεμούντα και Μίκρας Αντικατάσταση δικτύων ύδρευσης Δήμου Θέρμης 2011 Μείωση ζήτησης X X Συλλογικό δίκτυο Δ.Δ. Βασιλικών 2009 Μείωση ζήτησης X X Εφαρμογή των Κωδίκων Ορθής Γεωργικής Πρακτικής για Πλήρης Μείωση ζήτησης X X αμειψισπορά / αγρανάπαυση εφαρμογή το Εφαρμογή του Μέτρου 3.1: Βιολογική γεωργία 2020 (σύμφωνα Μείωση ζήτησης X X με το μέγιστο Εφαρμογή του Μέτρου 3.3: Μακροχρόνια παύση εκμετάλλευσης ποσοστό Μείωση ζήτησης X X γεωργικών γαιών διείσδυσης ή Εφαρμογή του Άξονα 4: Δασώσεις γεωργικών γαιών επίδρασης κάθε Μείωση ζήτησης X X Εφαρμογή του Άξονα 5 Μέτρο 5.3: Ολοκληρωμένη γεωργία μέτρου) Μείωση ζήτησης X X Εγκατάσταση μόνιμου δικτύου ποσοτικής και ποιοτικής παρακολούθησης Οριζόντιο μέτρο Υποστηρικτική δράση X X X X Μέτρα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης Οριζόντιο μέτρο Υποστηρικτική δράση X X X X Τοποθέτηση και παρακολούθηση υδρομέτρων στις γεωτρήσεις Οριζόντιο μέτρο Υποστηρικτική δράση X X X X Best Case 20