ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΝΕΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ» ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΕΙ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΕΥΧΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΩΝ «Βελτίωση της Πατατοκαλλιέργειας με Χρήση Εξειδικευμένων Γνώσεων» ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2011
Ομάδα έργου: Δρ. Α. Λιόπα-Τσακαλίδη (Επιστημονική Υπεύθυνη Έργου) Δρ. Π. Μπαρούχας Δρ. Ν. Μαλάμος Α. Κουλόπουλος Δρ. Ι. Τζίμας Δρ. Κ. Πουλάς Ε. Βιέννας Δρ. Λ. Παναγιωτόπουλος Δρ. Γ. Χώτος Ι. Ηγούμενος Δρ. Ε. Πολίτης 2
Θεματικές Ενότητες Οι θεματικές ενότητες στις οποίες επικεντρώθηκε η δράση του προγράμματος «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΝΕΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ» που υλοποιήθηκε από την ομάδα έργου του Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου, είναι οι ακόλουθες: 1. Καινοτόμες μορφές και μέθοδοι καλλιέργειας. 2. Πρωτοπόρες μεθόδους προώθησης και πώλησης των προϊόντων (νέες συσκευασίες, λογότυπα, e-marketing, websites). Το παρόν τεύχος περιλαμβάνει τα παραδοτέα που αφορούν την εκπαίδευση των νέων αγροτών για την βελτίωση της πατατοκαλλιέργειας με χρήση εξειδικευμένων γνώσεων και με τη χρήση νέων τεχνολογιών. 3
Περιεχόμενα 1 Καινοτόμες μορφές και μέθοδοι καλλιέργειας 5 2 Εκπαίδευση νέων αγροτών Αχαΐας για την βελτίωση της πατατοκαλλιέργειας με χρήση εξειδικευμένων γνώσεων και με τη χρήση νέων τεχνολογιών 6 2.1 Εισαγωγή... 6 2.2 Βοτανικά χαρακτηριστικά και βιολογικός κύκλος της πατάτας... 6 2.3 Εδαφοκλιματικές απαιτήσεις... 7 2.4 Καλλιέργεια της πατάτας... 7 4
1 Καινοτόμες μορφές και μέθοδοι καλλιέργειας Επειδή σήμερα όσο ποτέ άλλοτε το ζητούμενο στην Ελληνική γεωργία είναι η ποιότητα και η ανταγωνιστικότητα των προϊόντων της, η γεωργική παραγωγή είναι απαραίτητο να ασκηθεί κάτω από ένα τρίπτυχο: Ποιότητα προϊόντων - Ασφάλεια καταναλωτή - Περιβαλλοντική μέριμνα. Όσον αφορά τους Νέους Αγρότες, η ποιότητα των αγροτικών προϊόντων, η ασφάλεια του καταναλωτή και η περιβαλλοντική μέριμνα είναι παράγοντες που επηρεάζουν την παραγωγή των καλλιεργειών. Η διερεύνησή τους είναι εξαιρετικά απαιτητική διαδικασία αν επιχειρηθεί με αποκλειστικά επιστημονική μεθοδολογία. Ένα πλήθος από πολύ χρήσιμες πληροφορίες στο σύστημα έδαφος - φυτό - νερό, μπορούν να συλλεχθούν με την εφαρμογή ειδικών τεχνικών στον αγρό με στόχο την παρακολούθηση κρίσιμων παραμέτρων στη διαδικασία παραγωγής του προϊόντος. Η εκπαίδευση των Νέων Αγροτών στον αγρό και τα αποτελέσματα από την παραγωγική διαδικασία των καλλιεργειών, ενσωματώθηκαν σε μεθόδους προώθησης και πώλησης των προϊόντων (e-marketing, websites) με σκοπό τη στροφή της παραγωγικής διαδικασίας, προς τις καινοτόμες μορφές και μεθόδους καλλιέργειας. Η πρώτη συνάντηση εργασίας όλων των εμπλεκομένων φορέων πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 3 Φεβρουαρίου 2011, στο Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου. Οι υπεύθυνοι του έργου συναντήθηκαν με τον Πρόεδρο του Τ.Ε.Ι. κ. Βαγγέλη Στεργίου-Πολίτη και συζήτησαν την πορεία υλοποίησης του Προγράμματος, τη συνεργασία της Επιστημονικής Κοινότητας του Τ.Ε.Ι. με τους νέους της υπαίθρου με σημεία αναφοράς την τεχνολογική και επιστημονική υποστήριξή τους και την προώθηση των ιδιαίτερων γνωρισμάτων της τοπικότητας. Σε αυτή τη συνάντηση εργασίας συμμετείχαν η Επιστημονική Υπεύθυνη, Επίκουρος Καθηγήτρια κ. Λίτσα Λιόπα-Τσακαλίδη και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας εργασίας του Τ.Ε.Ι., από την Γ.Γ. Νέας Γενιάς, ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Αναπτυξιακών Πρωτοβουλιών Απασχόλησης, κ. Βασίλης Τσινός και η συνεργάτης του κ. Αθηνά Πανταζή και από την Πανελλήνια Ένωση Νέων Αγροτών συμμετείχαν o Πρόεδρος, κ. Βασίλης Γιαννόπουλος, ο Αντιπρόεδρος, κ. Ιωάννης Ζαφείρης, καθώς επίσης νέες και νέοι αγρότες από τις Ενώσεις Νέων Αγροτών της Αιτωλοακαρνανίας και της Αχαΐας. Κατόπιν πραγματοποιήθηκαν επί τόπου εκπαιδεύσεις με Νέους Αγρότες της Αχαΐας, και της Αιτωλοακαρνανίας για την αειφορική, βιολογική, συμβατική γεωργία καθώς και τις καινοτόμες μορφές και μεθόδους καλλιέργειας. Το πρόγραμμα «Επιστημονική Υποστήριξη Νέων Αγροτών» καινοτόμησε φέρνοντας τους νέους αγρότες των Ενώσεων Νέων Αγροτών της Αιτωλοακαρνανίας και Αχαΐας σε επαφή με την επιστημονική κοινότητα του Τ.Ε.Ι., στοχεύοντας σε συνεργασίες που εισάγουν βιώσιμες πρακτικές για την παραγωγή και προώθηση αγροτικών προϊόντων όπως τριφύλλι, πατάτες, ελιές, σταφίδες κλπ. 5
2 Εκπαίδευση νέων αγροτών Αχαΐας για την βελτίωση της πατατοκαλλιέργειας με χρήση εξειδικευμένων γνώσεων και με τη χρήση νέων τεχνολογιών 2.1 Εισαγωγή Η πατάτα είναι βασικό τρόφιμο και η τέταρτη σημαντικότερη συγκομιδή τροφίμων στον κόσμο, με ετήσια παραγωγή πλησιάζοντας 300 εκατομμύρια τόνους από μια έκταση παραγωγής 18 εκατομμύριων εκταρίων. Οι πατάτες καλλιεργούνται σε σαράντα τέσσερα εκατομμύρια περιοχές και σε περισσότερες από εκατόν είκοσι πέντε (125) χώρες με ετήσια παραγωγή 250 εκατομμύρια τόνους. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής πατατών είναι για την ανθρώπινη κατανάλωση (50 60%) το υπόλοιπο χρησιμοποιείται ως ζωική τροφή, για τα βιομηχανικά προϊόντα, ή ως βολβοί σπόρου. Αποτελεί το δεύτερο σε σημασία λαχανοκομικό φυτό στη χώρα μας μετά την τομάτα. Είναι ένα από τα πιο θρεπτικά και υγιεινά φυτά, συγχρόνως και από τα πιο φθηνά, γεωργικά προϊόντα. Περιέχει άφθονο άμυλο που την κάνει πλούσια σε θερμίδες και ικανή να προμηθεύσει στον οργανισμό υδατάνθρακες, λευκώματα, μεταλλικά άλατα. Η πατάτα κατάγεται από τις Άνδεις, όπου καλλιεργήθηκε από τους Ίνκας. Μεταφέρθηκε από την Νότιο Αμερική στην Ισπανία από Ισπανούς εξερευνητές και γρήγορα επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στην Ελλάδα έγινε γνωστή μόλις το 19 ο αιώνα και είναι μία από τις νεώτερες καλλιέργειες. 2.2 Βοτανικά χαρακτηριστικά και βιολογικός κύκλος της πατάτας Η πατάτα (Solanum tuberosum L.) ανήκει στην οικογένεια Σολανίδες (Solanaceae). Η πατάτα καλλιεργείται για τους κονδύλους της, οι οποίοι προέρχονται από την ανάπτυξη των άκρων των υπογείων στολόνων. Το ύψος του μπορεί να φτάσει τα 50 έως 80 cm Το φυτό πολλαπλασιάζετε αγενώς από έναν ή περισσότερους οφθαλμούς που φέρει ο κάθε κόνδυλος. Αναπτύσσει μόνο δευτερογενείς ρίζες. Είναι φυτό μακράς φωτοπεριόδου και για το λόγω αυτό έχει ανάγκη φωτός πάνω από 14 ώρες την ημέρα για να ανθίσει και να ωριμάσει τους καρπούς του. Ο βιολογικός κύκλος της πατάτας στις ποικιλίες που εκμεταλλευόμαστε το σύστημα βιασμένης ή αναγκαστικής καλλιέργειας, συμπληρώνεται σε 65 ημέρες, στις πρώιμες ποικιλίες σε 70-90 ημέρες, ενώ στις όψιμες συμπληρώνεται μέχρι και 180 ημέρες. Οι κυριότεροι περίοδοι για τις συνηθισμένες ποικιλίες μέσης πρωιμότητας αρχίζει με το φύτρωμα που η διάρκεια της σε ημέρες κυμαίνεται από 16-30, ακολουθεί η άνθηση με διάρκεια ημερών 36-40 και τέλος η ωρίμανση που κυμαίνεται από 50 μέχρι 60 ημέρες (συνολική διάρκεια ημερών από το φύτρωμα μέχρι ωρίμανση: 102-130). 6
2.3 Εδαφοκλιματικές απαιτήσεις Η πατατοκαλλιέργεια μπορεί και προσαρμόζεται εύκολα σε διάφορα κλιματικά περιβάλλοντα. Για τη μέγιστη όμως παραγωγή (ποσοτική και ποιοτική) προτιμά δροσερό περιβάλλον με θερμοκρασίες 15-22 o C και σταθερή χορήγηση νερού. Είναι φυτό μακράς φωτοπεριόδου και απαιτεί πάνω από 14 ώρες φώς, για να ανθίσει και να ωριμάσει τους καρπούς. Στην Ελλάδα, οι πατάτες διακρίνονται με κριτήριο τον τόπο καλλιέργειάς τους, την εποχή του χρόνου που γίνεται η συγκομιδή τους και από το αν τις πλένουν ή όχι. Ο κύκλος της σοδειάς είναι περίπου ο ακόλουθος: οι ανοιξιάτικες πατάτες (με κύκλο ανάπτυξης τις 90 μέρες περίπου) καλλιεργούνται στην Καλαμάτα, τον Πύργο, την Αχαΐα, τη Λάρισα και την Κρήτη. Οι καλοκαιρινές πατάτες προέρχονται από την Κόρινθο, την Εύβοια, τη Λάρισα, τις Σέρρες, τη Δράμα και την Ορεστιάδα. Οι φθινοπωρινές πατάτες προέρχονται από τη Θήβα, την Πάτρα και τον Πύργο.Οι απαιτήσεις του φυτού ως προς το έδαφος είναι αυξημένες. Προτιμά εδάφη βαθιά, γόνιμα, ελαφριά, χωρίς πέτρες, με καλή στράγγιση και καλά αεριζόμενα, ώστε να αναπτύσσονται ανεμπόδιστα οι κόνδυλοι Η πατάτα προτιμά εδάφη ελαφρά, καλά αεριζόμενα και καλά κατεργασμένα, με πλούσια οργανική ουσία και pη= 4,8-5,2 καθώς και γόνιμα εδάφη με καλή στράγγιση. Τα αμμώδη-αμμοπηλώδη εδάφη, θεωρούνται τα καταλληλότερα. 2.4 Καλλιέργεια της πατάτας 2.4.1 Επιλογή ποικιλίας Η επιλογή της ποικιλίας αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό σταθμό στον προγραμματισμό της καλλιέργειας, γιατί από αυτή εξαρτάται η επιτυχία της. Για να γίνει η επιλογή της κατάλληλης ποικιλίας είναι βασικό να εντοπισθούν αυτές που προσαρμόζονται καλύτερα στις τοπικές εδαφοκλιματικές συνθήκες και οι οποίες παρέχουν παραγωγή ποιοτικά καλύτερη, που να ικανοποιεί τις απαιτήσεις των καταναλωτών. 2.4.2 Χαρακτηριστικά πατατόσπορου Ο σπόρος για να είναι κατάλληλος για φύτευση, θα πρέπει να έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Να είναι υγιής και να έχει ολοκληρώσει το λήθαργο του. Να μην παρουσιάζει φαινόμενα «κυριαρχίας κορυφής», δηλαδή να παράγει ένα μόνο φύτρο, με συνέπεια την παραγωγή μονοστέλεχων φυτών και ελάχιστα παραγωγικών Να έχει καλή βλαστική ικανότητα Να έχει τη κατάλληλη ηλικία για να ευνοείται έτσι η παραγωγή κονδύλων 7
2.4.3 Μέγεθος πατατόσπορου Ο πατατόσπορος έχει άριστο μέγεθος με μικρή διάμετρο 3,5-6,5 cm ή βάρος περίπου 40-60 g. 2.4.4 Τεχνική καλλιέργειας πατάτας Φύτευση των κονδύλων Ο χρόνος φύτευσης εξαρτάται από τη θερμοκρασία περιβάλλοντος και τον επιθυμητό χρόνο συγκομιδής. Για αποφυγή προσβολής των κονδύλων και των νεαρών βλαστών από ασθένειες καθώς και για γρήγορη βλάστηση και ανάπτυξη, συνιστάται η θερμοκρασία εδάφους να είναι άνω των 10 ο C, αλλά μερικές φορές για πρωίμιση της συγκομιδής μπορούν να φυτευτούν οι κόνδυλοι σε έδαφος θερμοκρασίας τουλάχιστον 5-6 ο C Για τη φύτευση ενός στρέμματος απαιτούνται 150-200 kg κόνδυλοι, ανάλογα με το μέγεθός τους και τις αποστάσεις φύτευσης. Το βάθος φύτευσης κυμαίνεται με το είδος του εδάφους. Σε ελαφρά εδάφη η φύτευση γίνεται βαθύτερα (12-15 cm) ενώ σε βαρύτερα εδάφη γίνεται σε βάθος 7-10 cm. Μηχανές φύτευσης Σε ό,τι αφορά τους τρόπους διανομής των κονδύλων, υπάρχουν μηχανές ημιαυτόματες και αυτόματες Παράχωμα Κατά τη φύτευση οι κόνδυλοι τοποθετούνται στον πυθμένα των αυλακιών και καλύπτονται με χώμα. Άρδευση Η άρδευση και η λίπανση αποτελούν τις καλλιεργητικές εργασίες, που περισσότερο από κάθε άλλη φροντίδα, επηρεάζουν την ανάπτυξη και τις αποδόσεις της καλλιέργειας της πατάτας. Η εξασφάλιση επάρκειας νερού και η κανονικότητα των ποτισμάτων σε όλα τα στάδια της καλλιέργειας, από το φύτεμα των κονδύλων μέχρι την ωρίμανσή τους, έχει μεγάλη σημασία για την επίτευξη μιας μεγάλης παραγωγής και τη δημιουργία καλοσχηματισμένων κονδύλων. Λίπανση Η πατάτα έχει ανάγκη από την προσθήκη κοπριάς και χημικών λιπασμάτων προκειμένου να δώσει μια καλή παραγωγή. Η ποσότητα των λιπασμάτων που είναι απαραίτητο να προστεθούν, εξαρτάται από την ποικιλία που θα καλλιεργηθεί, τη γονιμότητα του εδάφους, το κλίμα της περιοχής, το μήκος της βλαστικής περιόδου κλπ. Η λίπανση διομορφώνει τις ποσοτικές και ποιοτικές αποδόσεις, αλλά κυρίως τη διατηρησιμότητα της πατάτας. Συγκομιδή Οι κόνδυλοι έχουν αποκτήσει το τελικό τους μέγεθος όταν το υπέργειο μέρος του φυτού έχει ξεραθεί και είναι έτοιμοι για συγκομιδή μετά από δύο εβδομάδες περίπου, όταν δηλαδή θα έχει αναπτυχθεί αρκετά το περίδερμα. Αρκετά συχνά όμως, τα φυτά νεκρώνονται τεχνητά, με τη χρήση ενός μη εκλεκτικού ζιζανιοκτόνου επαφής, οπότε η συγκομιδή μπορεί να γίνει δύο εβδομάδες μετά την εφαρμογή του. Η κατάλληλη, ιδανική, χρονική στιγ μή για τη συλλογή των κονδύλων της πατάτας δεν συμπίπτει πάντα με τη φυσιολογική ωρίμανση και εξαρτάται συχνά από τις ανάγκες της αγοράς και τον τελικό προορισμό τους. 8
2.4.5 Γενικά χαρακτηριστικά ποικιλιών Υπάρχουν στην παγκόσμια αγορά πάνω από 500 ποικιλίες πατάτας. Οι ποικιλίες της πατάτας καθορίζονται κυρίως από το εξωτερικό χρώμα της φλούδας της (κίτρινο, καφέ, ροζ, κόκκινο ή μωβ) αλλά και το χρώμα της σάρκας της (άλλοτε άσπρο, στο χρώμα του δέρματος ή ελαφρά κίτρινο) και σε κάθε περιοχή του κόσμου, έχουν αναπτυχθεί - επιλεγεί διαφορετι κές ποικιλίες οι οποίες ευδοκιμούν με τον καλύτερο τρόπο στις κατά τόπους εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες. Από τις ποικιλίες της πατάτας που καλλιεργούνται η κυριότερη που καλλιεργείται είναι η κίτρινη πατάτα (με μεγάλους κονδύλους με ελαφρά κίτρινη σάρκα) και η οποία εμφανίζεται σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Είναι ένα φυτό μονοετές. Πολυάριθμες είναι οι καλλιεργούμενες σε όλων των κόσμο ποικιλίες και από αυτές έχουν πολλές δοκιμαστεί και καλλιεργούνται στη χώρα μας. Η κατάταξη τους γίνεται ανάλογα με την μορφή των κονδύλων (σχήμα, χρώμα, μέγεθος κ.τ.λ.), το χρώμα της σάρκας (λευκόσαρκες, κιτρινόσαρκες), τη μορφή των βλαστών (ανάπτυξη, χρώμα), την μορφολογία των οφθαλμών και άλλα βοτανικά χαρακτηριστικά. Μια δεύτερη ταξινόμηση γίνεται με βάση την πρωιμότητα (πρώιμες 70-90 ημέρες, μεσοπρώιμες 100-140 ημέρες, μεσοόψιμες και όψιμες 180 ημέρες), την ανθεκτικότητα σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες, την περιεκτικότητα σε ξηρά ουσία, τις αποδόσεις κ.τ.λ. 9