AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY 1

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 103 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY 1 E ρηµα της δε τερης ανασκαφικής περι δου (1950) στον µυκηναϊκ οικισµ της Γρ ττας, το µικρ λίθινο κεφάλι ανδρικής µορφής (εικ. 1-5, 7) προκάλεσε αµέσως το ενδιαφέρον του Ν. Κοντολέοντος, ο οποίος στα Πρακτικά του έτους εκείνου επισήµανε: «Είναι φανερ ν τι πρ κειται περί σηµαντικο συνδέσµου της πλαστικής της µυκηναϊκής προς την πρώιµον ελληνικήν πλαστικήν» 2. Ελάχιστα παρουσιασµένο έκτοτε 3, το ίδιο σηµαντικ έργο µυκηναϊκής µικροτεχνίας συζητείται στο παρ ν άρθρο. Οι σελίδες που ακολουθο ν αφιερώνονται µε ευγνωµοσ νη και σεβασµ στον καθηγητή Σπ ρο Ιακωβίδη, θάλλοντα Νέστορα των µυκηναϊκών σπουδών και προσηνή σοφ για τους νε τερους ερευνητές. Χωρίς παράλληλα στον τ πο και δίχως ασφαλείς ενδείξεις για την αρχική του µορφή και τον τρ πο χρήσης του, το κεφαλάκι αυτ συνιστά ένα ενδιαφέρον unicum στο Αιγαίο της Ύστερης Εποχής του Χαλκο, και ζητά απ τη σ γχρονη περιορισµένη µως σε συγκριτικά στοιχεία έρευνα να αποκαταστήσει το αρχικ «σχήµα» του και να προσεγγίσει τον συµβολισµ του. TΟ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η Γρ ττα καταλαµβάνει τη β ρεια παραλιακή ζώνη της π λεως Νάξου, στο δυτικ µισ της οποίας έχει ανασκαφεί πυκν ς πυρήνας σπιτιών του εκτεταµένου µυκηναϊκο 1. Το σχέδιο του ειδωλίου της Γρ ττας φιλοτέχνησε ο ζωγράφος Ανδρέας Κοντονής και τις φωτογραφίες έκανε ο Χρ νης Παπανικολ πουλος. Το προσωπικ του Μουσείου Νάξου στάθηκε, πως πάντα, δίπλα µας µε ευγενική προθυµία. Σε αυτή τη σ ντοµη αναζήτηση της «αρχής της µορφής» για το ακρολιθικ ειδώλιο της Γρ ττας οι καθ. E. Cline, καθ. G. Gesell, δρες Γ. και Έ. Σακελλαράκη µου επισήµαναν ενδιαφέροντα σηµεία για τα ειδώλια του Αιγαίου και της Ανατολής, και οι καθ. Ε. Σηµαντώνη-Μπουρνιά καθ. I. Λεβέντη και δρ. Β. Βιβλιοδέτης, για εκείνα των ιστορικών χρ νων. Η τα τιση του λίθου της κεφαλής οφείλεται στον δραστήριο και ενθουσιώδη ερευνητή των αρχαίων υλικών δρα Γ. Μπασιάκο (ΚΕΦΕΕ η- µ κριτος), στο πλαίσιο αυτοψίας του στο νησί. Προς λους τους παραπάνω οφείλονται θερµές ευχαριστίες. 2. Ν. Κοντολέων, Aνασκαφή εν Νάξω, ΠΑΕ 1950, 279 εικ. 13-14. 3. Σ ντοµες αναφορές στο ειδώλιο: Α. Βλαχ πουλος, Ο ΥΕ ΙΙΙΓ οικισµ ς της Γρ ττας. Στο Κέντρο ή την Περιφέρεια του Μυκηναϊκο Αιγαίου;, στο Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα - Μ. Παπακωνσταντίνου (επιµ.), Πρακτικά του Β ιεθνο ς ιεπιστηµονικο Συνεδρίου «Η περιφέρεια του Μυκηναϊκο Κ σµου», Λα- µία 1999 (Αθήνα 2003) 498 εικ. 19 Α. Βλαχ πουλος, Η Μυκηναϊκή περίοδος στη Νάξο µέσα απ επιλεγµένα εκθέµατα του Αρχαιολογικο Μουσείου Νάξου, στο Μ. Σέργης - Στ. Ψαρράς (επιµ.), Νάξος. Αρµενίζοντας στο Χρ νο (Αθήνα 2006) 44 εικ. 1-3. 103

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 104 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY οικισµο των ΥΕ ΙΙΙΑ και ΥΕ ΙΙΙΓ χρ νων 4. Το λίθινο κεφάλι προέρχεται απ τον ευρ τερο χώρο της Οικίας Α, καλοκτισµένου σπιτιο της ΥΕ ΙΙΙΑ περι δου µε προβεβληµένη θέση, καθώς έβλεπε σε µικρή τριγωνική πλατεία του οικισµο 5. Το ειδώλιο βρέθηκε «έξωθι του τοίχου β», έξω δηλαδή απ τον β ρειο τοίχο του ωµατίου Β, που προσαρτήθηκε απ τα δυτικά στο ωµάτιο Α (της ΥΕ ΙΙΙΑ1 και πρώιµης ΥΕ ΙΙΙΑ2) σε νε τερη φάση, είτε κατά την ώριµη ΥΕ ΙΙΙΑ2 και ΥΕ ΙΙΙΒ1 περίοδο, είτε κατά την ΥΕ ΙΙΙΓ 6. Η περιοχή αυτή βρίσκεται πολ κοντά στο θαλάσσιο κ µα, ανασκάφηκε µε µεγάλες δυσκολίες λ γω της εισροής των υδάτων και πολλοί τοίχοι δεν κατέστη δυνατ να χρονολογηθο ν µε ασφάλεια 7. Το µοναδικ στοιχείο που αναφέρεται απ τον Ν. Κοντολέοντα είναι τι η κεφαλή βρέθηκε «µετά µυκηναϊκών οστράκων και δεν αφίνει αµφιβολίαν περί της χρονολογήσεώς της εις την εποχήν αυτήν» 8. Ας δο µε εν συντοµία τα στοιχεία που είναι γνωστά για την Οικία Α. Το µεγαλ τερο ορθογώνιο ωµάτιο Α διέθετε µονολιθικ κατώφλι και επιµεληµένο δάπεδο απ λευκ κονίαµα. Απ την κεραµεική του χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΑ1 / πρώιµη ΙΙΙΑ2 περίοδο 9. Ένας δε τερος ανάλογος χώρος ( ωµάτιο Α ) προστέθηκε σε επ µενη οικοδοµική φάση, 4. Η παλαι τερη εγκατάσταση της Γρ ττας χρονολογείται στην Ύστερη Νεολιθική και την Πρώιµη Εποχή του Χαλκο. Βλ. συνοπτικά:. Φιλανιώτου, Η προϊστορική Νάξος. Απ τη Νεώτερη Νεολιθική ώς το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής, στο Σέργης - Ψαρράς.π. 30-36, που και βιβλιογραφία. Για τον ΥΕ ΙΙΙΑ ορίζοντα του µυκηναϊκο οικισµο (Π λη Ι) της Γρ ττας, βλ Μ. Κ. Κοσµ πουλο, Η Γρ ττα και το κρητοµυκηναϊκ Αιγαίο (Αθήνα 2004), που και οι βιβλιογραφικές αναφορές στις ανασκαφικές εκθέσεις. Για τον YE IIIΓ οικισµ (Π λη ΙΙ) βλ. Βλαχ πουλο.π. (σηµ. 3 2003) V. Lambrinoudakis - O. Philaniotou-Hatzianastasiou, he Town of Naxos at the End of the Bronze Age: the Mycenaean Fortification Wall, στο V. Karageorghis - Chr. E. Morris (επιµ.), Defensive Settlements of the Aegean and the Eastern Mediterranean after c. 1200 B.C. (Nicosia 2001) 159-167. Vlachopoulos, The LH IIIC Grotta phase of Naxos. Its Synchronisms in the Aegean and its nonsynchronisms in the Cyclades, στο S. Deger-Jalkotzy - M. Zavadil (επιµ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna (Wien 2003) 217-234. 5. Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 271 εικ. 1-3 Β. Λαµπρινουδάκης, Ανασκαφή Νάξου, ΠΑΕ 1985, 144 παρ. πίν. Ε Κοσµ πουλος.π. 26 εικ. 1-2, 44 εικ. 14. Η κεραµεική απ την Οικία Α (αυτ θι 29-30, 80, 86 εικ. 3) είναι ΥΕ ΙΙΙΑ1-2 στην πλειον τητά της, καλής ποι τητας, γραπτή και εισηγµένη στη Νάξο. 6. Ο Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 275 εικ. 7, αναφέρει για τον τοίχο β τι «προσετέθη βραδ τερον αλλ εντ ς της αυτής γενικής περι δου» και έτσι παριστάνεται στο πρώτο τοπογραφικ της µυκηναϊκής Γρ ττας (Ν. Κοντολέων, Aνασκαφή εν Νάξω, ΠΑΕ 1951, 215 εικ. 1). Στο ίδιο σχέδιο οι υπ λοιποι τοίχοι του ωµατίου Β αποδίδονται στην ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο. Στο συνθετικ τοπογραφικ σχέδιο της Γρ ττας [Ν. Κοντολέων, Ανασκαφή Νάξου, ΠΑΕ 1965, 174-176 εικ. 2 Λαµπρινουδάκης.π. (σηµ. 5) παρ. πίν. Ε Βλαχ πουλος.π. (σηµ. 3 2003) εικ. 2] το ωµάτιο Β αποδίδεται στην πρώτη µυκηναϊκή (ΥΕ ΙΙΙΑ) π λη. Η µελέτη της κεραµεικής της ΥΕ ΙΙΙΑ π λης [Κοσµ πουλος.π. (σηµ. 4) 26, 29 εικ. 1-2] έδειξε, µως, τι το ωµάτιο Β είχε θεµελιωθεί ψηλ τερα και απ το ω- µάτιο Α (το οποίο προστέθηκε στην ώριµη ΥΕ ΙΙΙΑ2 και ΥΕ ΙΙΙΒ1) και τι αυτ πρέπει να χρονολογηθεί στην ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο. 7. Οι δ σκολες συνθήκες της ανασκαφής στη Γρ ττα, οφειλ µενες στην εισροή της θάλασσας στον µυκηναϊκ ορίζοντα, είναι προφανές τι στέρησαν την έρευνα απ στρωµατογραφικά και άλλα στοιχεία, που θα καθιστο σαν ευκρινέστερη τη διάκριση των χώρων και θα φώτιζαν τον χαρακτήρα των δραστηριοτήτων που ελάµβαναν χώρα σε κάθε κτίριο. Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 269, 277. Βλ. Βλαχ πουλο.π. (σηµ. 3 2003) 495 εικ. 3, 5. 8. Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 279. 9. Κοσµ πουλος.π. (σηµ. 4) 26, 29 εικ. 1-2. 104

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 105 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY της ώριµης ΥΕ ΙΙΙΑ2 περι δου, στο εµπρ ς µέρος του κτιρίου. Στο ωµάτιο Α υπήρχε κτιστή («συµπαγής») ορθογώνια κατασκευή, πλάτ. 1 µ., µήκ. 2,20 µ. και σωζ. ψ. 0,40-0,50 µ., που στηριζ ταν στο µέσο του ανατολικο τοίχου του 10. Η εξέδρα αυτή «παρουσιάζει οµοι τητες µε µυκηναϊκο ς οικιακο ς βωµο ς» 11, οι οποίες καθιστο ν το ωµάτιο Α και συνακ λουθα την Οικία Α χώρο πιθανής άσκησης οικιακής λατρείας. «Eν αποκεκρου- µένον µυκηναϊκ ν ειδώλιον» (πιθαν τατα το ελλιπές Φ-σχηµο ειδώλιο που εντοπίστηκε στα ευρήµατα του 1950), τµήµα φωλε σχηµου αγγείου απ πρασιν φαιο µάρµαρο, µεγάλοι πίθοι και ένας «τριποδικ ς λέβης» (προφανώς χ τρα), που βρέθηκαν επίσης στην Οικία Α, ίσως ισχυροποιο ν µία τέτοια υπ θεση 12. Στο ωµάτιο Α, επιπλέον, βρέθηκε πήλινη σφραγίδα µε εγχάρακτη παράσταση γωνιών µέσα στα τεταρτοκ κλια σταυρο, εγγεγραµµένου σε κ κλο 13. Το κωνικ σχήµα της σφραγίδας, η πηνι σχηµη απ ληξη µε την οριζ ντια διάτρηση, και ιδίως το θέµα της, βρίσκουν παράλληλα κυρίως στη Νεολιθική-Πρωτοχαλκή και λιγ τερο στη σφραγιδογλυφία της Μέσης Εποχής του Χαλκο 14. Πήλινες σφραγίδες απαντο ν εξαιρετικά σπάνια στην Εποχή του Χαλκο και το θέµα της παράστασης, «σ νηθες εις τους υποµυκηναϊκο ς και τους πρωτογεωµετρικο ς χρ - 10. Κοντολέων.π. (σηµ. 6 1951) 215 εικ. 3 Κοντολέων.π. (σηµ. 6 1965) 175 εικ. 2. 11. Κοσµ πουλος.π. (σηµ. 4) 27. Για τους κτιστο ς οικιακο ς βωµο ς, βλ. µ. Rutkowski, The Cult Places of the Aegean (New Haven and London 1986) 219 εικ. 308 (Ασίνη κ.α.) A. Åkeström, Cultic Installations in Mycenaean Rooms and Tombs, στο. µ. French - K. A. Wardle (επιµ.), Papers in Greek Prehistory. Papers Presented at the Centenary Conference of the British School at Athens. Manchester 1986 (Bristol 1988) 201-202 εικ. 1 (Μπερµπάτι) H. Whittaker, Mycenaean Cult Buildings. A Study of their Architecture and Function in the Context of the Aegean and the Eastern Mediterranean (Bergen 1997) 6-7, 17-18 table 4. Για τους κτιστο ς βωµο ς σε ΥΜ/ΥΕ ΙΙΙ ιερά και οικίες, βλ. Θ. Ηλι πουλο, Ο ΥΜ ΙΙΙΓ οµφαλ εις βωµ ς της Κεφάλας Βασιλικής, στο Α. Βλαχ πουλος - Κ. Μπίρταχα (επιµ.), Αργονα της. Τιµητικ ς τ µος για τον καθ. Χρ. Ντο µα (Αθήνα 2003) 397-402. Οι βωµοί αυτοί βρίσκονται στο κέντρο των ιερών, και συχνά πλαισιώνονται απ θρανία κατά µήκος των τοίχων. Βλ. R. N. L. Barber, Oι Κυκλάδες την Εποχή του Χαλκο (Αθήνα 1994) 250 εικ. 167. 12. Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 279 εικ. 12 (τα δ ο πρώτα ευρήµατα εκτίθενται στο Αρχαιολογικ Μουσείο Νάξου). Η πολυσηµία των µικρών µυκηναϊκών ειδωλίων, ωστ σο, και η αδυναµία της έρευνας να προσδώσει ιερ χαρακτήρα στους τ πους ε ρεσής τους παραµένει σηµαντική παράµετρος της ερµηνευτικής τους προσέγγισης, βλ. Ι. Τζώνου-Herbst, H πολυσηµία των µυκηναϊκών ειδωλίων, στο Βλαχ πουλος - Μπίρταχα.π. (σηµ. 11) 656, 660. 13. CMS V, 2 αρ. 603. Η σφραγίδα έχει ψος και διάµετρο 2,85 εκ. 14. Tο θέµα και οι παραλλαγές του απαντο ν κατά κ ριο λ γο σε κωνικές λίθινες σφραγίδες της ΠΕ ΙΙ περι δου απ τη Θήβα (CMS V, 2, αρ. 668), το Αίγιο (CMS V Suppl. 1B, αρ. 164), τη Νεµέα (αυτ θι αρ. 128) κ.α. Κωνικές σφραγίδες απ πηλ µε παραπλήσιο θέµα σταυρο, επίσης ΠΕ ΙΙ, βρέθηκαν στα Θαρρο νια της Ε βοιας (CMS V Suppl. 1B, αρ. 350-351). Βλ. επίσης S. Hood, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα (ελλ. µετάφρ., Αθήνα 1987) 253 εικ. 211.Α. Θεοχάρης, Νεολιθικ ς πολιτισµ ς (Αθήνα 1981) 67 εικ. 29 (Νεολιθική εποχή) N. Angelopoulou, The lead seal and the clay sealings, στο L. Marangou - C. Renfrew - C. Doumas - G. Gavalas (επιµ.), Μαρκιανή Αµοργο. Markiani, Amorgos. An Early Bronze Age Fortified Settlement. Overview of the 1985-1991 Investigations, BSA Suppl. 40 (Oxford 2006) 219-221 εικ. 8.25, πίν. 52a,αρ. 317 (Πρώιµη και Μέση Εποχή του Χαλκο ) O. Krzyszkowska, Aegean Seals. An Introduction (London 2005) αρ. 47 (Νεολιθική εποχή), αρ. 54-55 (ΠE II). Ήδη απ την ΠΜ εποχή οι σφραγίδες γίνονται απ οστ και λίθο (δεν αναφέρονται παραδείγµατα απ πηλ ) και οι κωνικές σφραγίδες της ΜΜ περι δου κατασκευάζονται αποκλειστικά απ µαλακο ς λίθους, αυτ θι 60-61, 63-66, 70-74 αρ. 129-130, 138, 143-145, 202. Βλ. επίσης Γ. και Ε. Σακελλαράκη, Αρχάνες. Μία νέα µατιά στη Μινωική Κρήτη (Αθήνα 1997) 672 εικ. 743 (ΠΜ ΙΙ και ΙΙΙ σφραγίδες). 105

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 106 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY νους» κατά τον Ν. Κοντολέοντα, αλλά µε ελάχιστα παράλληλα στις σφραγίδες της Υστεροχαλκής ΙΙΙ περι δου, δεν βοηθά στην ασφαλή της χρονολ γηση 15. Εφ σον, µως, η σφραγίδα βρέθηκε στον µυκηναϊκ ορίζοντα του οικισµο και το ευτελές υλικ δεν της προσέδιδε καλλιτεχνική ή κειµηλιακή αξία, θα την δεχτο µε ως εν χρήσει σφραγιστικ αντικείµενο, που ως τέτοιο διευρ νει περαιτέρω τον κ κλο δραστηριοτήτων που ενδεχοµένως ελάµβαναν χώρα στην Οικία Α. Το λίθινο ειδώλιο, συνεπώς, βρέθηκε στο περιβάλλον του περισσ τερο φροντισµένου σπιτιο του ΥΕ ΙΙΙΑ πυρήνα του οικισµο της Γρ ττας, απ που προέρχονται ευρήµατα δηλωτικά αποθήκευσης, παρασκευής τροφής, ενδεχοµένως διακίνησης ή ελέγχου προϊ ντων και πιθαν ν οικιακής λατρείας. Η ΛΙΘΙΝΗ ΚΕΦΑΛΗ ΤΗΣ ΓΡΟΤΤΑΣ: Η ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ Το λίθινο κεφαλάκι (αρ. ευρ. Μουσείου Νάξου 340) αποδίδει ανδρική µορφή. Είναι ολ γλυφο, κατασκευασµένο πως έδειξε η µακροσκοπική του εξέταση απ τον δρα Γ. Μπασιάκο απ γκριζοπράσινο οφείτη λίθο (η πλήρης γεωλογική ονοµασία του οποίου είναι σχιστοποιηµένος εκ µεταµορφώσεως σερπεντινιωµένος περιδοτίτης 16 (εικ. 6). Μαζί µε το σ µφυτο στέρνο έχει ψ. 6,3 εκ., µέγιστο πλ. 3 εκ. και µέγιστο πάχ. 2,9 εκ. Το πρ σωπο της µορφής έχει ψ. 3,3 εκ., χωρίς το υπογένειο. ιατηρείται ακέραιο, αλλά παρουσιάζει φθορές και σπασίµατα στο δεξι µισ : το περίγραµµα του δεξιο µατιο έχει φθαρεί και στην ίδια παρειά υπάρχει λοξή ρωγµή. Το επάνω µέρος της κεφαλής είναι επίπεδο, πολ καλ τερα λειασµένο απ τα υπ λοιπα σηµεία της, που επίσης είναι στιλπνά. Η στιλπν τητα αυτή και η σχετικά «λιπαρή» υφή της επιφάνειας, κατά τον Γ. Μπασιάκο, θα µπορο σαν να οφείλονται σε θερµική επεξεργασία του ειδωλίου, µετά τη λάξευση και εξωτερική λείανση, σε θερµοκρασία 600-800 ο C, µε σκοπ να ενισχυθεί η επιφανειακή σκληρ τητά του, πρακτική συνήθης στο Αιγαίο απ τους πρώιµους χρ νους και εξής. Στο µέτωπο της κεφαλής υπάρχει βαθιά εγχάραξη, σχεδ ν οριζ ντια, που ορίζει σχη- µατικά αποδοσµένη κ µη. Τα µεγάλα αµυγδαλωτά µάτια έχουν αποδοθεί µε εγχαράξεις, η µ τη, τα χείλη και τα αυτιά είναι ανάγλυφα. Η µ τη αποτελεί κατακ ρυφη προέκταση του µετώπου και είναι ελαφρά γρυπή, τα αυτιά είναι µεγάλα και ανοµοι τροπα λαξευ- 15. Κοντολέων.π. (σηµ. 6 1951) 217. Σφράγισµα µε το ίδιο ακριβώς θέµα βρέθηκε στο Καστέλλι Χανίων µαζί µε ΥΜ ΙΙΙΒ2 κεραµεική (CMS V Suppl. 1A, αρ. 150). 16. Πρ κειται για λίθο συγγενή µε τον σχιστ λιθο. H µακροσκοπική οµοι τητα του οφείτη µε τον κοιν νησιωτικ σχιστ λιθο είχαν κάνει τον ανασκαφέα [Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 279] να θεωρήσει την κεφαλή «εκ πρασίνου σχίστου, επιτοπίου προφανώς». Ο δρ. Γ. Μπασιάκος, κατά τη διάρκεια αυτοψίας που διενήργησε (13.5.2007) στον ΠΚ οικισµ του Παν ρµου, στην ανατολική ακτή της Νάξου, απ κοινο µε τη δρα Α. Αγγελοπο λου και τη δρα Α. εβετζή, εντ πισε στον παρακείµενο χείµαρρο απολελυµένες κροκάλες σχιστοφυο ς σερπεντινιωµένου περιδοτίτη (εικ. 6) απολ τως µοιες (απ πλευράς χρώµατος και υφής) προς το υλικ κατασκευής του εξεταζ µενου ειδωλίου, δια των οποίων ο λίθος αποδεικν εται αυτοφυής στο νησί, και έτσι πιθαν τατα επιτ πια η κατασκευή της λίθινης κεφαλής στη Nάξο. Η εντυπωσιακή οµοι τητα των κροκαλών µε τη λίθινη κεφαλή της Γρ ττας (εικ. 6) ενισχ ει την κατασκευή του ειδωλίου στο νησί. 106

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 107 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY µένα. Τα χείλη είναι σαρκώδη, αποδίδονται µισάνοιχτα µε οριζ ντια εγχάραξη. Κάτω απ το πηγο νι και γ ρω απ τη βάση του λαιµο υπάρχει ανάγλυφο τριγωνικ υπογένειο, ελαφρά έκκεντρο και πιο φουσκωτ στο δεξι του τµήµα. Ο αυχένας διακρίνεται απ το κεφάλι µε δ ο λοξές εγκοπές, πίσω απ τα αυτιά, και είναι σχεδ ν επίπεδος. Φτάνει κατακ ρυφα έως το ψος του πηγουνιο, απολήγει σε καµπ λο τελείωµα και σχηµατίζει ορθογώνια οδ ντωση έως το µέσο του πάχους του λαιµο. Απ εκεί και κάτω ο λίθος έχει απολαξευτεί λοξά και σχηµατίζει οξ ληκτο στέλεχος µήκ. 2 εκ. στο σηµείο που συναντά την µπροστινή, επίπεδη προέκταση του λαιµο. ιαµορφώνεται, δηλαδή, στο σηµείο του στέρνου επίµηκες τριγωνικ έµβολο, το οποίο προφανώς γοµφων ταν ή προσαρµοζ ταν σε φθαρτ µάλλον ξ λινο πυρήνα. «Πιθανώτατα πρ κειται περί κεφαλής «ακρολίθου» αγαλµατίου, ως µοι υπέδειξεν ο κ. Σ. Μαρινάτος», σηµειώνει ο Ν. Κοντολέων 17, συµπέρασµα που προκ πτει ε λογα συνεκτιµώντας το υλικ, το θέµα, τη λάξευση και κυρίως τον τρ πο πρ σφυσης σε διαφορετικ υλικ, που προέβλεψε για το λίθινο γλυπτ ο κατασκευαστής του. Ο κατακ ρυφος, άκαµπτος αυχένας και η ουσιαστική απουσία λαιµο στη λίθινη κεφαλή έρχονται σε αντίθεση µε τα φυσιοκρατικά αποδοσµένα χαρακτηριστικά του ανδρικο πορτρέτου. Το επίπεδο τριγωνικ στέλεχος που διαµορφώνεται στη θέση του λαιµο στερείται πλαστικ τητας, δηµιουργώντας ερωτηµατικά κατά π σον το τµήµα αυτ έµενε ορατ, ως απ δοση του στέρνου, ή στειλεων ταν σε ξ λινο πυρήνα, ως σφηνοειδές έµβολο. Εάν το επίµηκες στέλεχος προοριζ ταν να µένει ορατ και η οδ ντωση του αυχένα απλώς προσαρµοζ ταν σε ξ λο, τ τε ένας πιθαν ς προορισµ ς της λίθινης κεφαλής ήταν διακοσµητική λαβή στην απ ληξη ραβδιο ή σκήπτρου 18. Με την υπ θεση αυτή θα συµφωνο σαν η εντελώς επίπεδη και λειασµένη επιφάνεια της κ µης (εικ. 5) και η απουσία ανάγλυφων γκων στην απ δοση των χαρακτηριστικών του προσώπου, που θα έκαναν τη λίθινη λαβή ευκολ τερη στο κράτηµα. Εάν το ανδρικ κεφαλάκι διακοσµο σε απ ληξη σκήπτρου, το ξ λινο προσαρτώµενο ραβδί θα είχε τοµή ελλειψοειδή (πλάτ. 2,2 εκ. και πάχ. 1,7 εκ.), που αντιστοιχεί στο σχήµα του γ µφου και της οδ ντωσης. Η απ λυτη εφαρµογή της λίθινης κεφαλής στο ξ λινο ραβδί µπορο σε να εξασφαλισθεί µε δακτ λιο, που θα προσαρµοζ ταν στο µέσο του εµβ λου (εικ. 8). Η υπ θεση της κεφαλής σκήπτρου, ωστ σο, δεν βρίσκει κανένα παράλληλο στο Αιγαίο και την Κ προ της Ύστερης Εποχής του Χαλκο, ο τε ως προς το υλικ κατασκευής ο τε ως προς το θέµα. Περισσ τερο γνωστά απ σφραγίδες και σφραγίσµατα, και χι πάντοτε ε κολο να ταυτιστο ν στις παραστάσεις εκείνες, τα ελάχιστα αντικείµενα που έχουν ερµηνευτεί ως σκήπτρα στο Αιγαίο είναι κατασκευασµένα απ ελεφαντ δοντο και χαλκ, και παριστάνουν κυρίως θέµατα εµβληµατικά (γρ πας), φυτικά ή συµβολικά (ρ δι) 19.Η αν- 17. Κοντολέων.π. (σηµ. 2) 279. 18. Λίθινες κεφαλές σκήπτρων έχουν αναγνωρισθεί ελάχιστες κατά την Εποχή του Χαλκο στο Αιγαίο, µε γνωστ τερο τον παλαιοανακτορικ σφυροπέλεκυ των Μαλίων σε σχήµα πάνθηρα, απ πράσινο λίθο. Βλ. Hood.π. (σηµ. 14) 212 εικ. 170 Ν. ηµοπο λου-ρεθεµιωτάκη, Το Αρχαιολογικ Μουσείο Ηρακλείου (Αθήνα 2005) 116. 19. N. Kourou, Sceptres and maces in Cyprus before, during and immediately after the 11th century, στο V. Karageorghis (επιµ.), Proceedings of the International Symposium Cyprus in the 11th century B.C. 107

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 108 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY θρώπινη µορφή δεν εµφανίζεται ο τε στα Κυπρογεωµετρικά Ι σκήπτρα (11ος αι. π.x.) της Κ πρου, επίσης χάλκινα και ελεφάντινα, που προτιµώνται ανάλογα θέµατα (βουκράνια, ρ δι). Το πιο γνωστ και αναµφισβήτητα το σηµαντικ τερο είναι το σκήπτρο του Κουρίου απ χρυσ και σµάλτο, µε παράσταση δ ο γερακιών επάνω σε σφαίρα, πιθαν τατα µυκηναϊκ έργο της ΥΕ ΙΙΙΑ ή Β περι δου 20. Οι λιγοστές πιθαν τητες να φανταστο µε το λίθινο ναξιακ ειδώλιο στην απ ληξη σκήπτρου γίνονται ακ µη λιγ τερες εάν υποτεθεί η χρήση του ως τελετουργική σφ ρα, αφο καµία απ τις (λίθινες) µινωικές και τις (χάλκινες) κυπριακές σφ ρες δεν έχει σχήµα που να ευνοεί αντίστοιχη χρήση για το αγαλµάτιο της Γρ ττας 21. Εξετάζουµε τώρα την πιθαν τερη εκδοχή, το λίθινο ανδρικ κεφαλάκι να ανήκε σε ακρ λιθο είδωλο µε κορµ κατασκευασµένο απ άλλο υλικ, µάλλον ξ λο. Με βάση τον προβληµατισµ που αναπτ ξαµε πιο πάνω για τον τρ πο λειτουργίας του τριγωνικο εµβ λου, εκτιµάται τι αυτ πιθαν τατα εφαρµοζ ταν εξωτερικά στον ξ λινο(;) κορµ, αποδίδοντας το στήθος του άνδρα, παρά γοµφων ταν στο σώµα του ειδωλίου, χωρίς να είναι πλέον ορατ. εν αποκλείεται, λοιπ ν, το υπ λοιπο ειδώλιο να απέδιδε ντυµένη µορφή, στην οποία προσαρµοζ ταν το λίθινο πορτρέτο µε το γυµν στέρνο, θυµίζοντας λίγα κλασικά και πλείστα ρωµαϊκά ακρ λιθα αγάλµατα, στα οποία το κεφάλι, συχνά κατασκευασµένο απ άλλο µάρµαρο, γοµφων ταν στον κορµ 22. Αυτ, µως, συνιστά µ νο µία υπ θεση, καθώς στην αιγαιακή ειδωλοπλαστική της Εποχής του Χαλκο σε αντίθεση µε την εικονογραφία δεν είναι γνωστές ενδεδυµένες ανδρικές µορφές. Η απουσία απ το κρητοµυκηναϊκ Αιγαίο λίθινων µικρογραφικών προτοµών µε ανάλογο σ στηµα γ µφωσης του κεφαλιο στο σώµα περιορίζει την προσέγγισή µας για την (Nicosia 1994) 205, µε αναφορές σε απλ κυλινδρικ χάλκινο σκήπτρο απ τη Θήβα (Α. Κεραµ πουλλος, Θηβαϊκά, Α 3, 1917, 197 εικ. 42.6-7), σε ελεφάντινο κεφάλι γρ πα, ίσως απ σκήπτρο, εισηγµένο απ την Ανατολή [Θ. Σπυρ πουλος, Ελεφαντίνη γλυπτή λαβή εκ Θηβών, ΑΑΑ 3, 1970, 268-274 εικ. 2-3 Κ. ηµακοπο λου (επιµ.), Ο µυκηναϊκ ς κ σµος. Πέντε αιώνες πρώιµου ελληνικο πολιτισµο. 1600-110 π.χ. (Αθήνα 1988) 256 αρ. 272] και σε ελεφάντινο σκήπτρο σε σχήµα ροδιο απ το Να πλιο, εισηγµένο απ την Κ προ (Ευ. εϊλάκη, Ναυπλία, Α 29, 1973-74, 203 πίν. 145στ Kourou.π. 207). λα χρονολογο νται στους ΥΕ ΙΙΙΑ-Β χρ νους. Πρωιµ τερο είναι ένα ΥΕ ΙΙ πάλι αµφίβολο ως προς τη χρήση του ελεφάντινο σκήπτρο απ τις Μυκήνες, µε παράσταση οκτώσχηµου θέµατος και δίσκου (A. Wace, Mycenae, BSA 48, 1953, 8 πίν. 4b Γ. Σακελλαράκης, Το ελεφαντ δοντο και η κατεργασία του στα µυκηναϊκά χρ νια, Αθήνα 1979, 69). 20. Kourou.π. (σηµ. 19) 203-207 εικ. 1. Το σκήπτρο απ το Κο ριο βρέθηκε στον Υστεροκυπριακ ΙΙΙΒ τάφο 40 της Καλορίζικης. D. McFadden, Late Cypriot πππ omb from Kourion Kaloriziki No. 40, AJA 58, 1954, 131-142 πίν. 21-22, 24-27 Kourou.π. 204-205 εικ. 1:6. Βλ. επίσης Hood.π. (σηµ. 14) 250 εικ. 208 Β. Καραγιώργης, Ο Κυπριακ ς πολιτισµ ς της Μυκηναϊκής περι δου, ΙΕΕ, τ. Α (Αθήνα 1970) 350. Απ διαφορετικ υλικ (αιγυπτιακ µπλε), είναι µ νο δ ο σκήπτρα σε σχήµα λωτο, εισηγµένα απ την Αίγυπτο (Kourou.π. 204 εικ. 1:2). 21. Για τις κυπριακές τελετουργικές ράβδους, λες µε σφαιρικ έξαρµα, βλ. Kourou.π. (σηµ. 19) 207-209 εικ. 2-3. Αντίστοιχα, στη µινωική Κρήτη καµία τελετουργική λίθινη σφ ρα δεν έχει σχήµα φυσιοκρατικ. Βλ. Μ. Μάντη-Πλάτωνος, Τελετουργικές σφ ρες και ρ παλα στον µινωικ κ σµο, ΑΕ 1981, 74-83. 22. Για τα ακρ λιθα, βλ. Γ. εσπίνη, Ακρ λιθα (Αθήνα 1975) E. Häger-Weigel, Akrolith-Statuen des 5. und 4. Jhrs v. Chr. (Berlin 1997) Κ. Ρωµιοπο λου, Συλλογή ρωµαϊκών γλυπτών. Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο (Αθήνα 1997) 33. 108

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 109 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY αρχική µορφή του ειδωλίου της Γρ ττας σε µία πολ αδρή και γι αυτ µη δεσµευτική σχεδιαστική πρ ταση ακρολιθικο αγαλµατίου (εικ. 9). Απ το ψος του προσώπου υπολογίζεται τι το συνολικ ψος του ιδι τυπου ναξιακο ειδωλίου θα έφτανε τα 30 εκατοστά. Η µετωπικ τητα, η αυστηρή έκφραση και το ελαφρ σκ ψιµο της κεφαλής αίσθηση που δηµιουργεί η ακαµψία λαιµο και αυχένα παραπέµπουν σε στάση ακίνητη για τον ξ λινο(;) ανδρικ κορµ, πιθαν ν στη στάση της προσοχής 23. Η ποι τητα της εργασίας στο λίθινο κεφάλι δεν είναι ξεχωριστή. Το γλυπτ αποδίδει πιστά τον νέο άνδρα, αλλά στερείται σχεδιαστικής ακρίβειας και εκφραστικής δ ναµης σε βασικά σηµεία. O σχιστοφυής οφείτης, σκληρ τερος απ τον γνωστ κρητικ ευκολοδο λευτο οφείτη, ρηγµατώνεται ε κολα και δυσκολε ει την απ δοση λεπτών περιγραµ- µάτων και πλαστικών λεπτοµερειών, εξηγώντας πειστικά γιατί η λάξευση της κ µης, των µατιών και του υπογενείου δείχνει αδρή. Η σκοτειν χρωµη επιφάνεια του λίθου, επιπλέον, δεν επέτρεπε να διακρίνονται καλά τα εγχάρακτα χαρακτηριστικά της κεφαλής. Γνωρίζοντας τι τα λίθινα ειδώλια ήδη απ τη Νεολιθική και την Πρώιµη Εποχή του Χαλκο διακοσµο νταν µε χρώµατα, δεν µπορεί να αποκλεισθεί η επίθεση ανοικτ χρωµης βαφής ή γραπτο κονιάµατος στο ναξιακ ειδώλιο 24. Σε ένα τέτοιο ενδεχ µενο, περισσ τερο ταιριαστή στο λίθινο πορτρέτο θα ήταν η κάλυψή του µε προσωπίδα λεπτο χρυσο ελάσµατος, διακοσµητική τάση που απαντά στα µετάλλινα αγαλµάτια χαναανικών θεοτήτων του 14ου-13ου αι. π.x. απ την Ανατολική Μεσ γειο 25. Στο Αιγαίο δεν µαρτυρο νται σ γχρονα παραδείγµατα προσαρτηµένα σε ειδώλια, ωστ σο η ΥΕ ΙΙΙΒ µικρογραφική προσωπίδα απ λεπτ φ λλο χρυσο που βρέθηκε στο ιερ της Φυλακωπής, πιθαν τατα κάλυπτε το πρ σωπο πήλινου ειδώλου ή ξ ανου, του οποίου το κεφάλι, µάλιστα, είχε διαστάσεις ανάλογες µε του ναξιακο ακρ λιθου 26. 23. εν µπορεί να αποκλεισθεί, βέβαια, η µορφή να παρισταν ταν καθιστή, πως συµβαίνει σε µικρογραφικ ( ψ. 6 εκ.) ολ σωµο ανδρικ ελεφάντινο ειδώλιο απ τις Μυκήνες.. D. Moore - W. D. Taylour, Well Built Mycenae. The Helleno-British Excavations Within the Citadel at Mycenae, 1959-1969, Fasc. 10, The Temple Complex (Oxford 1999) εικ. 5 (αρ. 68-1512). Το ειδώλιο, προϊ ν της διακοσµητικής ελεφαντουργίας, παριστάνει καθήµενο γυµν άνδρα µε εγχάρακτο π λο στο κεφάλι, που κρατάει κάποιο αντικείµενο στα λυγισµένα χέρια του. 24. Τα µεγάλα πήλινα είδωλα απ τον να της Αγ. Ειρήνης στην Κέα, για παράδειγµα, ήταν αρχικά επιχρισµένα µε κονίαµα και ζωγραφισµένα. Hood.π. (σηµ. 14) 131 εικ. 89Α, 90 Barber.π. (σηµ. 11) 193-194 εικ. 136 M. Caskey, The Temple at Ayia Irini: the Statues, Keos II, Part I (Mainz 1986). 25. O. Negbi, Canaanite Gods in Metal. An Archaeological Study of Ancient Syro-palaistinian Figurines (Tel Aviv 1976) 29, 162 πίν. 18 (αρ. 1307), 50, 172 εικ. 59 πίν. 33 (αρ. 1453). Για το θέµα, βλ. Α. Βλαχ πουλο, Η Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ περίοδος στη Νάξο. Τα ταφικά σ νολα και οι συσχετισµοί τους µε το Αιγαίο Α (Αθήνα 2006) 228. 26. C. Renfrew et al., The Archaeology of Cult: The Sanctuary at Phylakopi, BSA Suppl. 18 (London 1985) 302 εικ. 8.2 πίν. 59 Rutkowski.π. (σηµ. 11) 184, 185, εικ. 269 Α. Παπαευθυµίου-Παπανθίµου, Τελετουργικ ς καλλωπισµ ς στο προϊστορικ Αιγαίο (Θεσσαλονίκη 1997) 100 εικ. 49 Βλαχ πουλος.π. (σηµ. 25) 228. Η επίπεδη σχεδ ν ψη της προσωπίδας (πλάτ. 3 εκ.), οι περίτµητες περιοχές των µατιών και η κάµψη του ελάσµατος στα πλάγια, στην περιοχή των αυτιών, δείχνει τι η προσωπίδα πιθαν τατα είχε κατασκευασθεί για να προσαρτάται σε κεφάλι ειδώλου. 109

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 110 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY ΑΚΡΟΛΙΘΑ ΕΙ ΩΛΙΑ ΣΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ Τα λιγοστά παράλληλα της ακρολιθικής κεφαλής της Γρ ττας στο Αιγαίο, δηλαδή ολ γλυφα κεφαλάκια ανδρικών µορφών που προσαρτώνταν σε σώµα απ άλλο υλικ, είναι λα κατασκευασµένα απ ελεφαντ δοντο, κέρας ιπποποτάµου ή άλλο οστ 27. Συνιστο ν µία ανοµοιογενή οµάδα µικροτεχνηµάτων, δεδοµένων των διαφορετικών διαστάσεων, της αναπαριστώµενης ενέργειας και του τρ που γ µφωσης του κεφαλιο στον κορµ 28. Τα περισσ τερα είναι µινωικά ελεφαντουργήµατα των Νεοανακτορικών χρ νων, προϊ- ντα της ωριµ τερης στιγµής της κρητικής µικροτεχνίας της 2ης χιλιετίας π.x. Ανήκουν σε ολ γλυφα «χρυσελεφάντινα» ή «ακρολιθικά» αγαλµάτια µικρών διαστάσεων, το κεφάλι και τα άκρα των οποίων ήταν απ οστ, και τα υπ λοιπα µέρη (π.χ. µαλλιά, µάτια) απ άλλα υλικά. Τέτοια έργα ελεφαντουργίας βρέθηκαν στο Σπήλαιο Τραπέζα, στη Φαιστ, στην Κνωσ, στα Μάλια, στις Αρχάνες και στο Παλαίκαστρο, και δείχνουν σηµαντική ποικιλία των ειδωλοπλαστικών τ πων που αποδίδουν την ανδρική µορφή 29. Σηµειωτέον τι στην πλειον τητά τους αυτά βρέθηκαν σε ανακτορικο ς οικισµο ς και τι κανένα δεν προέρχεται απ τάφο. Απ το ανακτορικ συγκρ τηµα των Αρχανών προέρχεται ΥΜ ΙΒ σ νολο δ ο µικρογραφικών ελεφάντινων κεφαλών και πολλά άκρα µέλη ανδρικών και παιδικών µορφών. Τα µέλη αυτά, προσαρτηµένα µε γ µφους σε ξ λινους κορµο ς, αποτελο σαν τµήµατα µικρών αγαλµάτων, σωστ τερα «ειδώλων», η θέση και η χρήση των οποίων µέσα στο ανάκτορο δεν κατέστη δυνατ ν να αποσαφηνισθεί 30. Πλησιέστερα στη λίθινη κεφαλή της Γρ ττας βρίσκεται το οστέινο κεφάλι ώριµου άνδρα, που ανήκε σε είδωλο υπολογιζ µενου ψους 22 εκ. 31 (εικ. 10). Η γ µφωση της κεφαλής στον κορµ γιν ταν µε τριγωνικ 27.. D. S. Lapatin, Chryselephantine Statuary in the Ancient Mediterranean World (Oxford 2001) 26. Βλ. και σηµ. 29. 28. Σε διαφορετική κατηγορία ανήκει ελεφάντινο ειδώλιο απ λυτα σχηµατοποιηµένης µορφής, ψ. 6,2 εκ., της Ύστερης Εποχής του Χαλκο απ την Τίρυνθα, το επίµηκες έµβολο του οποίου αποτελεί το κ ριο σώµα του ειδωλίου. Είναι συροπαλαιστινιακής ή µεσοποταµιακής προέλευσης και ανήκει στην κατηγορία των «foundation deposit figurines». K. Kilian, Ausgrabungen aus Tiryns 1982-83, AA 1988, 145 εικ. 46. Cline, Sailing the Wine-Dark Sea. The International Trade and the Late Bronze Age Aegean, BAR Int. Series 591 (Oxford 1994) 132. 29. ιακρίνονται οι τ ποι του ταυροκαθάπτη και της ιστάµενης ανδρικής µορφής, µε ψος έως 40 εκ. Η χρονολ γηση των έργων αυτών είναι συχνά προβλη- µατική, προσδιοριζ µενη µεταξ ΜΜ Ι και ΥΜ ΙΒ περι δου. Βλ. Hood.π. (σηµ. 14) 144-145 εικ. 105-107 Σακελλαράκη.π. (σηµ. 14) 707-719 εικ. 817-833 Lapatin.π. (σηµ. 27) 22-28 πίν. 2-34 S. Heamingway, The Place of the Palaikastro Kouros in Minoan bone and ivory carving, στο J.. MacGillivray - J. M. Driessen - L. H. Sackett (επιµ.), The Palaikastro Kouros. A Minoan chryselephantine statuette, BSA Studies 6 (London 2000) 115-119, 122 εικ. 9.2-3. Οι ροι «ακρολιθικά» και «χρυσελεφάντινα» χρησιµοποιο νται εν µέρει καταχρηστικά για τα ειδώλια αυτά, δεδοµένου τι τα πρώτα συνήθως δεν έχουν λίθινα (αλλά ελεφάντινα) τα άκρα µέλη τους, και τα δε τερα είναι µεν ελεφάντινα αλλά ο τρ πος και η έκταση χρήσης του χρυσο δεν µπορεί να προσδιορισθεί. 30. Σακελλαράκη.π. (σηµ. 14) ιδίως εικ. 818. Βλ. επίσης Lapatin.π. (σηµ. 27) 33-34 πίν. 47. Αν και προέρχονταν απ καταστροφή απ φωτιά, τα κεφάλια και τα ακραία µέλη των Αρχανών διαπιστώθηκε τι είχαν ζωγραφισµένα µε χρώµα διάφορες λεπτοµέρειές τους. Βλ. Σακελλαράκη.π. 713-714. 31. Aυτ θι 707-709, 718 εικ. 817, 818, 830 ηµοπο λου-ρεθεµιωτάκη.π. (σηµ. 18) 337 (άνω). Το κεφαλάκι ήταν κατασκευασµένο απ κ κκαλο (κνήµη βοοειδο ς). 110

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 111 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY έµβολο τραπεζοειδο ς τοµής, που εισχωρο σε εγκάρσια στον ξ λινο πυρήνα, ωστ σο το µπροστιν του τµήµα απέδιδε τµήµα του στήθους του άνδρα και έµενε ορατ, πως δηλαδή στο ειδώλιο της Γρ ττας. Ανάλογο έµβολο γοµφώσεως απαντά σε οστέινο κεφάλι νέου άνδρα, µε ένθετα µάτια και µαλλιά, απ το Παλαίκαστρο 32. Την πληρέστερη εικ να για την αρχική µορφή πολλών απ τα ειδώλια αυτά δίνει το χρυσελεφάντινο είδωλο απ το Παλαίκαστρο της Κρήτης, ψ. περ. 52 εκ., που χρονολογείται µε terminus ante quem τον ΥΜ ΙΒ ορίζοντα καταστροφής της π λης 33. Παριστάνει νεαρ άνδρα που φορο σε ζώµα και υποδήµατα, µε τα χέρια λυγισµένα στους αγκώνες, στη γνωστή στάση θρησκευτικής λατρείας ή τελετουργικο χαιρετισµο 34. Το αριστερ του π δι προβάλλει αισθητά, στάση που απαντά σε παλαι τερα πήλινα ειδώλια του γειτονικο ιερο κορυφής του Πετσοφά, αλλά και σε σ γχρονα ελεφάντινα ειδώλια των Αρχανών 35. Είναι έργο εξαιρετικής τέχνης και προοριζ ταν να στέκει περίοπτο, προσαρτηµένο σε επίπεδη βάση µε τα σ µφυτα έµβολα που υπήρχαν κάτω απ τα πέλµατα. Αποτελείται απ τουλάχιστον οκτώ ξεχωριστά δουλεµένα κοµµάτια οστο ιπποποτάµου (για το µεγαλ τερο µέρος του σώµατος) και άλλων υλικών (στεατίτης για τα µαλλιά, ορεία κρ σταλλος για τα ένθετα µάτια, ξ λο για τους συνδέσµους και το ζώµα). Με λεπτ τατα χρυσά ελάσµατα είχαν αποδοθεί τα υποδήµατα και το ζώµα, το οποίο πιθαν τατα έφερε διακ σµηση αιγυπτιακο µπλε 36. Το κεφάλι, τα χέρια και τα π δια του ειδώλου ήταν σ µφυτα µε τον κορµ υπ την στενή έννοια, συνεπώς, το είδωλο δεν ήταν «ακρολιθικ», αλλά «συναρµολογο µενο» απ πολλά µέρη. Η πλαστική και χρωµατική αρµονία του «κο ρου του Παλαικάστρου» δηµιουργο ν ένα άριστο δείγµα της νεοανακτορικής µικροτεχνίας, το οποίο επιβεβαιώνει τη γ νιµη εφευρετικ τητα των Μινωιτών τεχνιτών στον συνδυασµ υλικών, διαφορετικών σε ιδι τητες και αξία. Το κτίριο 5, εντ ς και εκτ ς του οποίου βρέθηκαν τα κοµµάτια του «κο ρου» σε δ ο οµάδες, ταυτίζεται µε ιερ της π λης 37. Οι ανασκαφείς εκτιµο ν τι το αγαλ- µάτιο είχε θραυστεί στα δ ο και τα κοµµάτια του είχαν αποσυναρµολογηθεί και δια- 32. Heamingway.π. (σηµ. 29) 119 εικ. 9.3:c. 33. MacGillivray κ.ά..π. (σηµ. 29) Lapatin.π. (σηµ. 27) 28-32 πίν. 35-40, έγχρ. πίν. I-II. Πρ σφατη φωτογραφία στο Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη - Λ. Πλάτων, Κρήτη. Προϊστορικοί χρ νοι, στο Α. Βλαχ πουλος (επιµ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου (Αθήνα 2005) 400 εικ. 618-619. 34. MacGillivray κ.ά..π. (σηµ. 29) 119. 35. Heamingway.π. (σηµ. 29) 119 εικ. 5.1 Σακελλαράκη.π. (σηµ. 14) 707-709, 718 εικ. 817, 818, 830 (Αρχάνες). Το προτεταµένο αριστερ π δι ενισχ ει µε επιχειρήµατα τη χρήση του ρου «κο ρος» για το ειδώλιο, αν και η ονοµατολογική αυτή επιλογή συνδέεται πρωτίστως µε την ερµηνευτική προσέγγιση των µελετητών του ειδωλίου ως απεικ νισης νεαρο θεο. Για το θέµα βλ. Lapatin.π. (σηµ. 27) 31. 36. M. Moak, The Palaikastro kouros, στο Mac- Gillivray κ.ά..π. (σηµ. 29) 67, 75, πίν. K (ζωγραφική αποκατάσταση του ειδωλίου). 37. J. Driessen, A Late Minoan IA town shrine at Palaikastro, στο MacGillivray κ.ά..π. (σηµ. 29) 87-95 εικ. 6.1, πίν. N.b. Οι δ ο οµάδες µε τα κοµµάτια του κο ρου βρέθηκαν στο δωµ. 2 του κτιρίου 5 (π δια, υποδήµατα) και στην µορη του κτιρίου πλατεία (κεφαλή, κορµ ς, ζώµα). MacGillivray κ.ά..π. 21, 23 εικ. 1.2, 1.3 J. A. MacGillivray, στο Α. Καρέτσου - Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη - Ν. Παπαδάκης (επιµ.), Κρήτη - Αίγυπτος. Πολιτισµικοί δεσµοί τριών χιλιετιών. Κατάλογος Έκθεσης (Ηράκλειο 2000) 300 αρ. 294. 111

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 112 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY σπαρεί πριν καο ν στην πυρκαγιά της ΥΜ ΙΒ καταστροφής, απ µία ενέργεια εσκεµµένου βανδαλισµο ή εικονοµαχικο µένους 38. Η άγνωστη αρχική ψη πολλών απ τα κρητικά «είδωλα» και η αδυναµία ασφαλο ς προσδιορισµο του αρχικο τους περιβάλλοντος επιτείνουν την άγνοιά µας για τον προορισµ των αγαλµατίων αυτών, προσανατολίζουν τη σκέψη µας, µως, στη χρήση τους σε τελετουργίες (περιφορά, λατρεία, απ δοση προσφορών κλπ.), το καταληκτήριο µέρος των οποίων ίσως αποτελο σε η σκ πιµη διάλυσή τους, πως δείχνουν οι συνθήκες καταστροφής του ειδώλου του Παλαικάστρου. Η απουσία της γυναικείας µορφής, που επισήµαναν οι Γ. και Έ. Σακελλαράκη για τα ελεφάντινα ειδώλια που εξετάσαµε εδώ 39, είναι ενδεχοµένως δηλωτική της διαµ ρφωσης εν ς συγκεκριµένου τ που ανδρικών ειδώλων και ειδωλίων στη νεοανακτορική Κρήτη. Σε αντίθεση, λοιπ ν, µε την πρυτανε ουσα στην εικονογραφία των σφραγίδων και της ζωγραφικής γυναικεία µορφή της Π τνιας, στη µινωική (και αργ τερα στη µυκηναϊκή) µικροτεχνία των ολ γλυφων αγαλµατίων, η µορφή του νέου άνδρα πιθαν ν απέδωσε µία ρωµαλέα ανδρική θε τητα µε παγιωµένα ειδωλοπλαστικά χαρακτηριστικά (διαστάσεις, στάση, χειρονοµία, ένδυση). Αυτή τη νεαρή ανδρική θε τητα προσπάθησαν να προσεγγίσουν οι µελετητές του «κο ρου του Παλαικάστρου» J. A. MacGillivray και H. Sackett, οι οποίοι «είδαν» στο χρυσελεφάντινο ειδώλιο τον ικταίο ία ως αγγελιοφ ρο της αρχής του θερισµο και ως θε τητα συνδε µενη µε τον αιγυπτιακ σιρι 40. Σηµαντικές οµοι τητες µε τον «κο ρο» του Παλαικάστρου, αλλά ε ρηµα ταφικ εκείνο, εµφανίζει ένα ελλιπές ελεφάντινο ειδώλιο ανδρικής µορφής, ψ. 9 εκ., απ τις Μυκήνες, πολ κακής διατήρησης. Επαναλαµβάνει τον µετωπικ τ πο του νέου άνδρα, που φοράει ζώµα και έχει τα χέρια λυγισµένα στο στήθος, και είναι πιθαν µινωικ έργο της ΥΜ ΙΒ-ΙΙ / ΥΕ ΙΙΑ-Β περι δου 41. Καθώς η γνώση µας για τους άρρενες θεο ς και ήρωες της Κρήτης στην Εποχή του Χαλκο είναι ελάχιστη, δεν είναι σαφές ποιες µορφές παρίσταναν αυτοί οι ακρ λιθοι 38. Moak.π. (σηµ. 36) 83, 169. 39. Σακελλαράκη.π. (σηµ. 14) 716. 40. MacGillivray κ.ά..π. (σηµ. 29) 129, 165-169. Η Α. Λεµπέση, Το ιερ του Ερµή και της Αφροδίτης στη Σ µη Βιάνου, ΙΙΙ. Τα χάλκινα ανθρωπ µορφα ειδώλια (Αθήνα 2002) 196-197, συζητώντας τη σχέση του µεγέθους των ειδωλίων και των υλικών κατασκευής τους µε το ενδεχ µενο απεικ νισης θε τητας εκτιµά τι τέτοια σ νδεση δεν υπάρχει. 41. Α. Ξενάκη-Σακελλαρίου, Οι θαλαµωτοί τάφοι των Μυκηνών. Ανασκαφή Χρ. Τσο ντα (1887-1898) (Paris 1986) 98 πίν. 23 Heamingway.π. (σηµ. 29) 118-119 πίν. 29b. Μυκηναϊκ έργο του 13ου-12ου αι. π.χ. εκτιµάται απ τον H. Kyrieleis τι είναι ελεφάντινο ειδώλιο ανδρικής µορφής, απ το Ηραίο Σάµου, που βρέθηκε σε στρώµα του στερου 7ου αι. π.χ. H. Kyrieleis, Eine mykenische Elfenbeinfigur aus dem Heraion von Samos, στο H.-U. Cain - H. Gabelmann - D. Saltzmann, Festschrift für Nikolaus Himmelmann (Mainz 1989) 11-21. Το ειδώλιο παριστάνει µετωπική µορφή νέου που φοράει ζώµα, ψηλ κωνικ π λο στο κεφάλι και έχει τα χέρια λυγισµένα στο στήθος. Είναι σχεδ ν επίπεδο στην πίσω ψη. Τα έντονα χαρακτηριστικά (σαρκώδη χείλη, σιµή µ τη, µεγάλα αυτιά, οπές για ένθεση στη χάντρα του µατιο ), το δυσανάλογα µεγάλο κεφάλι και τα µη απαντώµενα αλλο στο Αιγαίο της ΥΕΧ τεχνοτροπικά του γνωρίσµατα δηµιουργο ν ένα έργο µε έντονα ανατολικά στοιχεία, η ένταξη του οποίου στη µυκηναϊκή τέχνη είναι τουλάχιστον προβληµατική. ο χρυσελεφάντινοι «κο ροι» άγνωστης προέλευσης στο Seattle Art Museum και το Ashmolean Museum της Οξφ ρδης, αντίστοιχα, είναι πλαστά έργα. Βλ. Heamingway.π. 120 πίν. 30. 112

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 113 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY «κο ροι». εν γνωρίζουµε επίσης εάν τα είδωλα αυτά ήταν αποκλειστικά λατρευτικά ή ανταποκρίνονταν και σε άλλες απαιτήσεις τελετουργικές, ιδεολογικές και αισθητικές της µινωικής κοινωνίας, ο τε για τη σχέση τους µε τα σ γχρονα χάλκινα ειδώλια που αφιερώνονταν στα κρητικά ιερά κορυφής 42. ΕΙ ΩΛΑ ΚΑΙ ΕΙ ΩΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΛΛΑ Α Περισσ τερο βοηθητικά για την καταν ηση του χρηστικο και συµβολιστικο ορίζοντα των «ειδώλων» αυτών, είναι τα στερα µυκηναϊκά (ΥΕ ΙΙΙ) ελεφάντινα, πήλινα και ασβεστολιθικά έργα ειδωλοπλαστικής, που βρέθηκαν στα οικιακά και δηµ σια ιερά της Αργολίδας (Μυκήνες, Τίρυνθα, Μιδέα, Ασίνη). Ας σηµειωθεί εξ αρχής µως τι καµία απ τις υστεροελλαδικές κεφαλές δεν διαθέτει επίµηκες στέλεχος γ µφωσης σε άλλο υλικ. Η τεχνική αυτή µοιάζει να πεθαίνει µαζί µε τη νεοανακτορική τέχνη (1700-1450 π.χ.) που τη γέννησε 43. Σηµαντικές τυπολογικές και τεχνοτροπικές οµοι τητες µε το ακρ λιθο πορτρέτο της Γρ ττας εµφανίζει το ολ γλυφο ελεφάντινο κεφάλι, ψ. 6,8 εκ., απ το Θρησκευτικ Κέντρο των Μυκηνών, που χρονολογείται µε terminus ante quem την ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο 44. 42. Για την παρξη ξ λινων µινωικών αγαλµάτων πρώτος έκανε λ γο ο A. Evans, The Palace of Minos IV (London 1935) 612. Πραγµατικά ακρ λιθα αγάλ- µατα µε ξ λινα σώµατα υπήρχαν στην Κρήτη πιθαν ν απ τη ΜΜ περίοδο, πως υπέθεσε ο Hood.π. (σηµ. 14) 115 εικ. 75, για ανδρική ασβεστολιθική κεφαλή απ την περιοχή της Κνωσο, πιθαν ν ΜΜ ΙΙ- ΙΙΙ, και ίσως για δε τερη απ τη Μ ρτο (Hood et al. Travels in Crete, 1962, BSA 61, 1964, 94 πίν. 12e). Βλ. E. Sapouna-Sakellarakis, Die bronzenen Menschenfiguren auf Kreta und in der Ägäis, PBF I.5 (Stuttgart 1995) πίν. 43.4-5 B. Rutkowski, Frühgriechische Kultdarstellungen, AM Beih. 8 (Berlin 1981) 121. Με την τεχνική του ακρ λιθου είχε κατασκευαστεί και το ΜΜ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ ξ ανο µε τα πήλινα π δια απ τα Ανε- µ σπηλια [Σακελλαράκη.π. (σηµ. 14) 530-539, 712, εικ. 530-537, που και εκτενείς αναφορές στα ξ ανα], ενώ τα πήλινα π δια απ την Αγ. Ειρήνη της Κέας (ΥΚ Ι-ΙΙ) πιθαν τατα ανήκαν σε ξ λινο λατρευτικ άγαλµα [Barber.π. (σηµ. 11) 194]. Για την έννοια του «αγάλµατος» και του «ξ ανου», βλ. S. Bettinetti, La statua di culto nella prattica rituale greca (Bari 2001) 27, 48. Ενδεικτικ ε ρηµα της ποικιλίας των «ακρολιθικών» ειδώλων κάθε είδους που υπήρχαν στη νεοανακτορική Κρήτη είναι η λίθινη περο κα της Κνωσο, πιθαν τατα απ µεγάλο ξ λινο είδωλο (σφίγγας;). η- µοπο λου-ρεθεµιωτάκη.π. (σηµ. 18) 117. Για τα χάλκινα κρητικά ειδώλια, µερικά απ τα οποία κατασκευάζονταν σε σηµαντικ ψος, βλ. Sapouna-Sakellarakis.π. 81 πίν. 29. Για τα χάλκινα νεοανακτορικά και µετανακτορικά ειδώλια, βλ. Λεµπέση.π. (σηµ. 40). 43. Έµβολο γ µφωσης ταυτίστηκε µ νο σε φυσιοκρατικ πήλινο κεφάλι των Νεοανακτορικών χρ νων, ψ. 10,8 εκ. απ τη Γ ρτυνα, που θα ανήκε σε είδωλο υπολογιζ µενου ψ. 1 µ. D. Levi, La villa rurale minoica di Gortina, Bollettino d Arte 1959, 252, 259 εικ. 32b Σ. Αλεξίου, Η θεά µεθ υψωµένων χειρών, ΚρητΧρον ΙΒ, 1958, πίν. ΣΤ εικ. 2 Γ. Ρεθεµιωτάκης, Ανθρωπ µορφη πηλοπλαστική στην Κρήτη. Απ τη Νεοανακτορική έως την Υποµινωική περίοδο (Αθήνα 1998) 41, 155 πίν. 6γ (αρ. 151). Πήλινα κεφάλια, πως αυτ της Γ ρτυνας, προερχ µενα απ ιερά κορυφής συνιστο ν ένδειξη τι στη µινωική ειδωλοπλαστική υπήρξε µία κατηγορία µεγαλ σωµων πήλινων αγαλ- µάτων. Hood.π. (σηµ. 14) 130 (Πετσοφάς). 44. W. Taylour, New Light at the Mycenaean Religion, Antiquity 44, 1970, 275 πίν. 41 ηµακοπο λου.π. (σηµ. 19) 74-75 αρ. 2 Lapatin.π. (σηµ. 27) 35-36 εικ. 56-59 Σ. Ιακωβίδης, Μυκηναϊκή Τέχνη, στο Η αυγή της Ελληνικής Τέχνης (Αθήνα 1994) 247, 331-332 εικ. 23-24. Η διπλή εγχάραξη στη βάση του λαι- µο ίσως υποδηλώνει τι η µορφή παρισταν ταν ντυ- µένη. Το κεφάλι των Μυκηνών εµφανίζει σηµαντικές φυσιογνωµικές οµοι τητες µε το λίθινο πορτρέτο της Γρ ττας, ιδίως στην απ δοση των µατιών, του στ µατος και της κ µης. 113

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 114 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY Στο έργο αυτ ο καλλιτέχνης αξιοποίησε µε θαυµαστ τρ πο τις φλεβώσεις του ελεφαντοστο και απέδωσε παραστατικά τη µορφή νεαρο άνδρα, µε ελαφριά κλίση του κεφαλιο, µεγάλα µάτια και π λο ή ταινία γ ρω απ τα µαλλιά. Οι διαµπερείς οπές στη βάση του λαιµο δηλώνουν τι η προσήλωση του κεφαλιο γιν ταν µε ένθεση στον κορµ και οριζ ντιους πίρους. Ο κορµ ς του πιθαν τατα ήταν απ ξ λο, δυνάµει λοιπ ν, ανήκει και αυτ σε «ακρολιθικ» αγαλµάτιο, το ψος του οποίου θα ξεπερνο σε τα 60 εκ. Το περιβάλλον ε ρεσής του δηλώνει τι µάλλον προέρχεται απ λατρευτικ είδωλο, πως άλλωστε και τα πήλινα ειδώλια απ τον ίδιο χώρο 45. Ο σχιστοφυής οφείτης του ειδωλίου της Γρ ττας δεν απαντά αλλο στην αιγαιακή µικρογλυπτική σε αντίθεση µε τη λιθοτεχνία αγγείων και σφραγίδων, που ο κρητικ ς οφείτης χρησιµοποιήθηκε ευρέως για ολ γλυφα έργα µικροτεχνίας κατά την 3η και κυρίως κατά τη 2η χιλιετία π.x. στη Mινωική Kρήτη (βλ. σηµ. 69). Η απουσία παραλλήλων απ το ίδιο υλικ, ενισχυ µενη απ τις κατασκευαστικές και µορφολογικές ιδιαιτερ τητες του ειδωλίου, καθιστά τη χρονολογική και τεχνοτροπική του ένταξη ακ µη πιο προβληµατική. Το ακρολιθικ κεφαλάκι της Νάξου χρονολογείται απ τον ανασκαφικ του ορίζοντα πιθαν τατα στην ΥΕ ΙΙΙΑ περίοδο (14ος αι. π.x.), φαίνεται µως τι έλκει τον τ πο του απ τη νεοανακτορική παράδοση των κρητικών ακρολιθικών ειδωλίων, παρά απ τη σ γχρονη µυκηναϊκή ειδωλοπλαστική σε λίθο και οστ. Αντίθετα, αξιοση- µείωτες οµοι τητες µε το κεφαλάκι της Νάξου εµφανίζουν δ ο κεφαλές απ γραπτ κονίαµα της ΥΕ ΙΙΙΒ περι δου (13ος αι. π.x.) απ τις Μυκήνες και σηµαντικ ς αριθµ ς πήλινων ειδωλίων της ΥΕ ΙΙΙΓ περι δου (12ος αι. π.x.), που θα εξετάσουµε εν συντοµία. Οι δ ο κεφαλές απ ασβεστοκονίαµα είναι έργα διαφορετικής κλίµακας, ωστ σο η οπή για ξ λινο γ µφο που έχουν στη βάση του σπασµένου λαιµο δείχνει τι και τα δ ο έργα ανήκαν σε ξ λινα πιθαν τατα αγάλµατα που ήταν εκτεθειµένα σε ιερά 46. Το ένα, η γνωστή «σφίγγα των Μυκηνών», ψ. 0,168 µ., είναι περίοπτο έργο πλαστικής µε ζωγραφική διακ σµηση, που θα είχε σχεδ ν φυσικές διαστάσεις 47. Βρέθηκε στην περιοχή του Θρησκευτικο Κέντρου, και θεωρείται τι ανήκει σε άγαλµα γυναικείας θε τητας ή σφίγγας 48. 45. Hood.π. (σηµ. 14) 153 εικ. 115 ηµακοπο λου.π. Βλ. επίσης σηµ. 56. 46. Τα κεφάλια των δ ο ακρολιθικών ειδώλων των Μυκηνών έγιναν απ ασβεστοκονίαµα, φθην υλικ δανεισµένο απ τη σ γχρονη τοιχογραφική τέχνη, που απέδιδε µε πλαστική και χρωµατική δ ναµη αυτ που δεν θα πετ χαινε το ξ λο, υποκαθιστώντας πολυτιµ τερα υλικά, πως το ελεφαντοστ. Βλ. Hood.π. (σηµ. 14) 124. Η ευθεία αναγωγή της πλαστικής «σφίγγας» στην τοιχογραφία είναι και εικονογραφική, πως αποδεικν ει η σ γκρισή της µε το κατά τοµή πορτρέτο της σ γχρονης (ΥΕ ΙΙΙΒ) ÈÙÔapplefiÙÓÈ, επίσης απ το Θρησκευτικ Κέντρο των Μυκηνών. Βλ. Ιακωβίδη.π. (σηµ. 44) 235, 329 εικ. 8 L. Morgan, The Cult Center at Mycenae and the duality of life and death, στο L. Morgan (επιµ.), Aegean Wall Painting. A Tribute to Mark Cameron (BSA Studies 13, 2005) 167-168, 169 πίν. 24b εικ. 10.5. 47. Χ. Τσο ντας, Κεφαλή εκ Μυκηνών, ΑΕ 1902, 1-10 πίν. 1-2 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 238-239, 330 εικ. 12-13. Βλ. P. Rehak, The Sphinx Head from the Cult Center at Mycenae, στο A. Dakouri-Hild - S. Sherratt (επιµ.), Autochthon. Papers Presented to O.T.P.K. Dickinson on the Occasion of his Retirement (µ R Int. Series 1432, Oxford 2005) 271-275 εικ. 1, που και η παλαι τερη βιβλιογραφία. 48. Την ερµηνεία της σφίγγας ανέπτυξε πρώτος ο ανασκαφέας της κεφαλής Xρ. Τσο ντας.π. Βλ. Hood 114

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 115 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY Το άλλο, λιγ τερο γνωστ και µ λις πρ σφατα εκτεθειµένο στο Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο δίπλα στη διάσηµη «σφίγγα», είναι ένα κεφαλάκι ανδρικής(;) µορφής, ψ. 6 εκ., που βρέθηκε β ρεια του ανακτ ρου και σ µφωνα µε τον ανασκαφέα A. Wace πιθαν ν προέρχεται απ θησαυρ µυκηναϊκο ιερο 49 (εικ. 11α-β). Πλαστικά είναι αποδοσµένη η µ τη του, το στ µα και το πηγο νι, τα µάτια, τα αυτιά και ο πλ καµος των µαλλιών που πέφτει στον αυχένα. Με µα ρη βαφή έχουν ζωγραφισθεί τα µαλλιά, το περίγραµµα των µατιών και τα φρ δια, και µε ρ δινη βαφή η ταινία που πιάνει τα µαλλιά ψηλά στο µέτωπο, το εσωτερικ περίγραµµα των αυτιών και τα χείλη. Μία κηλίδα ρ δινης βαφής στο αριστερ µάγουλο ίσως είναι απ κ σµηµα αντίστοιχο µε τον στικτ ρ δακα στα µάγουλα και το πηγο νι της µεγαλ τερης κεφαλής 50. Με τη «σφίγγα» µοιράζονται ακ µη την ολ βαφη υποδήλωση των µαλλιών και τις χαρακτηριστικές φαβορίτες, την ταινία στο κεφάλι και τη ζωγραφική απ δοση των µατιών και των φρυδιών. Προϊ ν της ίδιας πλαστικής παράδοσης και σ γχρονο µε τη µεγάλη «σφίγγα», το µικρ κεφαλάκι των Μυκηνών πιθαν τατα ανήκε σε ειδώλιο ανδρικής µορφής, εάν η αδρ τητα των πλαστικών χαρακτηριστικών, του έντονου περιγράµµατος των µατιών και η ολ βαφη κ µη που καταλήγει σε µακρ πλ καµο θα µπορο σαν να υποστηρίξουν κάτι τέτοιο σε µία ειδωλοπλαστική τέχνη φυσιοκρατικών επιδ σεων, που µως συχνά «ουδετεροποιεί» το φ λο της ανθρώπινης µορφής, πως θα δο µε. Πολλά απ τα πλαστικά και ζωγραφικά στοιχεία της µικρής κεφαλής των Μυκηνών (µεγάλη µ τη και µάτια, επίπεδο στ µα, πλ καµοι µαλλιών) απαντο ν στο πήλινο κεφάλι ψ. 0,12 µ., που βρέθηκε σε οικιακ ιερ της Ασίνης (Οικία G), και χρονολογείται στη µέση ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο 51. Ο «άρχων της Ασίνης» είναι ένα ιδιαίτερα εκφραστικ πορτρέτο µε έντονα εξπρεσιονιστικά στοιχεία, το οποίο κατασκευαστικά είναι κοίλο εσωτερικά 52..π. (σηµ. 14) 123-124 εικ. 83. Απ τις απ ψεις που θεωρο ν τι η κεφαλή προέρχεται απ άγαλµα θεάς [βλ. Γ. Μυλωνά, Πολ χρυσοι Μυκήναι (Αθήνα 1983) 210 εικ. 135] πιο πρ σφατη είναι αυτή του Rehak.π. 274. 49. Αρ. ευρ. ΕΑΜ 7712. A. Wace, ªycenae. An Archaeological History and Guide (Princeton 1949) 83 πίν. 104b Hood.π. (σηµ. 14) 124 E. French, Mycenae. Agamemnon s Capital. The Site and its Setting (Charleston 2002) 97 εικ. 45. Το κεφαλάκι έχει πλάτος πρ σθιας ψης 4,2 εκ. και πλάτος πλευρικής ψης 6,2 εκ. Βρέθηκε µε ΥΕ ΙΙΙΒ κεραµεική, µαζί µε το γνωστ ελεφάντινο σ µπλεγµα της θεϊκής(;) τριάδας [Μυλωνάς.π. (σηµ. 48) εικ. 90, 185 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 244, 331 εικ. 20 French.π. 97 εικ. 43-44]. Ο Wace.π. 84, εκτίµησε τι το κεφαλάκι και η ελεφάντινη τριάδα ήταν ίσως αφιερωµένα στις θε τητες που εικονίζονται στο σ µπλεγµα. Θερµές ευχαριστίες εκφράζονται προς τη δρα Λ. Παπάζογλου, προϊσταµένη των Προϊστορικών Συλλογών, για τη δυνατ τητα µελέτης της κεφαλής των Μυκηνών και τη φιλοξενία στο Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο. 50. µοιους στικτο ς ρ δακες έχει στα µάγουλά του πήλινο ειδώλιο απ την Οικία των Ειδώλων στις Μυκήνες [ ηµακοπο λου.π. (σηµ. 19) 192 αρ. 167, 193 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 240, 330 εικ. 14]. Για το θέµα βλ. Rehak.π. (σηµ. 47) 273. 51. O. Frödin - A. Persson, Asine. Results of the Swedish Excavations, 1922-1930 (Stockholm 1938) 308 εικ. 211 A.-L. d Agatha, The Lord of Asine Reconsidered: Technique, Type and Chronology, στο R. Hägg - G. Nordquist - B. Wells (επιµ.), Asine, III. Supplementary Studies on the Swedish Excavations 1922-1930 (Stockholm 1996) 39-40 ηµακοπο λου.π. (σηµ. 19) 98-99 αρ. 24 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 243, 331 εικ. 18-19. 52. Λ γω του στοιχείου αυτο θεωρήθηκε τι το κεφάλι στειλεων ταν σε ξ λο, οπ τε µπορο σε να είναι λατρευτικ ξ ανο µεγάλων διαστάσεων. R. V. Nickolls, Greek Votive Statuettes and Religious Continuity, c. 1200-700 B.C., στο B. F. Harris (επιµ.), Auckland Classical Essays Presented to. ª. µlaiklock (Auckland 1970) 6-7 Hood.π. (σηµ. 14) 133. 115

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 116 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY Το κεφάλι στην αρχή είχε χαρακτηρισθεί ανδρικ απ τον A. Persson, για να θεωρηθεί αργ τερα γυναικείο. Η C. Laviosa υποστήριξε στη συνέχεια τι το κεφάλι ανήκει σε σφίγγα ή σε άλλο φανταστικ ζώο, άποψη µε την οποία συντάχθηκε η.-l. d Agatha, η οποία έδειξε την αναλογία της κεφαλής προς τα κρητικά και κυπριακά τροχήλατα ειδώλια του 12ου αι. π.χ. που παριστάνουν υβριδικά και φανταστικά ντα, ιδίως προς εκείνα απ το ιερ της Αγίας Τριάδας 53. Πράγµατι, στα ειδώλια απ αυτήν και άλλες ΥΜ ΙΙΙΓ θέσεις (Γ ρτυνα, Γάζι, Καρφί, Παγκαλοχώρι), το πρ σωπο αποδίδεται µεν µε τις αρχές της παραστατικής πλαστικής και ζωγραφικής, οι ειδωλοπλάστες µως φαίνεται τι αδιαφορο σαν για τη δήλωση του φ λου της µορφής. που αυτ έπρεπε να δηλωθεί, αρκο σαν τα υποτυπώδη πλαστικά στήθη. Τα φανταστικά ή µιξογενή ανθρωπ µορφα ειδώλια απ το ιερ της Αγ. Τριάδας περιλαµβάνουν, ωστ σο, ανδρικές µορφές µε γένι και µουστάκι, που µως έχουν σώµα ζώου και στα π δια φορο ν σανδάλια και κνηµίδες 54. Οι καινοφανείς αυτοί τ ποι, που συνήθως ενσωµατώνουν αυστηρά, µετωπικά πορτρέτα, δεν περιορίζονται στην ειδωλοπλαστική της εκπνέουσας Μινωικής και Υποµινωικής περι δου, µετακενώνονται ακ µη και στην κεραµεική, σε µία κατηγορία ανθρωπ µορφων αγγείων 55. Τα ειδώλια θεαινών ή λάτρεων µε υψωµένα χέρια, τετράποδων υπαρκτών ή µυθικών µορφών (σφίγγες), συνιστο ν νέους ειδωλοπλαστικο ς τ πους, οι οποίοι ενδέχεται να αντιστοιχο ν σε µυθολογικο ς κ κλους εν ς εµπλουτισµένου ή µεταλλαγµένου µινωικο πανθέου. Η ναξιακή κεφαλή εµφανίζει µορφολογικές οµοι τητες µε τα φυσιοκρατικά πρ σωπα ορισµένων απ τα ειδώλια αυτά, πως και µε τα ΥΕ ΙΙΙΑ2-Γ τροχήλατα παράλληλά τους απ το Θρησκευτικ Κέντρο των Μυκηνών και τα ιερά της Τίρυνθας, της Μιδέας και της Φυλακωπής. Τα ειδώλια αυτά έχουν επίσης µέσο ψος 30 εκ., έντονη πλαστική και ζωγραφική διακ σµηση, και απεικονίζουν πλο σια ενδεδυµένες γυναικείες µορφές, οι οποίες 53. C. Laviosa, Il Lord di Asine è una sfinge, Atti e Memorie del 1o Congresso internazionale di micenologia (Roma 1968) 87-91 πίν. I-III Κ. ηµακοπο λου, Μυκηναϊκή πηλίνη κεφαλή, Α 25, 1970, A, 174-183 d Agatha.π. (σηµ. 51) 40, που και συζήτηση του θέ- µατος: (αυτ θι 46) εκτιµά τι ίσως η κεφαλή προσαρ- µοζ ταν σε σώµα βοοειδο ς. 54. Αγία Τριάδα: Ρεθεµιωτάκης.π. (σηµ. 43) 31 πίν. 54, 55 (αρ. 78), 33 πίν. 71α-β εικ. 66 (αρ. 90), 125. Βλ. επίσης αυτ θι 33 πίν. 36β (αρ. 93), 34 πίν. 73α-β, εικ. 64 (αρ. 98) Γ. Ρεθεµιωτάκης, Μινωικά πήλινα ειδώλια (Αθήνα 2001) 79 εικ. 94, 145-150 εικ. 151-152. Για τους «κεντα ρους» της ΥΜ ΙΙΙΓ περι δου βλ. Hood.π. (σηµ. 14) 135-136. Για τις «σφίγγες» της ΥΜ ΙΙΙΓ βλ.. ourou - A. Karetsou, Terracotta Wheelmade Bull Figurines from Central Crete, στο R. Laffineur - P. Betancourt (επιµ.), ΤΕΧΝΗ, Craftsmen, Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age, Aegaeum 16 (1997) 108 πίν. XLII.c A. Karetsou, Juktas Peak Sanctuary. Notes on 12th century material, AM 118, 2003, 60-63 εικ. 11. 55. Σε αγγείο απ τη Φαιστ έχει πλαστεί ανδρική µορφή µε γένι. Ρεθεµιωτάκης.π. (σηµ. 43) 38-39 πίν. 35γ-δ (αρ. 135). Σε ρυτ απ τις Μοίρες υπάρχει ανάγλυφη ανδρική(;) µορφή υψηλής πλαστικής ποι τητας. Ρεθεµιωτάκης.π. (σηµ. 54 2001) 39, 75 πίν. 34, εικ. 49 (αρ. 137). Σε ειδώλιο µορφής µε υψωµένα χέρια απ τα Σαχτο ρια Ρεθ µνου, ψ. 33,3 εκ. (Y. Tzedakis, A Minoan Goddess Idol from Sakhtouria, BSA 62, 1967, 203-205 πίν. 41-43) το πρ σωπο εµφανίζει οµοι τητες µε το ρυτ των Μοιρών και το σώµα είναι σωλην σχηµο, χωρίς φο στα, που ίσως έµπαινε σε ξ λο. Για τα ΥΜ ΙΙΙΓ ανθρωπ µορφα αγγεία βλ. Ρεθε- µιωτάκη.π. (2001) 28-33 εικ. 32-37. 116

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 117 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY επαναλαµβάνουν µία αρχετυπική εικ να σεβίζουσας θε τητας ή δε µενης πιστής 56.Τα ειδώλια που θεωρήθηκαν ανδρικά, πως εκείνα απ το ΥΕ ΙΙΙΓ «Κτίριο των Ειδώλων» των Μυκηνών, ακολο θησαν την ερµηνευτική µοίρα του «άρχοντα της Ασίνης» µε αµφίσηµες και υποθετικές εκτιµήσεις ως προς το φ λο τους 57. Στο λίθινο πορτρέτο της Νάξου µπορεί το φ λο να ταυτίζεται µε ασφάλεια (το υπογένειο και η κοντή κ µη φανερώνουν άνδρα νεαρής ηλικίας), χι µως και η πραγµατική φ ση της µορφής. πως έδειξε η Κ. ηµακοπο λου για την ΥΕ ΙΙΙΒ(;) γενειοφ ρο πήλινη κεφαλή απ την Ακρ πολη των Αθηνών 58, αλλά και πως είδαµε πιο πάνω, στην ειδωλοπλαστική ένα ανδρικ πρ σωπο µπορεί να ανήκει σε «σφίγγα» ή άλλο µιξογενές ον, και χι σε άνθρωπο 59. Με την εικονογραφία των πωγωνοφ ρων «σφιγγών» να περνάει και στη σφραγιδογλυφία, το ενδεχ µενο αυτ για το σώµα που αντιστοιχο σε στο κεφαλάκι της Γρ ττας θα παραµείνει ανοικτ, µέχρι τη στιγµή που θα βρεθεί έστω τµήµα απ το σώµα της µορφής 60. Η ανδρική κεφαλή της Γρ ττας έχει γένι χωρίς µουστάκι, σ µφωνα µε τον συρµ του ξυρισµένου επάνω χείλους, που απαντά στα ένθετα χρυσά ανδρικά πορτρέτα σε µετάλ- 56. W. Taylour, Mycenae, 1968, Antiquity 43, 1969, 91-97 Taylour.π. (σηµ. 44) 270-280 (Μυκήνες) Renfrew.π. (σηµ. 26) 215-216 εικ. 6.4 (Φυλακωπή) ηµακοπο λου.π. (σηµ. 19) 196 αρ. 167 (Μυκήνες), 99 αρ. 25, 196 αρ. 168 (Τίρυνθα) Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 240-242, 330 εικ. 14-17 Ν. Βασιλικο, Ο Μυκηναϊκ ς πολιτισµ ς (Αθήνα 1995) 187 (Τίρυνθα), 256 εικ. 189-190 (Μυκήνες), 258 εικ. 191 (Φυλακωπή) K. Demakopoulou, A Mycenaean Terracotta Figure from Midea in the Argolid, στο P. Betancourt - V. Karageorghis - R. Laffineur - W.-D. Niemeier (επιµ.), Meletemata: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as He Enters His 65th Year, Aegaeum 20 (Liège / Austin 1999) 197-205 (Μιδέα). 57. Taylour.π. (σηµ. 44) 270-280 Hood.π. (σηµ. 14) 132 Rutkowski.π. (σηµ. 42) 121b πίν. 12-13 A. Moore, The Large Monochrome Terracotta Figures from Mycenae: The Problem of Interpretation, στο E. B. French - K. A. Wardle (επιµ.), Problems in Greek Prehistory (Bristol 1988) 219-225 Βασιλικο.π. (σηµ. 56) 253-256 εικ. 180-188 Morgan.π. (σηµ. 46) 164. Στον τ πο «ανδρικών» φυσιοκρατικών ειδωλίων της Ύστερης Μυκηναϊκής περι δου προστίθεται και ο «Υδρεάτης», επιφανειακ ε ρηµα απ την ακρ πολη της Χώριζας στην Ύδρα, που τεχνοτροπικά εντάσσεται στον ορίζοντα της τελευταίας µυκηναϊκής (ΥΕ ΙΙΙΓ) περι δου. Γ. Λώλος, Ύδρα, στον Βλαχ πουλο.π. (σηµ. 33) 192 εικ. 259. 58. ηµακοπο λου.π. (σηµ. 53) σχ. 1 πίν. 57. Το πήλινο κεφάλι έχει επίσης µεγάλα, λοξά µάτια µε γραπτή και πλαστική διακ σµηση. Η ηµακοπο λου (.π. 180) αναφέρει ακ µη δ ο ανδρικές κεφαλές απ τις Μυκήνες στο Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο (αρ. ευρ. 2525, 59-128) και τρίτη άγνωστης προέλευσης, µε τριγωνικ γραπτ γένι. 59. Ανδρικά ειδώλια µε απ δοση των γεννητικών οργάνων υπάρχουν λιγοστά. Στη µετανακτορική Κρήτη απαντο ν σπάνια στην ΥΜ ΙΙΙΑ2-Β (Π ρος) και την ΥΜ ΙΙΙΓ (Αγ. Τριάδα) περίοδο: Ρεθεµιωτάκης.π. (σηµ. 54 2001) 42-43, 67 εικ. 45, 46. Μυκηναϊκ ανδρικ ειδώλιο αναφέρεται απ την Ακρ πολη των Αθηνών (E. French, The Development of Mycenaean Terracotta Figurines, BSA 66, 1971, 148). Aνδρικά είδωλα βρέθηκαν στο ιερ της Φυλακωπής, µερικά απ αυτά έντονα ιθυφαλλικά, αλλά µε ελάχιστο πλαστικ γκο στο σώµα και γραπτή διακ σµηση. Βλ. Barber.π. (σηµ. 11) 248 εικ. 165-166. Πλήρη ανάπτυξη του ανδρικο κορµο (γλουτοί, µ ες µηρών κλπ.) και πλαστικά αποδοσµένα γεννητικά ργανα έχει τµήµα απ το µέσο του κορµο πήλινου ειδωλίου, µέγ. ψ. 9,9 εκ., απ την πλατεία Μητροπ λεως της Νάξου. Το ειδώλιο δεν έχει στρωµατογραφική προέλευση, χρονολογείται µως µε ασφάλεια στην ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο. Ευχαριστώ τον καθ. Β. Λαµπρινουδάκη για τη δυνατ τητα να αναφερθώ στο αδηµοσίευτο αυτ ε ρηµα. 60. Πρβ. σφραγίδα απ τις Αρχάνες µε παράσταση σφίγγας που φέρει µακρ γένι. V. E. G. Kenna, Cretan Seals (Oxford 1960) 105 πίν. 6 (αρ. 122) Σακελλαράκη.π. (σηµ. 14) 683 εικ. 777. 117

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 118 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY λινα αγγεία απ τις Μυκήνες 61 (ΥΕ ΙΙΙΑ2-Β) και την Π λο 62 (ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδος). Ανάλογη εµφάνιση ακολουθο ν οι γενειοφ ροι άνδρες στις σχεδ ν δίδυµες φακοειδείς σφραγίδες απ την Κνωσ (ΜΜ ΙΙΙ) και τις Μυκήνες (ΥΕ Ι) 63, και στον πολ υστερ τερο (µέση ΥΕ ΙΙΙΓ) «Κρατήρα των Πολεµιστών» 64. Ωστ σο, το ανάγλυφο γένι της ναξιακής κεφαλής περιορίζεται ουσιαστικά κάτω απ το πηγο νι και δεν έρχεται ως φυσική συνέχεια των µαλλιών, κάτω απ τις φαβορίτες, προσδίδοντας έναν «εξωτισµ» ανατολικών αποήχων στην ψη του ειδωλίου. Στη Μεσοποταµία αυτ ς ο τρ πος περιποίησης του γενιο, µε ξυρισµένη δηλαδή την περιοχή γ ρω απ το στ µα, απαντά ήδη απ το τέλος της 4ης και κατά την 3η χιλιετία π.χ., στα αγάλµατα ηγεµ νων και ιερέων 65. ΕΠΙ ΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Εκτ ς απ το ιδι τυπο έξεργο γένι, υπάρχουν και άλλα φυσιογνωµικά στοιχεία πως τα σχιστά µάτια, η «σηµιτική» µ τη που βρίσκεται στην προέκταση του µετώπου, και τα φουσκωτά χείλη τα οποία δίνουν στο κεφάλι της Γρ ττας µία τεχνοτροπική χροιά που ενδεχοµένως οφείλεται σε επιρροές απ την κοροπλαστική της Ανατολικής Μεσογείου. Η κρητοµυκηναϊκή ελεφαντουργία και ειδωλοπλαστική είχαν δεχτεί σαφείς επιδράσεις απ την Αίγυπτο και τη συροπαλαιστινιακή ακτή, ωστ σο αυτές ανιχνε ονται δ σκολα και συχνά εκτιµώνται κατά περίπτωση 66. Σηµαντική ώθηση στον εντοπισµ των άµεσων αυτών επιρροών έδωσε ο «κο ρος του Παλαικάστρου», η µελέτη του οποίου κατέδειξε τι η µινωική ειδωλοπλαστική στηρίχτηκε στον καν να των µετρικών αναλογιών της αιγυπτιακής τέχνης 67. Στη Νάξο των µυκηναϊκών χρ νων έχουν βεβαιωθεί εισαγωγές αντικειµένων απ την Κ προ και την Ανατολική Μεσ γειο, που µως εντοπίζονται κυρίως κατά τη µέση ΥΕ 61. Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 274, 336 εικ. 61 Βασιλικο.π. (σηµ. 56) 272 εικ. 206. 62. Hood.π. (σηµ. 14) 207 εικ. 164Β Βασιλικο.π. (σηµ. 56) 272 εικ. 207. 63. Hood.π. (σηµ. 14) 272 εικ. 226-227 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 290, 340 εικ. 85 Βασιλικο.π. (σηµ. 56) 91-92 εικ. 69-70. Πρβ. µε άλλη γενειοφ ρο ανδρική µορφή «π τιος θηρών» σε δακτυλίδι απ τις Μυκήνες. Μυλωνάς.π. (σηµ. 48) 188 εικ. 143 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 291, 341 εικ. 88. 64. Βασιλικο.π. (σηµ. 56) 332 εικ. 273-274 Ιακωβίδης.π. (σηµ. 44) 232, 328 εικ. 5. 65. J. Aruz (επιµ.), Art of the First Cities. The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus (New York 2003) 25 εικ. 11b, 38 αρ. 8 (Uruk), 46-47 αρ. 15a-b (Ιράν), 148 αρ. 89c (Mάρι). Το ξυρισµένο µουστάκι απαντά στην πλαστική και των αρχών της 2ης χιλιετίας π.χ., αυτ θι 344 αρ. 244 (Ιράν). Βλ. επίσης απεικονίσεις στη µεσοποταµιακή µικροτεχνία, αυτ θι 105-106 αρ. 58. 66. Το ελεφάντινο ανδρικ κεφάλι των Μυκηνών (βλ. σηµ. 44) είχε επίσης εκτιµηθεί ως εισαγωγή απ την Ανατολή, τα µυκηναϊκά στοιχεία του µως είναι σαφή και κλίνουν υπέρ της αιγαιακής του κατασκευής. Τα ειδώλια που µε βεβαι τητα έχουν εισαχθεί στο Αιγαίο απ τη Συρία και την Παλαιστίνη είναι τα χάλκινα ειδώλια του θεο Reshef, που έχουν βρεθεί στη ήλο, τη Φυλακωπή, τις Μυκήνες, την Τίρυνθα και αλλο, σε ορίζοντα κυρίως ΥΕ ΙΙΙΓ.. Gallet de Santerre, Les statuettes de bronze mycéniennes au type dit du Dieu Reshef dans leur contexte égéen, BCH 111, 1987, 7-29. 67. J. Weingarten, Reading the Minoan Body: proportions and the Palaikastro Kouros, στο MacGillivray,.π. (σηµ. 29) 103-111. 118

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 119 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY ΙΙΙΓ περίοδο 68. Ως αντικείµενο που µιµείται προϊ ντα ελεφαντουργίας και ειδωλοπλαστικής στην περίοδο της µέγιστης π κνωσης των σχέσεων του Αιγαίου µε την Ανατολή (µέσα 2ης χιλιετίας π.χ.), το ακρ λιθο είδωλο της Νάξου δεν προβληµατίζει για τις ποιες τεχνοτροπικές ιδιαιτερ τητες, που ενδεχοµένως οφείλονται στην α ρα εξωαιγαιακών πολιτισµών. Η λίθινη κεφαλή της Γρ ττας, ωστ σο, φαίνεται έργο αιγαιακ, πιθαν τατα προϊ ν τοπικο εργαστηρίου, πως δείχνει και η εντ πια προέλευση του οφείτη λίθου. Ο τεχνίτης του ακρ λιθου ειδωλίου επιχείρησε µία τολµηρή µεταφορά των λίγο παλαι τερων ελεφάντινων προτ πων σε φτην και σχετικά ευκολοδο λευτο υλικ και εν µέρει το πέτυχε. Η σχετικά αδρή απ δοση των χαρακτηριστικών της µικρογραφικής µορφής οφείλεται στην περιορισµένη δυνατ τητα επεξεργασίας του µικρ τατου κοµµατιο σχιστοφυο ς οφείτη, υλικο λιγ τερο µαλακο απ τον κρητικ οφείτη (σερπεντίνη), που είχε ευρ τατη χρήση στη µινωική λιθοτεχνία της 2ης χιλιετίας π.x. 69 ΕΙ ΩΛΑ ΚΑΙ ΕΙ ΩΛΙΑ ΣΤΟ ΚΡΗΤΟΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΑΙΓΑΙΟ Κλείνοντας την παρουσίαση του ναξιακο ειδωλίου και την εξέταση των παραµέτρων που το συνέχουν µε τα παράλληλά του απ δηµ σια και ιδιωτικά ιερά, θα ήταν σκ πιµο να θίξουµε µία απ τις πιθαν τερες χρήσεις του, την έκθεση και την περιφορά. H µυκηναϊκή εικονογραφία διέσωσε λιγοστές αλλά διαφωτιστικές παραστάσεις που βεβαιώνουν τι η περιφορά των ειδωλίων ήταν µέρος των ποµπικών ιερουργιών (ıâôappleôúâ Â ) που µνη- µονε ονται στις πινακίδες Γραµµικής Β γραφής 70. Σε ΥΕ ΙΙΙΒ σπάραγµα τοιχογραφίας απ το Θρησκευτικ Κέντρο των Μυκηνών παριστάνεται χέρι γυναικείας µορφής να κρατάει γυναικείο ειδώλιο απ τη φο στα 71, το οποίο πιθαν ν προσφέρει σε καθιστή γυναι- 68. Βλαχ πουλος.π. (σηµ. 25) 277, 280-282, 299, 302-303, 310, 334. Φιλανιώτου, Νάξος. Προϊστορικοί χρ νοι, στο Βλαχ πουλος.π. (σηµ. 33) 407 εικ. 404. 69. Απ οφείτη λίθο έχουν κατασκευαστεί πολλά µινωικά αγγεία και πίθοι [Hood.π. (σηµ. 14) 168 εικ. 129, 171 εικ. 133.Α], σπονδικά ρυτά, πως η ταυροκεφαλή της Κνωσο (αυτ θι 174 εικ. 135.Α), ανάγλυφα αγγεία και ρυτά (αυτ θι 175-179 εικ. 137-139), που κατά τον Hood.π. 180, αποτελο ν σχεδ ν τα µισά λίθινα κρητικά αγγεία. Βλ. P. Warren, Minoan Stone Vases (Cambridge 1969) 138-140 εικ. 3 πίν. 6-8. Eπίσης πολλές σφραγίδες της ΠEX-YEX (Hood.π. 254, 262, 277, 281), καθώς ο µαλακ ς οφείτης ευνοο σε τη λάξευσή τους. Στη Νάξο των µυκηναϊκών χρ νων δεν απαντο ν άλλα τέχνεργα απ τον λίθο αυτ. Απ κοιν σχιστ λιθο, µως, είναι κατασκευασµένο περίαπτο µε εγχάρακτο κρινοπάπυρο απ ΥΕ ΙΙΙΓ παιδική ταφή του νεκροταφείου του Καµινιο. Βλαχ πουλος.π. (σηµ. 25) 319, 326, 436, σχ. 40, πίν. 82-84. Επίσης λίγες κυλινδρικές χάντρες (αυτ θι 386 πίν. 42) και ίσως ο πυρήνας περίαπτου σε σχήµα ταυροκεφαλής (αυτ θι 288, 402, πίν. 54, έγχρ. πίν. 12). 70. S. Hiller, Te-o-po-ri-ja, στο Aux Origines de l Hellénisme, Hommage à Henri van Effenterre (Paris 1984) 139-150. 71. S. Immerwahr, Death and the Tanagra larnakes, στο S. B. Carter - S. P. Morris (επιµ.), The Ages of Homer (Univ. of Texas 1995) 116 εικ. 7.5b Γ. Μυλωνάς, Το Θρησκευτικ ν Κέντρον των Μυκηνών (Αθήνα 1972) 32 Rutkowski.π. (σηµ. 42) 120 εικ. 35.1 Ι. Κριτσέλη-Προβίδη, Τοιχογραφίες του Θρησκευτικο Κέντρου των Μυκηνών (Αθήνα 1982) πίν. 6Χ Μυλωνάς.π. (σηµ. 48) 207 εικ. 165 Χ. Μπουλώτης, λήµµα αρ. 151, στο ηµακοπο λου.π. (σηµ. 19) 187 Morgan.π. (σηµ. 46) 165. 119

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 120 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY κεία µορφή (Π τνια;), η οποία το αγγίζει µε το προτεταµένο της δάκτυλο 72. Το σπάραγµα αυτ, µαζί µε την λίγο πιο στερη (ΥΕ ΙΙΙΒ2 / πρώιµη ΙΙΙΓ) λάρνακα απ την Τανάγρα, που εικονίζει ποµπή θρηνωδών γυναικών µε προεξάρχουσα µορφή που περιφέρει ειδώλιο µε υψωµένα χέρια 73, είναι πειστικά εικονογραφικά τεκµήρια για την περιφορά των φορητών ειδώλων σε ποµπές και την προσφορά τους σε θρησκευτικές, λατρευτικές και εξ διες τελετές 74. Eπιπλέον, ως ειδώλιο αποκατέστησε ο Χ. Μπουλώτης το αντικείµενο που κρατάει στο χέρι της µία γυναικεία µορφή σε σπάραγµα τοιχογραφίας απ την Τίρυνθα 75. Η εικονογραφία, λοιπ ν, δείχνει τι σε τρεις παραστάσεις συναφο ς εκφραστικο µέσου (ζωγραφική), οι οποίες ανήκουν στον ορίζοντα του 13ου προς τον 12ο αι. π.χ., γυναικείες µορφές εµφανίζονται να περιφέρουν είδωλα εκτιµώµενου ψους 30 εκ. σε ποµπές, κρατώντας τα απ τη µέση ή απ τα π δια. Tα ίδια τα ειδώλια, µως, δεν διαθέτουν πραγµατικές λαβές, τη εξαιρέσει εν ς ΥΜ ΙΙΙΓ γυναικείου ειδωλίου απ τη Γ ρτυνα, το µοναδικ που εντοπίσαµε κάθετη λαβή στο πίσω µέρος της κωδων σχηµης φο στας 76. ΑΠΟ ΤΟΥΣ «ΣΚΟΤΕΙΝΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ» ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟ Ο: Η ΖΗΤΟΥ- ΜΕΝΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ Η ΝΑΞΟΣ Tο ερώτηµα εάν οι «κο ροι» του κρητοµυκηναϊκο Αιγαίου αποτέλεσαν την τυπολογική και ενδεχοµένως τη συµβολιστική αφετηρία που οδήγησε στους πρώτους πραγµατικο ς κο ρους των πρώιµων ελληνικών χρ νων, δεν θα µπορο σε να απαντηθεί εδώ. Το βέβαιο είναι τι τα είδωλα του β µισο της 2ης χιλιετίας π.χ. εντάσσονται σε µία συντονισµένη παραγωγή περίοπτων έργων, «αγαλµάτων» µε την αρχαία έννοια του ρου, που θα υπέβαλλαν µε τον γκο, την ψη και τις χειρονοµίες τους, επιτείνοντας το θρησκευτικ αίσθηµα των πιστών και υπαγορε οντας τα δρώµενα του τελετουργικο της λατρείας. Η γλυπτική, διαφορετικά προσλαµβαν µενη και παραγ µενη κατά τη Νεοανακτορική και Μετανακτορική περίοδο στο Αιγαίο εν σχέσει προς αυτήν των αρχαϊκών και κλασικών χρ νων, πειραµατίστηκε µε ποικίλα µέσα, υλικά και αισθητικές κατευθ νσεις, µε 72. Η αποσπασµατική διατήρηση του σπαράγµατος δεν επιτρέπει βεβαι τητα στην ακριβή ερµηνεία της παράστασης. εν µπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχ µενο και τα δ ο χέρια να ανήκουν στην καθιστή µορφή, η οποία κρατάει το είδωλο προφανώς προτεταµένο. Βλ. S. Immerwahr, Aegean Painting in the Bronze Age (University Park - London 1990) 119 εικ. 33a S. Immerwahr, Left or Right? A study of Hands and Feet, στο Morgan.π. (σηµ. 46) 183 εικ. 11.20. 73. Θ. Σπυρ πουλος, Ανασκαφή µυκηναϊκής Τανάγρας, ΠAE 1974, 12-14 πίν. 10α Rutkowski.π. (σηµ. 42) 121 εικ. 35.2. 74. Για το θέµα, βλ. Bettinetti.π. (σηµ. 42) 185-186. 75. C. Boulotis, Zur Deutung des Freskofragmentes Nr. 103 aus der Tyrinther Frauenprozession, ArchKorresp 9, 1979, 59-67 εικ. 1 Immerwahr.π. (σηµ. 72) 120 εικ. 33b Immerwahr, στο Morgan.π. (σηµ. 46) 181-182 εικ. 11.17. 76. Levi.π. (σηµ. 43) 245, 246 εικ. 14a. 120

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 121 AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAΞOY σκοπ να αποδώσει κατά τις πλαστικές επιταγές της εποχής την ανθρώπινη µορφή, φυσιοκρατικά και σε ποικίλες διαστάσεις. Το λίθινο πορτρέτο της Γρ ττας, είτε το κρίνει κανείς ως πλαστική δηµιουργία per se είτε το φανταστεί γοµφωµένο σε ακρ λιθο αγαλµάτιο, συνιστά έναν ισχυρ εικονογραφικ κρίκο που συνδέει τη νεοανακτορική µε τη µυκηναϊκή ειδωλοπλαστική, και αυτήν µε την ελεφαντουργία του 8ου-7ου αι. π.x., και ακολο θως µε τη µνηµειακή πλαστική σε λίθο 77. Έχοντας κατά νου τα ανθρωπ µορφα και πτην σχηµα ειδώλια και σκε η που χαρακτηρίζουν την παραγωγή της Κρήτης και της Κ πρου απ την εκπνοή της Εποχής του Χαλκο και έως τους πρώιµους αρχαϊκο ς χρ νους 78, δ σκολο να δεχτο µε τι απ τον 11ο αι. π.x. και για περισσ τερο απ τρεις αιώνες το Αιγαίο έµεινε χωρίς ολ γλυφες «εικ νες» θεών, ηρώων και µυθικών ντων 79. Η στερεοτυπική κατά βάσιν βιβλιογραφική αντίληψη για αιώνες «σκοτεινο ς» σαφώς δεν νοµιµοποιείται να καταδικάζει τους ανθρώπους των εποχών εκείνων σε ακρωτηριασµένη φαντασία, άρα και σε ακρωτηριασµένη έκφραση. Στο φθαρτ ξ λο, υλικ που πρέπει να υποτεθεί ως το πιθαν τερο υλικ κατασκευής του ακρολιθικο «κο ρου» της Γρ ττας, αποδ θηκαν ενδεχοµένως τα έργα πλαστικής µεσαίας ή και µεγαλ τερης κλί- µακας που πιθαν ν κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια των λεγ µενων «σκοτεινών χρ νων» 80. Στη Νάξο η ανθρώπινη µορφή «επιστρέφει» σε δ ο πρ σφατα ευρήµατα απ τις πρώιµες φάσεις του ιερο των Υρίων: µία πήλινη ανδρική προσωπίδα φυσικών διαστάσεων του τέλους του 8ου - αρχών του 7ου αι. π.x., ίσως ανάθηµα που χρησιµοποιήθηκε σε τελε- 77. Lapantin.π. (σηµ. 27) 44-46 (Αθήνα- ίπυλο, Ιδαίο Άντρο), εικ. 79-80 (Ελε θερνα), 48-50 εικ. 81-106 (Έφεσος, Σάµος). Βλ. επίσης Ν. Σταµπολίδη (επιµ.), Ανατολική Μεσ γειος. Κ προς - ωδεκάνησα - Κρήτη. 16ος-6ος αι. π.χ., κατάλογος έκθεσης (Ηράκλειο 1998) 270-271 (αρ. 339-340) Ν. Σταµπολίδης (επιµ.), Ελε θερνα. Π λη - Ακρ πολη - Νεκρ πολη (Αθήνα 2004) 295 αρ. 397. 78. Σταµπολίδης.π. (1998) 78 (αρ. 47-48), 112, 192-199 (αρ. 209-218). Για εκτενή συζήτηση του θέµατος, βλ. N. Kourou, Aegean and Cypriot Wheel-made Terracotta Figures of the Early Iron Age, στο E. A. Braun-Holzinger - H. Matthäus (επιµ.), Die nahöstlichen Kulturen und Griechenland an der Wende vom 2. zum 1. Jahrtausend v. Chr. Kontinuität und Wandel von Strukturen und Mechanismen kultureller Interaktion, Kolloquium Johannes Gutenberg-Universität Mainz, 11.- 12. Dezember 1998 (Möhnesee 2002) 12-38. 79. S. Böhm, The Naked Goddess in Early Greek Art: An Orientalizing Theme par excellence, στο V. Karageorghis - N. Stampolidis (επιµ.), PLOES SEA ROUTES Interconnections in the Mediterranean, 16th- 6th c. BC. Proceedings of the International Symposium Held at Rethymnon, Crete, September 29th - October 2nd 2002 (Athens 2003) 363-370. 80. Τα ασβεστολιθικά δαιδαλικά αγάλµατα των µέσων του 7ου αι. π.χ. απ την Κρήτη (Α. Λεµπέση, Ένα αγαλµάτιο γυναικείας µορφής του 7ου αι. π.χ. απ την Κρήτη, στο Αρχαία Ελληνική Γλυπτική. Αφιέρωµα στη µνήµη του γλ πτη Στέλιου Τριάντη, Μουσείο Μπενάκη, Παράρτηµα 1 (2002) 37-51 Σταµπολίδης.π. (σηµ. 77 2004) 234-237 αρ. 250-254) είναι λείψανα µιας τέχνης µνηµειακών διαστάσεων, η οποία τουλάχιστον στην Κρήτη ενδεχοµένως δεν σταµάτησε να παράγεται σε φθαρτά υλικά απ την Ύστερη Εποχή του Χαλκο και στερα. Βλ. H. Kyrieleis, Cretan Works of Art in Samos, στο V. Karageorghis - N. Stampolidis (επιµ.), Eastern Mediterranean - Cyprus - Dodecanese - Crete. 16th-6th cent. BC: Proceedings of the International Symposium Held at Rethymnon, Crete in May 1997 (Athens 1998) 277-286. 121

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 122 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY τουργικά «δρώµενα», και ένα πλαστικ ανθρωπ µορφο αγγείο της πρώτης δεκαετίας του 7ου αι. π.x. 81 Και τα δ ο είναι ναξιακά έργα, πως δείχνει ο πηλ ς τους, ακτινοβολο ν µως ισχυρή «κυπριακή έµπνευση», κατά την Ε. Σηµαντώνη-Μπουρνιά. Η λήκυθος έχει ψος 20,5 εκ., πλαστικά αποδοσµένα υποτυπώδη χέρια και κάθετη λαβή, ασφαλή ένδειξη για τον τρ πο χρήσης ή περιφοράς της στο ιερ. Η φυσιοκρατικά αποδοσµένη κεφαλή, πλασµένη πάνω απ το κυλινδρικ τροχήλατο σώµα του αγγείου, µοιάζει σηµαντικά προς τις µετωπικές προτοµές της ΥΜ / ΥΕ ΙΙΙΓ περι δου και τα αντίστοιχα ειδώλια που εξετάσαµε, γεφυρώνοντας αναπάντεχα την κρητοµυκηναϊκή κοροπλαστική του 12ου-11ου αι. π.x. µε την ανατέλλουσα αρχαϊκή τέχνη του Αιγαίου και τις αναζητήσεις της στη νέα «αρχή της µορφής». Ο συνδυασµ ς προέλευσης, υλικο κατασκευής και τρ που χρήσης της ληκ θου των Υρίων προσφέρει πολ τιµη τεκµηρίωση για την παρξη µιας πλαστικής τέχνης που παρέ- µεινε ζωντανή στο νησιωτικ Αιγαίο, απ την οποία, µως, η σ γχρονη έρευνα πρέπει να αρκεστεί σε σπαράγµατα. Επιπλέον, και πέραν της εικονογραφικής του σπουδαι τητας, το αγγείο αυτ πως και η πήλινη προσωπίδα άλλωστε φέρνει κοντά το υλικ απ θεµα των λατρευτικών και τελετουργικών πρακτικών της Ύστερης Εποχής του Χαλκο µε αυτ των πρώιµων «ελληνικών» χρ νων. Με τους ίδιους χρ νους ο Ν. Κοντολέων είχε σαφώς συνδέσει και την ακρολιθική κεφαλή της Γρ ττας 82, η οποία ίσως δείχνει τώρα λιγ τερο µοναχική στον µυκηναϊκ ορίζοντα του µισοβυθισµένου οικισµο. AN PEAΣ Γ. BΛAXOΠOYΛOΣ 81. Προσωπίδα: E. Simantoni-Bournia, Un masque humain à Hyria de Naxos, nouveau témoignage de contacts chypriotes, BCH 128-129, 2004-2005, Études, 119-132. Λήκυθος: E. Simantoni-Bournia, Kyprische Einflüsse I. Ein anthropomorphes Gefäss aus Iria auf Naxos, AM 119, 2004, 33-54, µε εκτενή πραγµάτευση των προϊστορικών παραλλήλων και των σ γχρονων πλαστικών αγγείων. 82. O Κοντολέων [.π. (σηµ. 1) 279] είχε γράψει γι αυτήν: «.. είναι µως κυρίως άµεσος προβαθµίς γνωστών κεφαλών της πρωίµου ελληνικής πλαστικής». 122

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:46 ÂÏ 124 AN PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY Eικ. 7. Η λίθινη κεφαλή της Γρ ττας (σχέδιο Α. Κοντονή). Eικ. 8. Η λίθινη κεφαλή της Γρ ττας αποκατεστηµένη ως απ ληξη κεφαλής σκήπτρου (σχέδιο Α. Κοντονή). Eικ. 9. Η λίθινη κεφαλή της Γρ ττας αποκατεστηµένη σε ακρ λιθο ειδώλιο (σχέδιο Α. Κοντονή). 124

11_B AXO OY O_TE IKO_KA E_2 18-01-10 10:47 ÂÏ 126