«ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ: η συμβολή μιας γνωστής άγνωστης στην κοινωνία και τον κόσμο των επιχειρήσεων» ΜΑΡΙΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΣΕΤΣΩΝΗ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ «ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ: η συμβολή μιας γνωστής άγνωστης στην κοινωνία και τον κόσμο των επιχειρήσεων» ΜΑΡΙΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΣΕΤΣΩΝΗ Πειραιάς 2003

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ «ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ: η συμβολή μιας γνωστής άγνωστης στην κοινωνία και τον κόσμο των επιχειρήσεων» ΜΑΡΙΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΣΕΤΣΩΝΗ Πτυχ. Τμήματος Χημείας, Σχολή Θετικών Επιστημών, Πανεπιστημίου Πάτρας Επίβλεψη: ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ph.D Πειραιάς 2003

στην αξιολάτρευτη και ακούραστη μητέρα μου Ειρήνη, στην ανεκτίμητη Εύη και στους πολυαγαπημένους μου Νατάσσα και Νίκο, για την αδιάκοπή τους υποστήριξη, βοήθεια και κατανόηση, καθώς και στον αξέχαστο εμπνευστή και καθοδηγό πατέρα μου Βασίλη

Περίληψη Αν και περιορισμένη η πρακτική και ερευνητική εμπειρία γύρω από τη «συναισθηματική νοημοσύνη» (ΕΙ), οι ειδικοί δηλώνουν ότι ίσως αυτή, η σχετικά άγνωστη έννοια στο ευρύ κοινό, να είναι το καλύτερο εφόδιο για την επιτυχία στη ζωή του ατόμου, αναθεωρώντας τι τελικά σημαίνει να είσαι «έξυπνος». Θεωρητικά η έννοια αυτή συντελεί, ώστε να αντεπεξέλθει ο άνθρωπος στις δυσκολίες και τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, υποβοηθούμενος από τα ίδια τα συναισθήματά του. Ο σκοπός της έρευνας είναι διττός. Αρχικά να αναλυθεί διεξοδικά, με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, η έννοια της ΕΙ και να τονιστεί η αξίας της σε σχέση με τις δυνατότητες που διανοίγονται από τη χρήση της στον εργασιακό και κοινωνικό χώρο. Στη συνέχεια, η εργασία επιχειρεί να διαπιστώσει ερευνητικά τη συσχέτιση της ΕΙ με τις παραμέτρους του φύλου, της εργασιακής εμπειρίας και της απόδοσης, καθώς και να ελέγξει την εγκυρότητα και αξιοπιστία δύο ερωτηματολογίων αυτό-αξιολόγησης σχετικά με την ΕΙ. Για τη διεξαγωγή της έρευνας διανεμήθηκαν τα ερωτηματολόγια SEI και ECI, σε 97 ασφαλιστές (60 άνδρες 37 γυναίκες), οι οποίοι εργάζονταν στην Αθήνα σε διάφορα υποκαταστήματα της ασφαλιστικής εταιρείας ΙΝΤΕRΑΜΕRΙΚΑΝ. Η στατιστική ανάλυση βασίστηκε στη χρήση του στατιστικού προγράμματος SPSS. Τα αποτελέσματα της έρευνας επιβεβαίωσαν την εγκυρότητα και την αξιοπιστία των δύο ερωτηματολογίων και έδειξαν θετική στατιστική συσχέτιση μεταξύ της ΕΙ και της απόδοσης των εργαζομένων, η οποία όμως ήταν σχετικά μικρή. Επίσης, φανέρωσαν την ασθενή σχέση της ΕΙ με την παράμετρο της εργασιακής εμπειρίας και το μη συσχετισμό αυτής με την παράμετρο του φύλου. Συμπερασματικά, μέσα από τα βιβλιογραφικά και ερευνητικά στοιχεία φαίνεται η ΕΙ να αποτελεί ένα πεδίο έρευνας και πρακτικής πολλά υποσχόμενο. Παρολ αυτά όμως, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να παραγκωνιστούν και οι υπόλοιπες ανθρώπινες δεξιότητες, αφού η συνέργεια όλων οδηγεί τελικά στο επιθυμητό αποτέλεσμα, την προσωπική και επαγγελματική ευημερία. Σίγουρα, το θέμα χρήζει περαιτέρω έρευνας.

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου Δρ. Κονδύλη Εμμανουήλ, καθηγητή του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πειραιώς, που μου ανέθεσε ως ερευνητική φοιτήτρια τη διατριβή με το πολύ ενδιαφέρον θέμα της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η άριστη καθοδήγηση, συμβουλή, υποστήριξη, κατανόηση και συνεργασία, κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας, στάθηκε για μένα πολύτιμος αρωγός. Επιπλέον, θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στον επίκουρο καθηγητή Δρ. Σφακιανάκη Μιχάλη, για την πολύτιμη συμβολή του και βοήθεια κατά τη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων. Η συνεργασία και η υποστήριξη που μου προσέφερε, θα είναι αλησμόνητη. Ευχαριστώ, επίσης, τους παρακάτω ανθρώπους, που με βοήθησαν σημαντικά στην ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής εργασίας: -Δρ. Παντελή Σμαρούλα, Ιατρική Ψυχολόγο, για την ανεκτίμητη συνεργασία της, τη συμβουλή της όσον αφορά τον καθορισμό του πλαισίου της έρευνας και τη συμβολή της στην εύρεση του δείγματος του πληθυσμού. -κ. Αναγνόπουλο Κωνσταντίνο, Διευθυντή του υποκαταστήματος INTERAMERICAN Νικαίας, για την επικοινωνία με άλλους διευθυντές υποκαταστημάτων της INTERAMERICAN, προκειμένου να συλλεχθεί το δείγμα του πληθυσμού της έρευνας και για πολύτιμη συνεργασία του. -τους Διευθυντές υποκαταστημάτων: κ. Φαραντούρη Δημήτρη, κ. Νίνο Ιωάννη, κ. Τοζακίδη Ιωάννη, κ. Μαρκουλιδάκη Κωνσταντίνο, κ. Τσιφτσή Λεωνίδα, κα.κίτσου Κωνσταντίνα και κα. Γουδίνου Βάνα, για την άψογη συνεργασία τους. -κα. Βασιλικοπούλου Κατερίνα, υποψήφια διδάκτωρ του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, για την πολύτιμη και εξαίρετη βοήθειά της στη στατιστική επεξεργασία των ερωτηματολογίων. -κ. Αμπανάβα Νικόλαο, φιλόλογο, για την ακούραστη βοήθειά του στη φιλολογική επιμέλεια των κειμένων. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ειλικρινά όλους τους ασφαλιστές που συμμετείχαν στην έρευνα για το χρόνο που διέθεσαν. Χωρίς αυτούς η παρούσα εργασία δε θα ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί.

Πρόλογος Στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών στη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πειραιά εκπονήθηκε η παρούσα έρευνα με θέμα: «Συναισθηματική Νοημοσύνη: η συμβολή μιας γνωστής άγνωστης στην κοινωνία και τον κόσμο των επιχειρήσεων», με επιβλέποντα Καθηγητή τον Δρ. Κονδύλη Εμμανουήλ. Η έννοια που εξετάζεται αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου θεματικού κύκλου που διερευνά κυρίως η Επιστήμη της Ψυχολογίας με τον γενικό τίτλο: «νοημοσύνη». Κατά συνέπεια η παρούσα εργασία ακολουθεί την εξής παραγωγική πορεία: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται συνοπτικά το αντικείμενο και η στοχοθεσία της έρευνας. Επίσης, επιχειρείται μία πρώτη προσέγγιση της έννοιας και τονίζεται η σημασία της σε σχέση με τη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μία ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο 2.1 παρουσιάζονται όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του ψυχικού βίου που καθορίζουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου στον κοινωνικό και εργασιακό του χώρο. Εκείνες όμως οι συμπεριφορές που αποβαίνουν κοινωνικά χρήσιμες είναι οι δεξιότητες και η παρουσίασή τους ολοκληρώνει το υποκεφάλαιο αυτό. Οι δεξιότητες εκμανθάνονται μέσω της ενεργοποίησης μιας βιο ψυχικής λειτουργίας που ονομάζεται νοημοσύνη. Η έννοια, τα είδη και η συγκριτική τους θεώρηση καλύπτει το υποκεφάλαιο 2.2. Στη 2.3 υποενότητα αναλύονται τα συναισθήματα, αφού αυτά προπάντων ταυτοποιεί και χειρίζεται το είδος της νοημοσύνης που εξετάζεται. Στο υποκεφάλαιο 2.4 επιχειρείται μία βαθύτερη και ουσιαστικότερη προσέγγιση της έννοιας μέσω της ιστορικής αναδρομής και διαφόρων ορισμών που διατύπωσαν οι επιστήμονες προκειμένου να συλλάβουν την ουσία της συναισθηματικής νοημοσύνης. Το υποκεφάλαιο 2.5 είναι αφιερωμένο στον κόσμο των επιχειρήσεων ο οποίος για λόγους που αναλύονται αναζητά ένα νέο management και η συναισθηματική νοημοσύνη συνεισφέρει σ αυτή την κατεύθυνση. Αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον οδηγεί τους επιστήμονες σε νέες έρευνες και καινούριες θεωρίες διατυπώνονται κατά καιρούς. Αυτές παρουσιάζονται στην υποενότητα 2.6 μαζί με μια συγκριτική τους θεώρηση. Το υποκεφάλαιο 2.7 παρουσιάζει τη νευροφυσιολογική βάση της συναισθηματικής νοημοσύνης, ώστε ο

αναγνώστης να έχει μία ολική εικόνα της έννοιας που εξετάζεται. Αν όμως η συναισθηματική νοημοσύνη υπάρχει και είναι επωφελής για τον άνθρωπο και την κοινωνία, αυτή πώς μπορεί να μετρηθεί και κατόπιν να βελτιωθεί; Τα θέματα αυτά εξετάζονται στα υποκεφάλαια 2.8 και 2.9 αντίστοιχα εμπλουτισμένα με πίνακες και διαγράμματα που δίνουν μία λεπτομερή εικόνα των μοντέλων που προτείνονται. Βέβαια τα τελευταία δέχτηκαν κριτική και φυσικά μία αμερόληπτη παρουσίαση δε θα μπορούσε να μην τη συμπεριλάβει. Αυτό γίνεται στην υποενότητα 2.10. Όμως παρά τις αντιδράσεις η πορεία της έρευνας γύρω από τη συναισθηματική νοημοσύνη είναι δυναμική και οι εφαρμογές της σε πολλούς τομείς της ζωής αναλύονται στο υποκεφάλαιο 2.11 με μια πιο εκτεταμένη αναφορά στον κόσμο των επιχειρήσεων. Στο τρίτο κεφάλαιο καταγράφονται τα πρακτικά δεδομένα της έρευνας, ενώ στο τέταρτο παρουσιάζονται στατιστικά τα διάφορα αποτελέσματα, ώστε να εξαχθούν προτάσεις και συμπεράσματα τα οποία αναλύονται στο πέμπτο κεφάλαιο. Στο ίδιο κεφάλαιο προστίθονται οι προτάσεις για περαιτέρω έρευνα, κατατίθονται κάποιες προσωπικές σκέψεις και προβληματισμοί για το υπό εξέταση θέμα, καθώς και γίνεται μία ανασκόπηση όλης της διπλωματικής εργασίας.

i Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ...4 2.1 ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ...5 2.1.1 Γενικά χαρακτηριστικά του ψυχικού βίου...5 2.1.2 Ανθρώπινη Συμπεριφορά...6 2.1.2.1 Είδη συμπεριφοράς...6 2.1.3 Ανθρώπινες δεξιότητες...7 2.2 ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ...10 2.2.1 Ορισμός νοημοσύνης - Κριτήρια...10 2.2.1.1 Kριτήρια...11 2.2.2 Είδη νοημοσύνης...12 2.2.3 Σύγκριση ειδών νοημοσύνης...16 2.3 Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ...21 2.3.1 Ορισμοί συναισθημάτων...21 2.3.2 Τα συναισθήματα ως τάσεις αντίδρασης...22 2.3.3 Θεωρίες σχετικές με τα συναισθήματα Κριτική αποτίμηση...23 2.3.3.1. Κριτική αποτίμηση...25 2.4 Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΟ ΦΑΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ..28 2.4.1 Ιστορική αναδρομή...29 2.4.2 Ορισμοί συναισθηματικής νοημοσύνης...31 2.4.3 Η συναισθηματική νοημοσύνη ως ξεχωριστό είδος νοημοσύνης...34 ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ...38 2.5.1 Αιτίες στροφής του ενδιαφέροντος προς τη συναισθηματική νοημοσύνη...38 2.5.2 Πλεονεκτήματα για τις επιχειρήσεις...40 2.5.3 Πλεονεκτήματα για το ανθρώπινο δυναμικό...43 2.5.4 Πλεονεκτήματα για τις εργασιακές ομάδες...49 2.5.5 Συναισθηματική νοημοσύνη και διαθέσεις...51

ii 2.6 ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ...55 ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ...55 2.6.1 Θεωρητικά μοντέλα...55 2.6.1.1 Θεωρία του Goleman, 1997...55 2.6.1.2 Θεωρία του Goleman, 1998...56 2.6.1.3 Θεωρία των Goleman, Boyatzis και Rhee 1998...58 2.6.1.4 Θεωρία των Salovey και Mayer, 1990...66 2.6.1.5 Θεωρία των Mayer και Salovey, 1997...67 2.6.1.6 Θεωρία CARES...69 2.6.1.7 Θεωρία Cooper και Sawaf...70 2.6.1.8 Θεωρία Bar-On...71 2.6.1.9 Θεωρία Lane και των συνεργατών του...71 2.6.2 Σύγκριση θεωριών...72 2.7 Η ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ...75 2.7.1 Ιστορική εξέλιξη του εγκεφάλου...76 2.7.2 Ανατομία και λειτουργία του εγκεφάλου...77 2.7.3 Νευρολογική σχέση εγκεφάλου και συναισθηματικής νοημοσύνης...79 2.8 ΜΟΝΤΕΛΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ...83 2.8.1 Μοντέλα μέτρησης...85 2.8.1.1 Multifactor Emotional Intelligence Scale, (MEIS)...86 2.8.1.2 Emotional Competence Inventory (ECI)...87 2.8.1.3 Self-report Emotional Intelligence (SEI)...88 2.8.1.4 BarOn Emotional Quotient instrument (BarOn EQ-I)...89 2.8.1.5 Levels of Emotional Awareness Scale (LEAS)...90 2.8.1.6 Workgroup Emotional Intelligence Profile (WEIP-3)...91 2.8.2 Προβλήματα μοντέλων μέτρησης...91 2.9 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ...96 2.9.1 Μέθοδοι ανάπτυξης...97 2.9.1.1 Πρόγραμμα του οργανισμού έρευνας σχετικά με τη συναισθηματική νοημοσύνη στις επιχειρήσεις...97 2.9.1.2 Μέθοδος ανάπτυξης σύμφωνα με το άρθρο των Dulewicz, V. and Higgs,M....101 2.9.1.3 Μέθοδος ανάπτυξης κατά Steve Hein...103 2.9.1.4 Τα τέσσερα βήματα ανάπτυξης της ενδοπροσωπικής νοημοσύνης...104 2.9.1.5 Μεθοδολογία οικειοθελούς αλλαγής κατά R. Boyatzis, 1999, (SDC process)...105

iii 2.9.2 Εμπόδια κατά την ανάπτυξη...108 2.10 Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΩΣ «ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΤΙΛΕΓΟΜΕΝΟ»...112 2.11 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ...116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙII: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ...122 3.1 Περιγραφή δείγματος...125 3.2 Περιγραφή Συλλογής Στοιχείων...126 3.3 Περιγραφή ερωτηματολογίων...127 3.4 Περιγραφή μεθόδου έρευνας...128 3.4.1. Καθορισμός μεγέθους του δείγματος...128 3.4.2 Διαδικασία της δειγματοληψίας...129 3.5 Στατιστική Ανάλυση ερωτηματολογίων...130 3.5.1 Πληροφορίες σχετικά με τα στατιστικά προγράμματα...130 3.5.2 Aνάλυση...132 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ...134 4.1 Έλεγχος αξιοπιστίας ερωτηματολογίων...135 4.2 Ανάλυση συσχέτισης μεταξύ των δύο ερωτηματολογίων...136 4.3 Συσχέτιση EQ Φύλο Ατόμου...136 4.4 Σύγκριση EQ Εργασιακής απόδοσης...141 4.5 Σύγκριση EQ Εργασιακής εμπειρίας...144 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΡΕΥΝΑ...147 5.1 Συμπεράσματα από την έρευνα...148 5.1.1 Εγκυρότητα μεταξύ των δύο ερωτηματολογίων...149 5.1.2 Συσχέτιση ΕQ και φύλου ατόμου...150 5.1.3 Συσχέτιση ΕQ και εργασιακής απόδοσης...151 5.1.4 Συσχέτιση EQ και εργασιακής εμπειρίας...154 5.2 Περιορισμοί...155 5.3. Έρευνα για το μέλλον...157 5.4 Προσωπικές σκέψεις Προβληματισμοί...158 5.5 Ανασκόπηση...160 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...166 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ...171

iv Κατάσταση Πινάκων Πίνακας 2.2.1: Χαρακτηριστικά πνευματικής νοημοσύνης.... σελ. 19 Πίνακας 2.6.1: Πίνακας 2.6.2: Πίνακας 2.9.1: Πίνακας 3.1: Πίνακας 3.2: Πίνακας 3.3: Συναισθηματικές δεξιότητες και αντίστοιχα χαρακτηριστικά τους κατά Goleman 1998, Boyatzis και Rhee, 1998...... σελ. 59 Ανάλυση των χαρακτηριστικών των συναισθηματικών δεξιοτήτων κατά Goleman, Boyatzis & Rhee... σελ. 60 Οι δέκα οδηγίες ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης... σελ. 103 Περιγραφική στατιστική συχνοτήτων του φύλου του δείγματος... σελ. 125 Περιγραφική στατιστική της εργασιακής εμπειρίας του δείγματος... σελ. 125 Κωδικοποίηση - κατηγοριοποίηση παραμέτρων κατά τη στατιστική ανάλυση...... σελ. 132 Πίνακας 4.1: Ανάλυση αξιοπιστίας των δύο ερωτηματολογίων σελ. 135 Πίνακας 4.2: Ανάλυση συσχέτισης μεταξύ των δύο ερωτηματολογίων σελ. 136 Πίνακας 4.3: Πίνακας 4.4: Πίνακας 4.5: Πίνακας 4.6: Πίνακας 4.7: Πίνακας 4.8: Τ-test συσχέτισης EQ - φύλο ατόμου για το ερωτηματολόγιο SEI. σελ. 138 Τ-test συσχέτισης EQ - φύλο ατόμου για το ερωτηματολόγιο ECI. σελ. 139 Ανάλυση συσχέτισης EQ - φύλο ατόμου για το ερωτηματολόγιο SEI... σελ. 140 Ανάλυση συσχέτισης EQ - φύλο ατόμου για το ερωτηματολόγιο ECI... σελ. 141 ANOVA συσχέτισης EQ εργασιακής απόδοσης για το ερωτηματολόγιο SEI. σελ. 141 ANOVA συσχέτισης EQ εργασιακής απόδοσης για το ερωτηματολόγιο ECI.... σελ. 142

v Πίνακας 4.9: Πίνακας 4.10: Πίνακας 4.11: Πίνακας 4.12: Πίνακας 4.13: Πίνακας 4.14: Ανάλυση συσχέτισης EQ εργασιακής απόδοσης για το ερωτηματολόγιο SEI... σελ. 143 Ανάλυση συσχέτισης EQ εργασιακής απόδοσης για το ερωτηματολόγιο ECI... σελ. 143 ANOVA συσχέτισης EQ εργασιακής εμπειρίας για το ερωτηματολόγιο SEI... σελ. 144 ANOVA συσχέτισης EQ εργασιακής εμπειρίας για το ερωτηματολόγιο ECI... σελ. 144 Ανάλυση συσχέτισης EQ εργασιακής εμπειρίας για το ερωτηματολόγιο SEI... σελ. 145 Ανάλυση συσχέτισης EQ εργασιακής εμπειρίας για το ερωτηματολόγιο ECI... σελ. 146

vi Κατάσταση Σχημάτων Σχήμα 2.5.1: Σχήμα 2.6.1: Η επιρροή της συναισθηματικής νοημοσύνης καθώς και άλλων παραγόντων στην εκδήλωση μιας συμπεριφοράς... σελ. 51 Απεικόνιση των συναισθηματικών δεξιοτήτων κατά Mayer & Salovey 1997... σελ. 69 Σχήμα 2.7.1: Ανατομία του ανθρώπινου εγκεφάλου... σελ. 78 Σχήμα 2.7.2: Επίδραση του νευρικού συστήματος στη φυσιολογία του οργανισμού... σελ. 81 Σχήμα 2.9.1: Διαδικασία ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης στις επιχειρήσεις κατά eiconsortium... σελ. 98 Σχήμα 2.9.2: Διαδικασία οικειοθελούς ανάπτυξης κατά R. Boyatzis... σελ. 106 Κατάσταση Παραρτημάτων Παράρτημα Ι: Μέτρηση αξιοπιστίας ερωτηματολογίου SEI σελ. 171 Παράρτημα ΙΙ: Μέτρηση αξιοπιστίας ερωτηματολογίου ECI... σελ. 172 Παράρτημα ΙΙΙ: Φυλλάδιο που χρησιμοποιήθηκε κατά την έρευνα... σελ. 174

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Για δεκαετίες είχε δοθεί τεράστια έμφαση σε συγκεκριμένες πλευρές της νοημοσύνης, όπως στη «λογική αιτιολόγηση» (logical reasoning), αριθμητικές ικανότητες, χωροθετικές ικανότητες, κατανόηση αναλογιών, λεκτικές ικανότητες, κλ.π. Όμως οι ερευνητές προβληματίζονταν από το γεγονός ότι ενώ το IQ μπορούσε να προβλέψει σε επαρκή επίπεδο την ακαδημαϊκή επιτυχία και σε μικρότερο επίπεδο την επαγγελματική, παρολ αυτά φαινόταν ότι κάτι έλειπε από τη «συνταγή» της επιτυχίας στην προσωπική ζωή ενός ατόμου. Ένα από τα κυριότερα απόντα συστατικά για τη συνταγή αυτή, ήταν η «Συναισθηματική Νοημοσύνη», ΕΙ, μία θεωρία γύρω από τη νοημοσύνη που έγινε γνωστή τα τελευταία χρόνια χάρη σε ερευνητές όπως oι Peter Salovey, John Mayer, Daniel Goleman, Howard Gardner, Richard Boyatzis και άλλους πολλούς. Η εργασία έχει ως αντικείμενο την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης (την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί, ελέγχει και να χειρίζεται κατάλληλα τα συναισθήματα τα δικά του και των άλλων) της οποίας το περιεχόμενο είναι επί το πλείστον άγνωστο στο ευρύ κοινό, γνωστό όμως σε μία μερίδα ανθρώπων (κυρίως από τον κόσμο των επιχειρήσεων) που προσπαθούν να αποκομίσουν κέρδος από τα πλεονεκτήματα που αυτή παρέχει. Με βάση το πλαίσιο αυτό καθορίστηκε ο στόχος της εργασίας που είναι διττός. Αφενός να παρουσιαστεί μία διεξοδική ανάλυση των βιβλιογραφικών δεδομένων, παραθέτοντας τις σημαντικότερες απόψεις θέσεις που διατυπώνονται γύρω από τη συναισθηματική νοημοσύνη και αφετέρου μέσα από την εξέταση στατιστικών δεδομένων, να επιχειρηθεί μία πιθανή συσχέτιση της έννοιας αυτής με την εργασιακή απόδοση, την εργασιακή εμπειρία, την ηλικία και το φύλο των ατόμων. Επειδή η συναισθηματική νοημοσύνη συνδέεται με τα βαθύτερα επίπεδα της προσωπικότητας του ατόμου και σχετίζεται με τις αξίες και τις συμπεριφορές του, άπτεται των άμεσων ενδιαφερόντων του συγχρόνου ανθρώπου για ορθή κι αποτελεσματική επικοινωνία ως θεμελιώδες μέσο για αρμονική συνεργασία, πρόοδο και ευημερία σ όλους τους τομείς, ειδικά τον εργασιακό. Ειδικά για τον εργασιακό τομέα, εμφανίζεται σήμερα η τάση να δίνεται μεγαλύτερη βαρύτητα στον ανθρώπινο παράγοντα. Επίσης, αν ληφθεί υπόψη ότι η συνεχής βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού αποτελεί μία από τις τρεις θεμελιώδεις αρχές της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας και ότι η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης αποτελεί ένα σύγχρονο και νέο τρόπο βελτίωσης του εργαζομένου (μέσω της ανάπτυξης των συναισθηματικών του δεξιοτήτων), γίνεται φανερός ο λόγος για τον οποίο 2

επιλέχτηκε η τελευταία ως θέμα της παρούσας εργασίας. Είναι γνωστό ότι πλέον οι επιχειρήσεις δεν ενδιαφέρονται αποκλειστικά και μόνο για την ποιότητα των προϊόντων τους και των υπηρεσιών τους, αλλά και για την ποιότητα των υπαλλήλων τους κάτι που αντικατοπτρίζει μία πιο ανθρώπινη και βαθύτερη πλευρά της θεωρίας γύρω από την ποιότητα. Μία επιχείρηση δεν είναι ανταγωνιστική πλέον μόνο για τα προϊόντα της, αλλά και για το πόσο καλά συμπεριφέρεται στους υπαλλήλους της. Έτσι, δημιουργείται ένα εργασιακό περιβάλλον που επιτρέπει τον πειραματισμό, την καινοτομία, εμπνέει ασφάλεια, μειώνει το άγχος και συγχωρεί τα λάθη και την αποτυχία. Τα παραπάνω «υπόσχεται» η συναισθηματική νοημοσύνη, η οποία προσεγγίζεται ως εξής: Στην αρχή καθορίστηκε η σκοποθετική, η δομή της έρευνας και οι βιβλιογραφικές πηγές. Έγινε περιήγηση αναγκαστικά κυρίως στον χώρο της ξένης βιβλιογραφίας, αντλώντας το υλικό από επιστημονικά άρθρα, βιβλία και το διαδίκτυο, αποδίδοντάς το με προσοχή, ώστε ν αποφευχθούν μεταφραστικές ατέλειες. Αρχικά, εστιάστηκε η προσοχή στη διευκρίνηση του όρου «συναισθηματική νοημοσύνη», αφού πρόκειται για εντελώς καινούργια έννοια και στην ανάδειξη της σημασίας της σε όλους τους τομείς της ζωής, ειδικότερα στον εργασιακό. Στη συνέχεια για λόγους εγκυρότητας της επιστημονικής έρευνας, θεωρήθηκε σκόπιμο να διευκρινιστεί αν πράγματι η συναισθηματική νοημοσύνη επηρεάζει και επηρεάζεται από κάποιους παράγοντες. Έτσι δόθηκαν ερωτηματολόγια σε εργαζομένους επιχειρήσεων, από τα οποία έγινε στατιστική επεξεργασία και εξαγωγή συμπερασμάτων. Σ όλες τις φάσεις της υλοποίησης καταβλήθηκε συνειδητή προσπάθεια να περιληφθούν μόνο οι πιο έγκυρες θεωρητικές απόψεις και ερευνητικά δεδομένα, επειδή το θέμα αφορά την ανθρώπινη ψυχή και είναι από τη φύση του «ευαίσθητο» και πολύπλοκο. Γι αυτό το λόγο ο ερευνητής οφείλει να βαδίζει πάντοτε, μόνο στο στέρεο έδαφος της επιστημονικής αλήθειας. 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ANΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

2.1 ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ «Θυμήσου η επιλογή είναι δική σου: για τους άλλους θεωρείσαι ότι είναι η συμπεριφορά σου» Honey P 1 2.1.1 Γενικά χαρακτηριστικά του ψυχικού βίου Μεταξύ των ανθρώπων υπάρχουν πολλές και ποικίλες διαφορές. Μία απλή παρατήρηση δείχνει ότι παρά τις ομοιότητες και τα κοινά χαρακτηριστικά, υπάρχουν εμφανείς παραλλαγές σε όλους τους τομείς της εξέλιξης, με αποτέλεσμα κάθε άτομο να είναι μοναδικό κι ανεπανάληπτο 2. Διαφορές παρατηρούνται π.χ. στις διαστάσεις και στις αναλογίες του σώματος, τη μυϊκή δύναμη, τον ρυθμό και τον τόνο των κινήσεων, στην ταχύτητα της αντίληψης και της αντίδρασης, στις γνωστικές λειτουργίες, την ένταση των συναισθημάτων, τα κίνητρα των πράξεων, την ιεράρχηση των αξιών κ.τ.λ. Από την άλλη όμως πλευρά, υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά του ψυχικού βίου όπως η προσωπικότητα, η κοινωνικότητα, η ηθικότητα, η νοημοσύνη και άρα η συναισθηματική νοημοσύνη (η οποία είναι το θέμα της παρούσας εργασίας) κ.α. Η ψυχολογία των ατομικών διαφορών ως κλάδος της γενικής ψυχολογίας που ερευνά τις διαφορές των ατόμων του ιδίου είδους θεωρεί ότι τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά διαφοροποιούν τους ανθρώπους από τον βαθμό στον οποίο εμφανίζονται στον ψυχικό βίο 3. Ακόμη πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι τα παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά, είτε έμφυτα, είτε επίκτητα είναι δυνατόν να υφίστανται τροποποιήσεις, να εκμανθάνονται ή όχι, να καλλιεργούνται διαμέσου του περιβάλλοντος 4. To περιβάλλον επιδρά στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου διαμέσου των ερεθισμάτων και ο άνθρωπος αντιδρά στα ερεθίσματα αυτά. Το σύνολο των αντιδράσεων ονομάζεται συμπεριφορά 5 και η σημασία της είναι πολύ μεγάλη στην αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον. 5

2.1.2 Ανθρώπινη Συμπεριφορά Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία εκτεταμένη βιβλιογραφική αναφορά στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι λογικό, αν σκεφτεί κάποιος ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου αποτελεί την «ορατή» προέκταση του ψυχικού του βίου και διαμορφώνεται διαλεκτικά από την συμπεριφορά των άλλων. Αυτή διεισδύει βαθιά στον ψυχικό του κόσμο με αποτέλεσμα να καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το ψυχικό του «είναι». Σ αυτή την περίπτωση η φράση: «η συμπεριφορά του είναι αυτό που είναι» εκφράζει μια μεγάλη αλήθεια. Η συμπεριφορά περιλαμβάνει λεκτικά και μη λεκτικά μηνύματα. Η λεκτική συμπεριφορά αφορά την αναζήτηση, τη σύλληψη, τη δημιουργία, τη δήλωση, την επεξήγηση και την υποστήριξη ιδεών. Η μη λεκτική συμπεριφορά αφορά τις εκφράσεις του προσώπου, τα μάτια, τις κινήσεις των χεριών και των ποδιών και τη γενικότερη εμφάνιση και «χωροθέτηση» του ατόμου. Ο συνδυασμός και των δύο συμπεριφορών είναι ουσιώδης. 2.1.2.1 Είδη συμπεριφοράς 6 1) Γονεϊκή συμπεριφορά είναι όταν κάποιος συμπεριφέρεται βάση του τι είναι «πρέπον», σωστό ή λάθος. Η συμπεριφορά διακρίνεται από στοργή, συμπάθεια, προστασία, πειθαρχία ή δογματισμό και έλεγχο. 2) Ενήλικη συμπεριφορά είναι όταν κάποιος συλλέγει πληροφορίες και τις χρησιμοποιεί, ώστε να εξάγει συμπεράσματα και να πάρει αποφάσεις. Η συμπεριφορά αυτή βασίζεται περισσότερο στη σκέψη, παρά στο συναίσθημα. 3) Παιδική συμπεριφορά είναι η συμπεριφορά η οποία επηρεάζεται μόνο από το συναίσθημα και είναι κατά κύριο λόγο αυθόρμητη. Ο συνδυασμός των τριών παραπάνω συμπεριφορών και η κατάλληλη επιλογή καθεμιάς από αυτές αποτελεί τη καινούρια θεώρηση σχετικά με την ανάλυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ονομάζεται «συναλλακτική ανάλυση». Επιπλέον η συμπεριφορά ενός ατόμου μπορεί άλλοτε να είναι ήπια και διαλλακτική και άλλοτε επιθετική και αδιάλλακτη ανάλογα με την κατάσταση που αντιμετωπίζει το άτομο και το στόχο που θέλει να επιτύχει. Η επίτευξη του στόχου πάλι είναι η 6

συνάρτηση κάποιων ικανοτήτων που αποκτά το άτομο στην αλληλεξάρτησή του με το κοινωνικό περιβάλλον. Στην περίπτωση αυτή γίνεται λόγος για δεξιότητες που είναι σημαντικές για την ατομική του πρόοδο και ευημερία. 2.1.3 Ανθρώπινες δεξιότητες 7 Ανθρώπινες δεξιότητες (People skills) είναι συμπεριφορές οι οποίες χρησιμοποιούνται σε καταστάσεις όπου κάποιο άτομο έρχεται «ενώπιος - ενωπίω» με κάποιο άλλο και συνεργούν ώστε να προκύψει ένα χρήσιμο αποτέλεσμα. Προκειμένου να διευκρινιστεί περαιτέρω ο παραπάνω ορισμός σύμφωνα με τον Dr Peter Honey, συμπεριφορά είναι ό,τι κάνουμε και λέμε. Αυτή επηρεάζεται από τις σκέψεις, τα κίνητρα, τα συναισθήματα, τις εμπειρίες και φυσικά το περιβάλλον του ατόμου. Έτσι, οι συμπεριφορές δεδομένου ότι γίνονται άμεσα αντιληπτές στον καθένα, ασκούν επάνω του άμεση επιρροή. Από την άλλη μεριά, με τον όρο «ενώπιος - ενωπίω καταστάσεις», εννοείται η αλληλεπίδραση, λεκτική ή μη, μεταξύ δύο ατόμων. Όσον αφορά τον όρο «χρήσιμο αποτέλεσμα», εννοείται το αποτέλεσμα που θα προκύψει από την αλληλεπίδραση των δύο ατόμων. Από τα παραπάνω συνεπάγεται πως οι «ενώπιος - ενωπίω καταστάσεις» παρέχουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα διαμορφωθούν οι συμπεριφορές, ώστε να προκύψει το επιθυμητό αποτέλεσμα (ολοκλήρωση στόχου). Πολλοί αναρωτιούνται αν οι ανθρώπινες δεξιότητες μπορούν να βελτιωθούν. Σίγουρα δεν είναι εύκολο, αλλά είναι εφικτό. Απαιτεί μεγάλη υπομονή και επιμονή, όπως άλλωστε και κάθε αλλαγή που σχετίζεται με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Τα πλεονεκτήματα, όμως, από μία τέτοια αλλαγή είναι πολύ σημαντικά. Αρχικά, η κατανόηση των «ενώπιος - ενωπίω καταστάσεων», οδηγεί σε ελαχιστοποίηση των παρεξηγήσεων, στην επιλογή κατάλληλων συμπεριφορών ανάλογα με τις καταστάσεις και τον προς επίτευξη στόχο, στην κατανόηση και ίσως στην επιρροή των συμπεριφορών των άλλων. Επίσης, η επιλογή της κατάλληλης συμπεριφοράς σχετίζεται άμεσα με την κατάλληλη επιλογή του ηγετικού στυλ. Πολλοί άνθρωποι στο δύσκολο δρόμο της βελτίωσης της συμπεριφοράς τους, βρίσκουν πολλά εμπόδια και δικαιολογίες προκειμένου να τα παρατήσουν. Άλλοι πάλι θεωρούν τη συμπεριφορά τους ικανοποιητική και δεν πρέπει να αλλάξουν τίποτα σχετικά με αυτή. Έχουν πάψει να ενδιαφέρονται να αποκτήσουν νέες δεξιότητες και 7

αυτό τους εμποδίζει από το να μπορούν να αντιμετωπίσουν σωστά νέες καταστάσεις, επειδή δεν τις έχουν συνηθίσει. Το σίγουρο είναι ότι πρέπει να καταλάβουν τους λόγους αυτής της αλλαγής και να θελήσουν πραγματικά να αλλάξουν. Αν δε συμβεί αυτό, τότε κανένας δε μπορεί να τους πείσει ή ακόμα και να τους πιέσει. Οι θεμελιώδεις «ανθρώπινες δεξιότητες» είναι οι εξής: Ανάλυση της κατάστασης Καθορισμός ενός ρεαλιστικού στόχου Επιλογή κατάλληλων τρόπων συμπεριφοράς Έλεγχος της συμπεριφοράς Διαμόρφωση της συμπεριφοράς των άλλων Παρακολούθηση της συμπεριφοράς της δικής μας και των άλλων Ο συνδυασμός όλων των στοιχείων είναι ουσιαστικός. Η ανάλυση της κατάστασης βοηθάει στο να εξακριβωθεί αυτή και να καθοριστεί ένας ρεαλιστικός στόχος. Η επιλογή του στόχου συνδέεται στενά με την επιλογή της κατάλληλης συμπεριφοράς προκειμένου αυτός να επιτευχθεί. Με τη σειρά του ο έλεγχος της επιλεγμένης συμπεριφοράς, οδηγεί στην αύξηση της πιθανότητας να επιτευχθεί ο στόχος. Με την ελεγμένη από εμάς συμπεριφορά, ωθούμε και τα άλλα άτομα με τα οποία αλληλεπιδρούμε να αποκτήσουν παρόμοια συμπεριφορά, ενώ η παρακολούθηση αυτών των δύο συμπεριφορών οδηγεί στον έλεγχο της επίτευξης του στόχου και στη βελτίωση αυτών. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι ανθρώπινες δεξιότητες διαμορφώνονται στις «ενώπιος - ενωπίω καταστάσεις», δηλαδή μέσα από την κοινωνική επαφή και επικοινωνία. Κάτι τέτοιο έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα να μαθαίνουν περισσότερα σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά και να κατανοούν καλύτερα το ρόλο το δικό τους και των άλλων μέσα στην κοινωνία στην οποία βρίσκονται. Η παραπάνω μάθηση επιτυγχάνεται διαμέσου της ενεργοποίησης μιας βιο-ψυχικής διεργασίας που είναι κοινή σε κάθε ανθρώπινο όν και ονομάζεται νοημοσύνη. Η διευκρίνηση της έννοιας αυτής είναι αναγκαία ώστε σταδιακά να προσεγγιστεί η ουσία της «Συναισθηματικής νοημοσύνης» που είναι το κεντρικό θέμα της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Τι είναι όμως η νοημοσύνη και ποια τα διάφορα είδη της, θα αναφερθεί στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί. 8

Βιβλιογραφία 1 Stewart D. M. (editor), Handbook of management skills, Gulf Professional Publishing, second edition, 1992, pp.170 2 Παρασκευόπουλου, Ι. Ν. και Χαραλαμποπούλου, Ι. Ν., Ψυχολογία ατομικών διαφορών, Έκδοση Δ Αθήνα 1985, ΟΕΔΒ σελ.13 3 ο.π., σελ.17 4 Cheng, J. & Hau, K. T., Are intelligence and personality changeable? Generality of Chinese students beliefs across various personal attributes and age groups, Personality and Individual Differences, vol 34, 2003, p. 731-738 5 Παπαγεωργίου, Γ. Κ., Ψυχολογία, Ηράκλειο Κρήτης, 2 η Έκδοση 1975, σελ.381 6 ο.π. Stewart D. M. (editor), pp.165-168 7 ο.π., Stewart D. M. (editor), pp.152-160 9

2.2 ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ «Το κλειδί είναι η ισορροπία μεταξύ καρδιάς και μυαλού. Δεν είναι συναισθηματικά έξυπνο η καρδιά να κυριαρχήσει του μυαλού. Δεν είναι καλύτερο το μυαλό να κυριαρχήσει της καρδιάς. Και τα δύο θα πρέπει να παίζουν έναν έξυπνο και εξισορροπημένο ρόλο, ώστε οι διαπροσωπικές σχέσεις και η εργασία να βελτιώνονται» Bagshaw M. 1 2.2.1 Ορισμός νοημοσύνης - Κριτήρια Εδώ και πολλά χρόνια, οι ψυχολόγοι ασχολούνται με το θέμα της νοημοσύνης. Ως νοημοσύνη ορίζεται «η βιοψυχολογική ικανότητα να επεξεργαζόμαστε πληροφορίες τις οποίες μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σε ένα πολιτισμικό χώρο, ώστε να λυθούν προβλήματα ή να δημιουργηθούν προϊόντα τα οποία έχουν αξία σε μία κουλτούρα» 2. Επίσης σύμφωνα με άλλο ορισμό νοημοσύνη ορίζεται «η ικανότητα να αντιλαμβάνεται και να επεξεργάζεται κανείς με τη δύναμη του εγκεφάλου και όχι των ενστίκτων ή των κινήτρων- τα δεδομένα γύρω του, πράγμα που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους και αποδίδεται σε ορισμένα ανώτερα θηλαστικά» 3. Κατά τη διάρκεια των ερευνών τους οι επιστήμονες, έχουν καταφέρει να προσδιορίσουν διάφορα είδη νοημοσύνης, κατατάσσοντας αυτά σε τρεις βασικές κατηγορίες. Συγκεκριμένα σύμφωνα με τον Thorndike και τους συναδέλφούς του (1927) 4, αυτές και οι αντίστοιχοι ορισμοί τους είναι οι εξής: «Θεωρητική νοημοσύνη» (Abstract intelligence): ορίζεται ως η ικανότητα να καταλαβαίνεις και να «χειρίζεσαι» επιδέξια τα γλωσσικά και μαθηματικά σύμβολα. «Τεχνική νοημοσύνη» (Concrete intelligence): ορίζεται ως η ικανότητα να καταλαβαίνεις και να «χειρίζεσαι» επιδέξια διάφορα αντικείμενα. «Κοινωνική νοημοσύνη» (Social intelligence): ορίζεται ως η ικανότητα να καταλαβαίνεις και να «συσχετίζεσαι» καλά με τους ανθρώπους. 10

2.2.1.1 Kριτήρια Προκειμένου ένα προτεινόμενο είδος νοημοσύνης να γίνει αποδεκτό και να καταχωρηθεί δίπλα σε αναγνωρισμένα είδη νοημοσύνης πρέπει να πληρεί κάποια συγκεκριμένα κριτήρια 5. Τα κριτήρια αυτά κατηγοριοποιούνται σε τρεις ανεξάρτητες ομάδες. Έτσι έχουμε τα κριτήρια που συντελούν στη διαμόρφωση των θεμελιωδών αρχών της νοημοσύνης (conceptual criteria), την ομάδα των «συσχετιζόμενων» κριτηρίων (correlational criteria) και την «εξελίξιμη» ομάδα κριτηρίων (developmental criteria). Αρχικά η προτεινόμενη νοημοσύνη θα πρέπει να αποτελείται από αρχές και πνευματικές δεξιότητες (για παράδειγμα η συναισθηματική νοημοσύνη θα πρέπει να απαρτίζεται από πνευματικά χαρακτηριστικά και πνευματική προσπάθεια). Η δεύτερη παράμετρος (συσχετιζόμενα κριτήρια) αναφέρεται στη σύγκριση της νέας νοημοσύνης με εμπειρικά δεδομένα (standards). Δηλαδή, η νέα νοημοσύνη θα πρέπει να έχει τέτοιες δεξιότητες που να είναι παρόμοιες με τις δεξιότητες άλλων ειδών νοημοσύνης, αλλά παράλληλα να είναι διαφορετικές και ξεχωριστές από αυτές. Επίσης θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από τέτοιες ικανότητες που να αλληλοσυσχετίζονται. Τέλος, η προτεινόμενη νοημοσύνη θα πρέπει να είναι «αναπτυσσόμενη». Δηλαδή θα πρέπει τα χαρακτηριστικά που τη προσδίδουν να αναπτύσσονται στα άτομα σε αντιστοιχία με την ηλικία και την εμπειρία τους. Όπως είναι αναμενόμενο για την εγκαθίδρυση των διαφόρων νοημοσύνων ως είδη νοημοσύνης, έχουν γίνει πάρα πολλές έρευνες. Εκτός από τη «λεκτική νοημοσύνη» (verbal intelligence) και τη «νοημοσύνη εκτέλεσης» (performance intelligence), που θεωρούνται αναμφισβήτητα ως είδη νοημοσύνης, έχει γίνει προσπάθεια για κατοχύρωση της κοινωνικής νοημοσύνης (social intelligence) ως το τρίτο μέλος των ειδών, χωρίς όμως επιτυχία αφού θεωρήθηκε ότι εμπεριέχεται και καλύπτεται από τη λεκτική νοημοσύνη (Cronbach, 1960) 6. 11