ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1993-2008 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΣΙΔΗΡΟΥΛΑ ΖΙΩΓΟΥ - ΚΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011 0

Στους γονείς μου, Αθανάσιο και Σταυρούλα 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 Α ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ 9 1. Η αξία του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών 9 2. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών ως το 1993 9 3. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών από το 1993 ως το 2008 11 4. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών της περιόδου 1993-2008 14 4.1. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου 14 4.1.1. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου από το 1993 έως το 1998 14 4.1.2. Το Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Ε.Π.Π.Σ.) 17 4.1.3. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1999 18 4.1.4. Το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Ε.Π.Σ.) 25 4.1.5. Η Μέθοδος Διδασκαλίας της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας στο Γυμνάσιο 27 4.1.6. Η Αξιολόγηση της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας στο Γυμνάσιο 30 4.1.7. Η Μέθοδος Διδασκαλίας της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από μετάφραση στο Γυμνάσιο 31 4.1.8. Η Αξιολόγηση της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από μετάφραση στο Γυμνάσιο 32 4.2. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Λυκείου 32 4.2.1. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Λυκείου από το 1993 έως το 1999 32 4.2.2. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1999 34 4.2.2.1. Οι σκοποί και οι στόχοι του προγράμματος 35 4.2.2.2. Τα περιεχόμενα διδασκαλίας 39 4.2.2.3. Τα κριτήρια επιλογής των κειμένων 41 4.2.3. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 2002 43 4.2.4. Το Ωρολόγιο Πρόγραμμα του 2005 44 2

4.2.5. Η Μέθοδος Διδασκαλίας της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στο Λύκειο 45 4.2.6. Η Αξιολόγηση της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στο Λύκειο 50 5. Τα σχολικά εγχειρίδια των Αρχαίων Ελληνικών της περιόδου 1993-2008 51 5.1. Τα σχολικά εγχειρίδια της περιόδου 1993-1999/2000 52 5.1.1. Γυμνάσιο 52 5.1.2. Λύκειο 56 5.2. Τα σχολικά εγχειρίδια της περιόδου 1999/2000-2006 58 5.2.1. Γυμνάσιο 59 5.2.2. Λύκειο 66 5.3. Τα σχολικά εγχειρίδια της περιόδου 2006-2008 69 Β ΜΕΡΟΣ: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ 76 1. Σκοπός και στόχοι της έρευνας 76 2. Τα ερευνητικά ερωτήματα 76 3. Το υλικό της έρευνας 77 4. Η μέθοδος της έρευνας 78 5. Κατηγορίες ταξινόμησης 79 6. Ανάλυση των δεδομένων της έρευνας ανά κατηγορία 80 6.1. Σχολικά εγχειρίδια Αρχαίων Ελληνικών 80 6.1.1. Κριτική περιεχομένων διδασκαλίας και προτάσεις για βελτίωση ή αναθεώρησή τους. 81 6.1.2. Παρουσίαση νέων σχολικών εγχειριδίων και πρόταση διδασκαλίας 91 6.2. Αναλυτικά Προγράμματα Αρχαίων Ελληνικών 95 6.2.1. Κριτική στα εκάστοτε εφαρμοζόμενα Αναλυτικά Προγράμματα 95 6.2.2. Προτάσεις για τη βελτίωση ή τη ριζική αναθεώρησή τους 101 6.3. Διδακτική των Αρχαίων Ελληνικών/Τεχνικές προσπέλασης της αρχαιοελληνικής γνώσης 104 6.3.1. Διδακτικοί στόχοι 104 6.3.2. Μέθοδοι Μορφές Μέσα διδασκαλίας 104 6.3.3. Διδακτικές προσεγγίσεις ενοτήτων των σχολικών εγχειριδίων 106 3

6.3.4. Επιμέρους διδακτικές στρατηγικές 107 6.3.5. Αξιολόγηση 111 6.3.6. Εμβάθυνση σε θέματα του βιβλίου/διατύπωση ερμηνευτικών προτάσεων 117 6.3.7. Χρήση οπτικοακουστικού υλικού - νέων τεχνολογιών 118 6.3.8. Αρχαία Ελληνικά και άλλα διδακτικά αντικείμενα/διαθεματικότητα και Αρχαία Ελληνικά 120 6.3.9. Η σχολική μετάφραση 122 6.3.10. Η διδασκαλία της δραματικής ποίησης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 128 6.3.11. Η διδασκαλία της λυρικής ποίησης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 130 6.3.12. Η διδασκαλία των ρητορικών κείμενων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 131 6.3.13. Ο φιλοσοφικός λόγος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 133 6.3.14. Η διδασκαλία των ομηρικών επών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 133 6.4. Σχολικά εγχειρίδια - Αναλυτικά προγράμματα 134 6.5. Ο Εκπαιδευτικός 137 6.6. Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στην Ευρώπη 139 6.7. Η επαναφορά των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο 143 6.8. Προβλήματα που αντιμετωπίζει το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών και προτάσεις για αποδοτικότερη διδασκαλία του 146 6.9. Τα Αρχαία Ελληνικά στο παρελθόν 160 7. Ερμηνεία των δεδομένων 166 ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 178 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 183 ΠΗΓΕΣ - ΕΡΕΥΝΩΜΕΝΟ ΥΛΙΚΟ 184 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 195 ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΒΙΒΛΙΑ ΜΑΘΗΤΗ ΚΑΙ ΚΑΘΗΓΗΤΗ 200 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μεταπτυχιακή μου εργασία εξετάζει το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών στην ελληνική δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Συγκεκριμένα η εργασία προσεγγίζει το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών από την παιδαγωγική/διδακτική σκοπιά (διδακτικό αντικείμενο) κι όχι από τη σκοπιά του γνωστικού αντικειμένου. Και αυτό γιατί έχουν γραφεί πάρα πολλά άρθρα κατά καιρούς που αφορούν στο καθεαυτό περιεχόμενο του μαθήματος και κάτι τέτοιο θα ξεπερνούσε τα όρια μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Οι λόγοι που οδήγησαν στη διερεύνηση αυτού του πεδίου της εκπαιδευτικής πραγματικότητας έχουν να κάνουν, κυρίως, με την ευρύτητα και πολυσημία του μαθήματος, και το ενδιαφέρον που γεννάει μέσα από τη συσχέτισή του με κοινωνικά, πολιτικά και πνευματικά δρώμενα, πέρα από την καθαρά γνωστική του διάσταση. Η ιδιαιτερότητα αλλά και η δυσκολία του διδακτικού αυτού αντικειμένου έγκειται στην πολλαπλότητα των λειτουργιών που επωμίζεται. Πιο συγκεκριμένα, η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών δεν βοηθάει μόνο στην απόκτηση γνώσεων για το παρελθόν, αλλά μπορεί να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση πολιτών με αίσθηση αυτοσυνειδησίας τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Επιπλέον, η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία δίνει εναύσματα για να αναζητηθούν προεκτάσεις και αναλογίες σε κάθε τομέα του επιστητού της σύγχρονης εποχής (π.χ. στην πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη) και μεταδίδει διαχρονικά μηνύματα. Τα αρχαία ελληνικά κείμενα, πέρα από την ανθρωπιστική παιδεία που παρέχουν, συμβάλλουν στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και στη διαμόρφωση ελεύθερης και υπεύθυνης προσωπικότητας. Πέρα από το βαθμό εκπλήρωσης των παραπάνω λειτουργιών του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών και το πόσο αναγκαίες και σημαντικές τις θεωρεί ο καθένας, αποτελεί γεγονός ότι το σχολικό μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών εγείρει και τροφοδοτεί τον προβληματισμό αυτής της εργασίας αλλά και των υπό έρευνα εκπαιδευτικών και φιλολογικών άρθρων της περιόδου 1993-2008. Η εργασία εστιάζεται στον προβληματισμό που αναπτύχθηκε γύρω από το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών στα εκπαιδευτικά περιοδικά της περιόδου 1993-2008. Ο λόγος για τον οποίο ερευνάται το συγκεκριμένο υλικό είναι γιατί αποτελεί βασική πηγή ενημέρωσης των εκπαιδευτικών για τις εξελίξεις στο χώρο της Παιδαγωγικής και της Διδακτικής του μαθήματος. Στο υλικό αυτό καταφεύγουν οι εκπαιδευτικοί προκειμένου να αντλήσουν βοήθεια για την άσκηση του καθημερινού διδακτικού τους έργου. Ένας ακόμη λόγος που με ώθησε στην διερεύνηση αυτού του θέματος είναι η αγάπη μου και η σχετική εξοικείωση μου με το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών που αποτέλεσε αντικείμενο των προπτυχιακών σπουδών μου. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις πιο θερμές και ειλικρινείς ευχαριστίες μου στους Καθηγητές μου, κ. Σιδηρούλα Zιώγου-Καραστεργίου, Καθηγήτρια του Τομέα Παιδαγωγικής και επόπτρια της διπλωματικής μου εργασίας, κ. Νικόλαο Τερζή, Ομότιμο Καθηγητή του Τομέα Παιδαγωγικής, και κ. Νικόλαο Βαρμάζη, Συνταξιούχο Καθηγητή του Τομέα Παιδαγωγικής, για τις πολύτιμες γνώσεις που μου προσέφεραν στο μεταπτυχιακό μάθημα «Ιστορική Παιδαγωγική». 5

Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην κ. Σιδηρούλα Zιώγου-Καραστεργίου και στον κ. Νικόλαο Βαρμάζη, για την αμέριστη ηθική υποστήριξη, αλλά και για τις εύστοχες επισημάνσεις και υποδείξεις που μου παρείχαν κατά τη διάρκεια συγγραφής της μεταπτυχιακής μου εργασίας. Αισθάνομαι, επίσης, την ανάγκη να ευχαριστήσω τον Καθηγητή μου, κ. Κυριάκο Μπονίδη, Επίκουρο Καθηγητή του Τομέα Παιδαγωγικής, και τον κ. Βασίλειο Φούκα, Λέκτορα του Τομέα Παιδαγωγικής, οι οποίοι σε όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου είχαν υποστηρικτικό ρόλο για μένα και ήταν πάντα πρόθυμοι να συζητήσουν οποιαδήποτε απορία μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στην κ. Βασιλική Παπαδοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, η οποία μου έκανε την τιμή να διαβάσει την διπλωματική εργασία μου και να μου προσφέρει τις πολύτιμες συμβουλές της. Ολοκληρώνοντας, οφείλω να κάνω ιδιαίτερη μνεία και να εκφράσω τις πιο εγκάρδιες ευχαριστίες μου σε κάθε μέλος της οικογένειάς μου ξεχωριστά για την υπομονή, την υλική ενίσχυση και ιδιαίτερα για την ουσιαστική συμπαράστασή τους στην προσπάθειά μου να περατώσω με επιτυχία τις σπουδές μου. Κωνσταντίνος Α. Μπούμπουλης Θεσσαλονίκη 2011 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Mετρημένο με ποσοτικούς δείκτες, το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών, στις ποικίλες του εκδοχές, κατείχε στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης ιδιαίτερα προνομιακή θέση στα Αναλυτικά Προγράμματα του Γυμνασίου και του Λυκείου (Bαρμάζης 1992: 86-89). Παρά ταύτα, τα αποτελέσματα από τη διδασκαλία του στην τάξη, αν εμπιστευτούμε τις συχνές παρεμβάσεις διαμαρτυρίας των ειδικών και μη, κάθε άλλο παρά θα μπορούσαν να θεωρηθούν προσδοκώμενα. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι για κανένα, ίσως, άλλο μάθημα στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης δεν ήταν τόσο έκδηλη η αναντιστοιχία ανάμεσα σε φιλόδοξους στόχους και σε φτωχά μέσα και αποτελέσματα όσο για τα Αρχαία Ελληνικά. H υπερτίμηση των Αρχαίων Ελληνικών στο Γυμνάσιο και το Λύκειο εξηγείται και από το ότι το εν λόγω μάθημα θεωρήθηκε κατά καιρούς καθοριστικό μέσο αγωγής των μαθητών, όχι μόνο γλωσσικής. Σε συστοιχία με το αυξημένο κύρος του φιλολόγου-εκπαιδευτικού στο σχολείο, τα Αρχαία Ελληνικά αποτέλεσαν συχνά στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης μέσο κοινωνικού ελέγχου (Nούτσος 1979: 300) και ιδιότυπο μορφωτικό αγαθό, με εθνικό (Γεωργούλης 1938: 10-11), συχνά φρονηματιστικό, χαρακτήρα. Για τους προηγούμενους λόγους, η κυριαρχική παρουσία του μαθήματος στον χώρο της Μέσης Εκπαίδευσης συνδέθηκε με οξύτατες ιδεολογικές διαμάχες, μέσα και έξω από το σχολείο. Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει και διχάσει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο εκπαιδευτικό ζήτημα όχι μόνο την εκπαιδευτική κοινότητα αλλά και μια μεγάλη μερίδα της ελληνικής κοινής γνώμης και του ακαδημαϊκού χώρου. Η έρευνα των εκπαιδευτικών και φιλολογικών περιοδικών αποβλέπει στο να διαπιστώσει ποια θέματα συνδεόμενα με το σχολικό μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών βρίσκονται κατά την πάροδο του χρόνου στον πυρήνα του εκπαιδευτικού προβληματισμού, τυγχάνουν δηλαδή μεγαλύτερης προσοχής, μελέτης και έρευνας από τους συγγραφείς των σχετικών άρθρων. Το πρώτο μέρος της εργασίας, το θεωρητικό, περιλαμβάνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή του μαθήματος από τις αρχές του 20ου αιώνα έως και το 2008. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου και του Λυκείου που ίσχυαν κατά την ερευνώμενη περίοδο (σκοποί και στόχοι, περιεχόμενα διδασκαλίας, μέθοδος διδασκαλίας, αξιολόγηση). Ακολουθεί μια συνοπτική εξέταση των σχολικών εγχειριδίων (συγγραφείς, έτος κυκλοφορίας, διάταξη της ύλης, εικονογράφηση κλπ.) του μαθήματος που χρησιμοποιήθηκαν την περίοδο που μας ενδιαφέρει. Το δεύτερο μέρος της εργασίας, το ερευνητικό, περιλαμβάνει το βασικό σκοπό και τους στόχους της έρευνας, τα ερευνητικά ερωτήματα, το ερευνώμενο υλικό, την ερευνητική μέθοδο που εφαρμόστηκε για τη διερεύνηση των ερευνητικών ερωτημάτων και τη μελέτη του υπό έρευνα υλικού, τις κατηγορίες ταξινόμησης και την ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων που πρόεκυψαν από τη διεξαγωγή της 7

έρευνας της εκπαιδευτικής αρθογραφίας της παραπάνω περιόδου. Τέλος, η εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα της έρευνας. 8

Α ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ 1. Η αξία του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών Είναι γενικά αποδεκτό πως οι αρχαίοι Έλληνες συνέλαβαν με μοναδική οξύνοια τα καίρια προβλήματα, που απασχόλησαν και απασχολούν τον άνθρωπο, και προσπάθησαν να δώσουν λύσεις δημιουργώντας πνευματικά έργα που περιέχουν βασικές ανθρώπινες αξίες. Και διδάσκουμε τα αρχαία κείμενα, διότι συνιστούν πολύτιμο κτήμα του παγκόσμιου πνευματικού πολιτισμού, τον οποίο δεν πρέπει ν' αγνοούμε, παρουσιάζουν με μοναδική τελειότητα και ποικιλία τα ουσιώδη προβλήματα της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά και διότι αντέχουν διαχρονικά και σε πολλαπλές αναγνώσεις. Τα Αρχαία Ελληνικά είναι κείμενα ανθρωπιστικά με τη διπλή σημασία του όρου, γιατί αναφέρονται κατ' εξοχήν στον άνθρωπο και συγχρόνως εξανθρωπίζουν. Και παρόλο που είναι δημιουργήματα μιας παλαιότερης εποχής, ο προβληματισμός που προκαλούν είναι διαχρονικός, και οι γνώσεις που μας προσφέρουν δεν είναι απλές πληροφορίες. Είναι γνώσεις, οι οποίες μπορούν να γονιμοποιήσουν το πνεύμα μας και να μετατραπούν «σε γνώση» κάνοντας μας «γνωστικούς». «Με άλλα λόγια μπορούν να μας συμβουλεύσουν πώς να φτιάξουμε κι εμείς ένα ξύλινο άλογο για να κερδίσουμε τη δική μας Τροία, ή να μας βοηθήσουν να διώξουμε τα τόσα σύγχρονα πολύπλοκα τέρατα που δεν μας αφήνουν να στοχαστούμε». (Καραδημητρίου 2001: 55). Η αξία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας είναι αναγνωρισμένη σε παγκόσμιο επίπεδο. Το δυστύχημα ωστόσο είναι πως στη χώρα μας, επί σειρά δεκαετιών, η έμφαση δεν δίνεται στις ιδέες και στα ανθρωπιστικά μηνύματα που εκπέμπουν τα ελληνικά κείμενα παλαιότερων περιόδων, αλλά στον τύπο, και μάλιστα σε μια πολύ συγκεκριμένη διάλεκτο, την αττική του 5ου και του 4ου π.χ. αιώνα (Στρούμπας 2007: http://anorthografies.blogspot.com/2007/03/blogpost.html). 2. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών ως το 1993 Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών δεν ακολούθησε ποτέ στην Ελλάδα την τροχιά που ακολούθησε η κλασική παιδεία στην υπόλοιπη Ευρώπη (Κατσαμάκα 2006: 6). Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών χαρακτηρίστηκε από την επιμονή στη γραμματική και το συντακτικό, που είχε αρνητικά αποτελέσματα, καθώς προκάλεσε σύγχυση των δύο γλωσσικών κωδίκων (αρχαίας και νέας ελληνικής). Οι δύο γλωσσικοί κώδικες ποτέ δεν αντικρίστηκαν (όπως π.χ. στην περίπτωση της λατινικής και της ιταλικής), αντίθετα στο μεταξύ τους κενό χώρεσε μια ψευδομίμηση που οδήγησε στη σύγχυση σε όλα τα επίπεδα (Καζάζης 1992: 53-54). Ήδη από τη δεκαετία του 1950 αλλά και παλαιότερα τα Αρχαία Ελληνικά στην Ελλάδα είχαν την πρωτοκαθεδρία στα Αναλυτικά Προγράμματα. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών πέρασε κατά το παρελθόν από διάφορα στάδια και 9

προσανατολισμούς. Αναλυτικότερα, από το 1914 έως το 1964 τα Αρχαία Ελληνικά διδάσκονταν από το πρωτότυπο στο εξαετές Γυμνάσιο. Μια σύντομη παρένθεση στο διάστημα 1931-35 αλλά κυρίως το πρόγραμμα της μεταρρύθμισης του 1964 σηματοδότησε την αλλαγή προσανατολισμού στο μάθημα με τη διδασκαλία των αρχαίων κειμένων από μετάφραση στις τρεις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου και από το πρωτότυπο στις τρεις επόμενες (Ν. 4379/64). Όμως, το μέτρο αυτό δεν εφαρμόστηκε για πολύ, καθώς το 1967, και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974), το Αναλυτικό Πρόγραμμα του μαθήματος ξαναπήρε τη μορφή που είχε πριν από το 1964. Το 1975-76 επανήλθε η διάκριση της διδασκαλίας (μετάφραση - πρωτότυπο), μαζί με τις γενικότερες αλλαγές που προέβλεπε η νομοθεσία μεταξύ των οποίων η βασικότερη ήταν η καθιέρωση της δημοτικής στην εκπαίδευση (Ν. 309/75). Μέχρι το 1976 η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών διατήρησε αναλλοίωτο το λόγιο, γλωσσικό-αττικιστικό χαρακτήρα της, όπως περίπου διαμορφώθηκε τους τελευταίους προχριστιανικούς και πρώτους μεταχριστιαντκούς αιώνες, με βασικά χαρακτηριστικά αυτής της διδασκαλίας τα εξής: α) την πίστη ότι η μίμηση του αρχαίου ελληνικού λόγου της εποχής της ακμής αποτελεί μέσο για την τελείωση του μαθητή, β) Η μίμηση αυτή περιορίζεται στη μορφολογία της γλώσσας και η διδασκαλία του μαθήματος επικεντρώνεται στην εκμάθηση των λέξεων, γραμματικών τύπων και συντακτικών κανόνων και όχι τόσο στην ουσία και τα νοήματα των αρχαιοελληνικών κειμένων, γ) Η γλωσσική διδασκαλία είναι αυτοσκοπός και όχι μέσο, το δε μάθημα έχει καθαρά γλωσσικό χαρακτήρα, δ) Η γλώσσα διδάσκεται με σκοπό όχι μόνο την αναγνώριση των λέξεων/τύπων και την κατανόηση του κειμένου, αλλά και την αυτόνομη αναπαραγωγή της με εξάσκηση σε αντίστροφο, ανώμαλα ρήματα, εξαιρέσεις, αντικαταστάσεις (Κακριδής 1989:756). Με τη μεταρρύθμιση του 1975/76 η επαφή με την αρχαία ελληνική γλώσσα περιορίστηκε στο Λύκειο, ενώ ταυτόχρονα καθιερώθηκε η διδασκαλία αρχαιοελληνικών κειμένων από μετάφραση στο Γυμνάσιο. Έτσι για το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από μετάφραση διατίθενται αρχικά 13 ώρες από το συνολικό ωράριο του Γυμνασίου που, με την εφαρμογή της πενθήμερης εβδομάδας εργασίας, περιορίστηκαν σε 12, δηλαδή περίπου 4 ώρες εβδομαδιαίας διδασκαλίας σε κάθε τάξη (Σπυρόπουλος 1998: 64). Οι διδακτικοί στόχοι της νέας μορφής του μαθήματος είναι αναλυτικά οι ακόλουθοι: 1. Να γίνουν κτήμα του μαθητή οι υψηλές αρχές που μας κληροδότησε ο ελληνικός ανθρωπισμός στη διαπλοκή τους με τις αρχές του σύγχρονου ανθρωπισμού 2. Να καλλιεργηθεί αισθητικά ο μαθητής, μέσα από τα υφολογικά - μορφολογικά στοιχεία του κειμένου 3. Να ανιχνευτούν τα πραγματογνωστικά και ιδεολογικά στοιχεία του κειμένου, που φανερώνουν τη συνέχεια του ελληνισμού 10

4. Να πλουτιστεί το λεξιλόγιο του μαθητή και να καλλιεργηθεί η φαντασία και η κρίση του (Φραντζολάς 2004: 5). Με αυτή τη στοχοθεσία διδάχτηκε το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας για 16 περίπου χρόνια. Ωστόσο, το σχολικό έτος 1992-1993 θα επανέλθουμε στη διδασκαλία των αρχαίων από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο, για να επιστρέψουμε ταυτόχρονα στους καθαρά γλωσσικούς σκοπούς του μαθήματος. Στο Λύκειο, η αλλαγή που σημειώθηκε στο μάθημα περιόρισε την επαφή των μαθητών με τα Αρχαία Ελληνικά ουσιαστικά σε δύο χρόνια (Α' και Β' Λυκείου), καθώς στην Γ' τάξη τη διδασκαλία προοριζόταν μόνο για τους μαθητές της Γ' δέσμης (Κακριδής 1989: 756). Οι αλλαγές που επέφερε η μεταρρύθμιση του 1975/76 είχαν ως άμεση συνέπεια η εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας να προσκρούει σε ανυπέρβλητα εμπόδια, καθώς οι καθηγητές θα καλούνταν να διδάξουν στη μισή, σε σχέση με άλλοτε, διάρκεια ένα αρκετά δύσκολο αντικείμενο. Επίσης, η κατάργηση των εισαγωγικών εξετάσεων από το Γυμνάσιο στο Λύκειο μοιραία υποβάθμισε το επίπεδο των μαθητών, καθώς δεν υπήρχε πλέον επιλογή μέσω εξετάσεων, παρά μόνο προβιβασμός με το μέσο όρο των προφορικών βαθμών. Επιπλέον, η μετατροπή, στην ουσία, της Γ' Λυκείου σε τάξη προπαρασκευαστική για τις εισαγωγικές εξετάσεις στα ΑΕΙ συρρίκνωσε δραστικά τα ωρολόγια προγράμματα. Ακόμη η λεγόμενη «φροντιστηριακή νοοτροπία», δηλαδή ο τρόπος προσέγγισης του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών που αποβλέπει σε καλύτερους βαθμούς στις εξετάσεις, χωρίς να ενδιαφέρεται για άλλους, «ποιοτικότερους» στόχους, επηρέασε έντονα τους μαθητές, κάνοντάς τους να αδιαφορούν για οτιδήποτε δεν εξυπηρετεί την προετοιμασία τους για την εισαγωγή στις ανώτατες σχολές (Κατσιμάνης 1989: 762-763). Για τη νέα πραγματικότητα που διαμορφώθηκε, πολλοί έσπευσαν να μιλήσουν για παροδική κρίση προσαρμογής του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών. Άλλοι πάλι μίλησαν για πλήρη αποτυχία προτείνοντας τη ριζική μεταρρύθμιση της διδακτικής του μαθήματος, ενώ άλλοι ισχυρίστηκαν ότι «η όλη θέση του μαθήματος στη Μέση Εκπαίδευση έπρεπε να αναθεωρηθεί, ώστε η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα να επιστρέψει στο Γυμνάσιο» (όπ. π.: 763). Μάλιστα, το 1986 ο Υπουργός Παιδείας Α. Τρίτσης μίλησε για γλωσσική πενία, αποδίδοντάς την στο γεγονός ότι δεν διδασκόταν πλέον η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα στο Γυμνάσιο και προτείνοντας ως θεραπευτικό μέσο την επαναφορά της διδασκαλίας της. 3. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών από το 1993 ως το 2008 Με ομιλία του στην ΠΕΦ (1-11 - 1986) ο Υπουργός Παιδείας του ΠΑΣΟΚ Α. Τρίτσης θέτει το ζήτημα της γλωσσικής πενίας και της πολιτιστικής ασυνέχειας, ενώ προτείνει την επαναφορά στο Γυμνάσιο των αρχαίων από το πρωτότυπο. Η πρόταση του Τρίτση, ωστόσο, δεν προχώρησε παρά μετά την αλλαγή της Κυβέρνησης το 1991, με Υπουργό Παιδείας της Νέας Δημοκρατίας το Γ. Σουφλιά και Πρόεδρο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου το Γ. Μπαμπινιώτη. Έτσι, το 1993 11

εκπαιδευτικοί παράγοντες και, κυρίως, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, με πρόεδρο το Γ. Μπαμπινιώτη, ζητούσαν την επαναφορά της διδασκαλίας των αρχαίων ως μέσο θεραπείας της «λεξιπενίας» που εντόπιζαν στους νέους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την επιστροφή των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο, παράλληλα με τη διδασκαλία των μεταφρασμένων αρχαιοελληνικών κειμένων. Το «νέο» μάθημα είχε τον τίτλο: «Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα». Μια εξαμελής ομάδα φιλολόγων υπό την καθοδήγηση του Γ. Μπαμπινιώτη συντάσσει το βιβλίο της Α' Γυμνασίου «Η Ελληνική Γλώσσα. Κείμενα αρχαία, βυζαντινά και λόγια», το οποίο εισάγεται κατά το σχολικό έτος 1992-1993 για πειραματική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο Γυμνάσιο, σε 183 σχολεία σε όλη την Ελλάδα. Η διδασκαλία των νέων βιβλίων θα γενικευτεί σε όλα τα Γυμνάσια της χώρας τα επόμενα σχολικά έτη (Κακριδής 1998: 95). Άμεση συνέπεια της επαναφοράς των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο ήταν να μειωθεί ο χρόνος της μεταφρασμένης Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, αφού στις ίδιες περίπου ώρες έπρεπε να διδαχθούν δύο διδακτικά αντικείμενα. Οι στόχοι που υπηρετεί η πρόθεση επαναφοράς της αρχαίας γλώσσας στο Γυμνάσιο είναι: α) η επικοινωνία των νεοελλήνων με την αρχαία ελληνική παράδοση, β) η γνώση των ανθρωπιστικών αξιών του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και η παροχή ανθρωπιστικής παιδείας, γ) η πληρέστερη γνώση της νέας ελληνικής μέσα από τη γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, δ) η αρτίωση της σκέψης μας μέσα από τη γνώση μιας άρτιας γλώσσας, όπως είναι η αρχαία ελληνική και ε) η συνειδητοποίηση της συνέχειας της φυλής μας μέσα από τη συνειδητοποίηση της γλωσσικής συνέχειας (Φραντζολάς 2004: 9). Όπως επισημαίνουν οι εισηγητές των νέων βιβλίων, με τη διαχρονική διδασκαλία της ελληνικής επιχειρείται μια γλωσσική ανάκαμψη, καθώς διαπιστώνεται ότι η γνώση της ελληνικής γίνεται ολοένα πιο «εύθραυστη, επιδερμική και ισχνή, ώστε δεν μπορεί να υπηρετήσει παρά στοιχειώδεις μορφές γλωσσικής επικοινωνίας, χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις ακρίβειας, κυριολεξίας, ποικιλίας, σαφήνειας, εκφραστικότητας, χρωματισμού, υπαινικτικότητας, λεπτών διαφορών και διακρίσεων» (Μπαμπινιώτης 1992: 14). Στα διδακτικά βιβλία που εισάγονται το σχολικό έτος 1992-1993 επιδιώκεται η εξοικείωση του μαθητή με τη γλώσσα των κειμένων όχι τόσο σε γραμματικοσυντακτικό όσο σε λεξιλογικό επίπεδο: η διδασκαλία επικεντρώνεται στις λεξικές ρίζες και τα δομικά στοιχεία της ελληνικής, ώστε να μπορεί ο μαθητής όχι να αποτυπώνει μνημονικά, αλλά να καταλαβαίνει σε βάθος και να αξιοποιεί τα συστατικά της γλώσσας του. Η όλη προσπάθεια ανανέωσης του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών, που ξεκίνησε από το σχολικό έτος 1992-93 στο Γυμνάσιο, συνεχίζεται και στο Λύκειο με βάση τρεις θεμελιώδεις αρχές: Πρώτη αρχή είναι η στροφή του ενδιαφέροντος προς το περιεχόμενο του αρχαίου λόγου περισσότερο παρά προς τη μορφή του. Από τα ίδια τα πράγματα προέκυψε η ανάγκη να περιοριστεί η γλωσσική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής 12

στα απολύτως απαραίτητα για την κατανόηση των κειμένων, για να δοθεί περισσότερος χρόνος στην εμβάθυνση, κριτική συζήτηση και αξιοποίηση του περιεχομένου τους. Δεύτερη αρχή είναι η βαρύτητα που δόθηκε στην κατάκτηση του σημασιολογικού πεδίου της γλώσσας. Επιδιώκεται δηλαδή να ασκηθούν οι μαθητές να εκμεταλλεύονται τα συμφραζόμενα σ' ένα τμήμα του αρχαίου λόγου και να συλλαμβάνουν το νόημά του, έστω κι αν αγνοούν αρχικά τη σημασία ορισμένων αρχαίων λέξεων ή τη μορφή μερικών όρων. Τρίτη αρχή είναι η θεμελίωση της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στη βάση της δομολειτουργικής γραμματικής, σύμφωνα με την οποία έχει προτεραιότητα η συνειδητοποίηση της δομής του αρχαίου λόγου και του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν όροι και εκφράσεις μέσα στο λόγο. Έτσι, γραμματικές μορφές εξετάζονται παράλληλα με τη συντακτική λειτουργία τους στο λόγο και όχι αυτόνομα και στατικά (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 2002β: 12-14). Το 2000 καταργήθηκε η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα, και καθιερώθηκε η διδασκαλία του μαθήματος «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα» στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου, το οποίο περιελάμβανε κείμενα κατά βάση της αττικής διαλέκτου, κλασικά ή μεταγενέστερα. Η τελευταία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση έγινε το 2002, όταν δημοσιεύτηκε η νομοθεσία που αφορούσε τα νέα Διαθεματικά Ενιαία Πλαίσια Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) και τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών. Με βάση αυτή τη νομοθεσία προκηρύχτηκε το Μάιο του 2003 η συγγραφή νέων σχολικών εγχειριδίων για το Γυμνάσιο και το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς άρχισε η συγγραφή των βιβλίων. Το νέο βιβλίο «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα» διδάχθηκε για πρώτη φορά το σχολικό έτος 2006-07 στην Α' Γυμνασίου, το 2007-08 στη Β' Γυμνασίου, ενώ το σχολικό έτος 2008-09 διδάχθηκε το νέο βιβλίο και στη Γ' Γυμνασίου. Γενικότερα, στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο (1993-2008), σημειώθηκαν αρκετές αλλαγές στο Αναλυτικό αλλά και στο Ωρολόγιο Πρόγραμμα του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών. Αυτές οι αλλαγές αφορούσαν σε πολλές περιπτώσεις καινούργια βιβλία, τόσο για το Γυμνάσιο όσο και για το Λύκειο. Τα νέα βιβλία γράφτηκαν καταρχάς, για να καλύψουν τις ανάγκες του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Σε μερικές περιπτώσεις γράφτηκαν για τα ήδη διδασκόμενα κείμενα και σε άλλες περιπτώσεις για κείμενα που δεν είχαν ξαναδιδαχτεί στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια. Άλλες τροποποιήσεις είχαν να κάνουν με αυξομειώσεις των ωρών διδασκαλίας του συγκεκριμένου μαθήματος, αλλά και με τον τρόπο αξιολόγησης του μαθήματος. Οι αλλαγές των τελευταίων χρόνων συνδέονται τόσο με καινούργια Αναλυτικά Προγράμματα, όσο και με καινούργια βιβλία, αλλά και με αλλαγές στη δομή του σχολείου με το νόμο 2525/97 (Ενιαίο Λύκειο, Εθνικό Απολυτήριο με πανελλήνιες εξετάσεις από τη Β' Λυκείου, οι οποίες, στη συνέχεια, περιορίστηκαν σε ενδοσχολικό επίπεδο). Ωστόσο η σύγκριση των νεότερων Αναλυτικών Προγραμμάτων με τα προηγούμενα, μας αποκαλύπτει ότι η ουσία τους δεν άλλαξε πάρα πολύ, άρα στο επίπεδο των μορφωτικών αγαθών δεν έχουμε βαθιές τομές. 13

Όσον αφορά τα βιβλία, έγιναν αξιόλογες προσπάθειες, χωρίς όμως να μπορούμε να μιλούμε για ουσιαστικές αλλαγές (Κατσαμάκα 2006: 10-11). Η περικοπή των ωρών διδασκαλίας (π.χ. με το Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών του 1998 ή του 2002) ήταν φυσικό να αντιμετωπιστεί με έντονη δυσαρέσκεια, καθώς οδήγησε σε συρρίκνωση του ωρολογίου προγράμματος των Αρχαίων Ελληνικών. Η αύξηση των ωρών διδασκαλίας, το 2005, στο Λύκειο (κατά δύο ώρες στην Α' Λυκείου) αντιμετωπίστηκε θετικά από το σύνολο σχεδόν των φιλολόγων, αν και τα κίνητρα της σχολιάστηκαν ποικιλοτρόπως. Παρόλα αυτά, αυτό που επικράτησε είναι η κοινή πεποίθηση ότι η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής οφείλει πρωτίστως να υπηρετεί την αρχαιογνωσία, δηλαδή το να γνωρίσουν οι μαθητές τον αρχαίο ελληνικό κόσμο στο σύνολό του (Ρεγκάκος 2005: 177-178). 4. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών της περιόδου 1993-2008 4.1. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου 4.1.1. Τα Προγράμματα Σπουδών των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου από το 1993 έως το 1998 Τα Αναλυτικά Προγράμματα αποτελούν τη βάση, σύμφωνα με την οποία παράγονται και χρησιμοποιούνται τα μέσα διδασκαλίας, τα κυριότερα από τα οποία είναι τα σχολικά εγχειρίδια. Εξετάζοντας το Αναλυτικό Πρόγραμμα του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στο Γυμνάσιο, μπορούμε να παρατηρήσουμε τη σταδιακή εισαγωγή της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στα προγράμματα διδασκαλίας. Ύστερα από την πειραματική διδασκαλία του βιβλίου «Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα» σε περιορισμένο αριθμό Γυμνασίων κατά το σχολικό έτος 1992-93, με την έναρξη του νέου διδακτικού έτους 1993-94 γενικεύεται η διδασκαλία των παλαιότερων μορφών της ελληνικής στην Α' τάξη όλων των Γυμνασίων της χώρας, με την εγκύκλιο Γ2 /4294 /27-8-93 του ΥΠ.Ε.Π.Θ. Σύμφωνα με την εγκύκλιο αυτή, το νέο Ωρολόγιο Πρόγραμμα (που δημοσιεύεται στο Π.Δ. 447/93, άρθρα 1-2, ΦΕΚ 185 Α77-10-93) προβλέπει: α) 4 ώρες διδασκαλία του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας για κάθε τάξη του Γυμνασίου. β) Το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας αποτελείται από τους κλάδους : 1) Αρχαία Ελληνική Γραμματεία από μετάφραση, που διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα και 2) Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα, που διδάσκεται επίσης 2 ώρες την εβδομάδα. γ) Η διδασκαλία και των δύο κλάδων της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας θα πραγματοποιηθεί από το σχολικό έτος 1993-94 σε όλα τα τμήματα της Α' τάξης όλων των Γυμνασίων της χώρας και στα τμήματα της Β' τάξης εκείνων των Γυμνασίων που εφαρμόστηκε η πειραματική διδασκαλία του κλάδου «Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, 14

βυζαντινά και λόγια κείμενα» κατά το προηγούμενο σχολικό έτος (Φραντζολάς 2004: 14-15). Το Π.Δ. 451/93 (ΦΕΚ 187 Α'/ 8-10-93, άρθρα 3-4) αναφέρεται στους δύο κλάδους του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ορίζοντας το σκοπό, τη διδακτέα ύλη και τον τρόπο εξέτασης του κλάδου «Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα» στην Α' τάξη Γυμνασίου. Σύμφωνα, λοιπόν, με το Αναλυτικό Πρόγραμμα, η διδασκαλία των παλαιότερων μορφών της ελληνικής γλώσσας διεξάγεται επί τη βάσει ειδικού εγχειριδίου, που περιέχει ανθολογημένα κείμενα από παλαιότερες περιόδους της ελληνικής γραμματείας. Τα κείμενα αυτά συνοδεύονται από ερμηνευτικά στοιχεία και ποικίλες ασκήσεις (λεξιλογικές, γραμματικές και συντακτικές), που αποβλέπουν στην ανάπτυξη της αναγνωριστικής ικανότητας των μαθητών προς υποβοήθηση της κατανόησης των παλαιότερων ελληνικών κειμένων (όπ. π.: 16). Οι σκοποί της διδασκαλίας της Ελληνικής Γλώσσας μέσα από Αρχαία, Βυζαντινά και Λόγια κείμενα στο Γυμνάσιο είναι οι εξής: α) η εξοικείωση των μαθητών με κείμενα των παλαιότερων περιόδων της ελληνικής γραμματείας, ώστε να τα κατανοούν άμεσα και βιωματικά, β) η στοιχειώδης γνώση γλωσσικών στοιχείων των παλαιότερων μορφών της ελληνικής και η σύνδεσή τους με τα αντίστοιχα της νέας ελληνικής γλώσσας και γ) η συνειδητοποίηση της ενότητας και συνέχειας της εθνικής γλώσσας και γραμματείας και του εθνικού μας βίου (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1993: 4690, ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1998β: 20). Γενικά ο σκοπός της διδασκαλίας της Ελληνικής Γλώσσας μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα ορίζεται από το Αναλυτικό Πρόγραμμα ως γλωσσικός. Μέσα από τη ζωντανή επαφή και τη σταδιακή εξοικείωση των μαθητών με παλαιότερες μορφές του ελληνικού λόγου, επιδιώκεται η απόκτηση της ικανότητάς τους να καταλαβαίνουν και να ερμηνεύουν κείμενα παλαιότερων εποχών στην πρωτότυπη μορφή τους, με απώτερο μάλιστα σκοπό τη σύνδεση των διδασκομένων με τη σύγχρονη γλώσσα, τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου τους, τη γλωσσική τους καλλιέργεια και τη βαθύτερη γνώση της γλώσσας τους (όπ. π.: 4690). Ωστόσο, ενώ ο σκοπός του μαθήματος αναφέρεται στη διδασκαλία της γλώσσας στη διαχρονική της εξέλιξη, όλα χωρίς εξαίρεση τα κείμενα οδηγούν στη διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού της αττικής διαλέκτου της κλασικής εποχής, και τις ελάχιστες φορές που επισημαίνονται κάποιες αλλαγές, χαρακτηρίζονται ως «αποκλίσεις» (Φραντζολάς 2004: 17). Δηλαδή η φυσική εξέλιξη της γλώσσας χαρακτηρίζεται ως απόκλιση από τον 'κανόνα', που είναι πάντα και μόνο τα αττικά (Κακριδής Φ. 1998: 96). Το Π.Δ. 420/94 (ΦΕΚ 240 Α'/ 30-12-94, άρθρο 1) καθορίζει τη διδακτέα ύλη του κλάδου «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία από μετάφραση» της Β τάξης του Γυμνασίου, ενώ το άρθρο 2 του ίδιου διατάγματος επαναλαμβάνει το σκοπό του μαθήματος «Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα» για τη Β τάξη του Γυμνασίου και παρουσιάζει τη διδακτέα ύλη του (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1994β: 4944-4945). Το Π.Δ. 384/95 (ΦΕΚ 215 Α'/ 19-10-95, άρθρο 4) παρουσιάζει αρχικά το σκοπό του κλάδου «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία από μετάφραση» του 15

Γυμνασίου και στη συνέχεια τη διδακτέα ύλη του μαθήματος της Γ τάξης του Γυμνασίου. Στο ίδιο άρθρο καταγράφεται και η διδακτέα ύλη του κλάδου «Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα» για τη Γ τάξη του Γυμνασίου (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1995: 6276-6277). Ο κλάδος «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία από μετάφραση» διαφοροποιείται ως προς το σκοπό του, που είναι η ανθρωπιστική μόρφωση των μαθητών μέσα από την επαρκή αρχαιογνωστική κατάρτισή τους. Μερικότεροι σκοποί είναι: α) η διανοητική, βουλητική, συναισθηματική και ηθική καλλιέργεια του μαθητή, β) η κατανόηση και βίωση των διαχρονικών αξιών του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, γ) η σωστή πολιτική αγωγή του μαθητή, δ) η κατανόηση της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού πνεύματος και ε) η αισθητική καλλιέργεια του μαθητή (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1994α: 9). Παρατηρούμε ότι οι δύο κλάδοι του μαθήματος επικοινωνούν μόνο ως προς το σκοπό της συνειδητοποίησης της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού πνεύματος, μέσα από τη μελέτη της πρωτότυπης ή της μεταφρασμένης αρχαιοελληνικής γραμματείας. Οι άλλοι σκοποί τους είναι ανεξάρτητοι: γλωσσικοί για τα Αρχαία από το πρωτότυπο και ερμηνευτικοί - ανθρωπιστικοί για τα Αρχαία από μετάφραση (Φραντζολάς 2004: 40). Η γλωσσική διδασκαλία της ελληνικής μέσα από τις παλαιότερες μορφές της θα διατηρηθεί μέχρι και το σχολικό έτος 1999-2000, καθώς τα εγχειρίδια με κείμενα αρχαία, βυζαντινά και λόγια θα αντικατασταθούν το 2000 με τα νέα εγχειρίδια «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα» που διδάσκουν αποκλειστικά την αττική γλώσσα. Τα νέα εγχειρίδια διδάσκονται, όπως και τα παλαιότερα, 2 ώρες την εβδομάδα. Ως προς τη διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από μετάφραση, η διδακτέα ύλη κατά τα σχολικά έτη 1993-94 και 1994-95 είναι κατά τάξη Γυμνασίου η ακόλουθη: I) Στην Α' τάξη 1 διδάσκονται: 1) Ομήρου, Οδύσσεια, 2) Ηροδότου, Ιστορία και 3) Ξενοφώντα, Κάθοδος των Μυρίων ή Λουκιανού, Νεκρικοί Διάλογοι και Τίμων ο Αθηναίος. II) Στη Β' τάξη 2 διδάσκονται: 1) Ομήρου, Ιλιάδα, 2) Λυσία, Λόγος εναντίον του Ερατοσθένους και 3) Πλουτάρχου Βίοι. III) Στη Γ' τάξη 3 διδάσκονται: 1) Θουκυδίδη, Ιστορία (Τα Σικελικά), 2) Ανθολόγιο Λυρικής Ποιήσεως, 3) Ευριπίδη, Ιφιγένεια η εν Ταύροις και 4) Πλάτωνα, Απολογία του Σωκράτη ή Κρίτων. Από το σχολικό έτος 1995-96, με τη γενική εφαρμογή του κλάδου «Η Ελληνική Γλώσσα μέσα από αρχαία, βυζαντινά και λόγια κείμενα» σε όλες τις τάξεις όλων των Γυμνασίων, η διδακτέα ύλη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από μετάφραση στη Γ' τάξη δεν περιλαμβάνει το Ανθολόγιο Λυρικής ποιήσεως. Σταδιακά απομακρύνεται από τη διδασκαλία της Α' τάξης ο Ξενοφών και ο 4 Λουκιανός και από τη Β' τάξη ο Λυσίας. 1 Π.Δ. 451/93, ΦΕΚ 187, τ. Α /8-10-93. 2 Εγκύκλιος Γ2/4179/ 2-9-93 του ΥΠ.Ε.Π.Θ. 3 Εγκύκλιος Γ2/3812/ 27-7-94 του ΥΠ.Ε.Π.Θ. 4 Π.Δ. 44/96, ΦΕΚ 31, τ. Α'/ 28-02-96, άρθρο 3. 16

4.1.2. Το Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Ε.Π.Π.Σ.) Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο προχώρησε το 1998 στην κατάρτιση ενός Ε- νιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών (Ε.Π.Π.Σ.) για διάφορους γνωστικούς τομείς (Ελληνικής Γλώσσας, Ιστορίας, Μαθηματικών, Φυσικών Επιστημών, Κοινωνικών Επιστημών, Νέων τεχνολογιών-πληροφορικής). Το Ε.Π.Π.Σ. για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας αναδιατύπωσης και εκσυγχρονισμού των Προγραμμάτων Σπουδών. Είναι, όπως προσδιορίζει και ο τίτλος του, ένα πλαίσιο για την ανασύνταξη των Προγραμμάτων Σπουδών όλων των μαθημάτων, με σκοπό να δημιουργηθεί ένα corpus που να περιέχει τις αρχές και τους σκοπούς της διδασκαλίας του κάθε μαθήματος. Το Ε.Π.Π.Σ. προέκυψε από την ανάγκη να δοθούν οι γενικές κατευθυντήριες γραμμές του κάθε μαθήματος, τόσο για την πρωτοβάθμια όσο και για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, έτσι ώστε αυτές οι γραμμές να περιγράφονται ενιαία και να µην παρατηρούνται επικαλύψεις και στείροι κύκλοι επανάληψης (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 2000γ: 7). Το Ε.Π.Π.Σ. από το δημοτικό μέχρι το Λύκειο περιλαμβάνει ενιαίους στόχους και αρχές για το σύνολο των μαθημάτων όλων των τάξεων και όλων των βαθμίδων, διακρίνοντας θεματικές περιοχές και άξονες των περιεχομένων κάθε μαθήματος. Περιγράφει τους γενικούς σκοπούς της εκπαίδευσης, τους ειδικούς σκοπούς και στόχους διδασκαλίας κάθε γνωστικού αντικειμένου και περιέχει οδηγίες για την κατανομή των ωρών διδασκαλίας, τον τρόπο και τις μεθόδους διδασκαλίας και τις διαδικασίες αξιολόγησης κάθε ενότητας (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1998α: 7). Συγκεκριμένα, για τα γλωσσικά μαθήματα έχει εκπονηθεί ένα Ε.Π.Π.Σ. με τον τίτλο «Ελληνική Γλώσσα», το οποίο στεγάζει τα επιμέρους Προγράμματα Σπουδών για 4 ξεχωριστά και με ιδιαίτερο χαρακτήρα μαθήματα: α) τη Νεοελληνική Γλώσσα στην πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, β) τη Γλωσσική Διδασκαλία στο Γυμνάσιο και το Λύκειο, γ) τη Νεοελληνική Λογοτεχνία στο Γυμνάσιο και το Λύκειο και δ) την Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Η κατάρτιση του γνωστικού τομέα «Ελληνική Γλώσσα» θεμελιώνεται στη βάση της ενότητας και συνέχειας της Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή, και στη θεώρηση της γλώσσας ως φορέα πολιτισμού και παιδείας (όπ. π.: 15). Ειδικότερα, το Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας έχει τη μορφή ενός curriculum και, σύμφωνα με τη σύγχρονη παιδαγωγική θεώρηση του Προγράμματος Σπουδών, περιέχει: α) τους σκοπούς του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από το πρωτότυπο και από μετάφραση, τόσο γενικούς όσο και ειδικότερους, β) τα περιεχόμενα του μαθήματος, γ) τις γενικές αρχές οργάνωσης και μεθόδου διδασκαλίας (μεθοδολογία) και δ) τον τρόπο αξιολόγησης του μαθήματος. Το Ε.Π.Π.Σ. επιδιώκει τη σαφήνεια των σκοπών και τη σύγκλισή τους μέσα στα ειδικά διδακτικά αντικείμενα ανά τάξη. Διασφαλίζει, όσο είναι δυνατό, «γέφυρες» σύνδεσης και με άλλα γνωστικά αντικείμενα, που ανήκουν 17

τόσο στις ανθρωπιστικές όσο και στις θετικές επιστήμες (ΥΠ.Ε.Π.Θ. 2000γ: 67). Με βάση το Ε.Π.Π.Σ. καταρτίστηκε το Α.Π.Σ. του Γυμνασίου, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 367 /τ. Β' /13-4-1999 ως «Πρόγραμμα Σπουδών της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στο Γυμνάσιο», αλλά και το Α.Π.Σ. του Λυκείου, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 342/ τ. Β'/13-4-1999, με τον τίτλο «Πρόγραμμα Σπουδών της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στο Λύκειο». Όπως ισχύει για κάθε Αναλυτικό Πρόγραμμα τέτοιου τύπου, έτσι και οι συγκεκριμένες κατευθύνσεις του Ε.Π.Π.Σ. οδηγούν σε Αναλυτικό Πρόγραμμα που περιλαμβάνει μεν τα τέσσερα δομικά στοιχεία του curriculum, αλλά διαγράφει μόνο τα πλαίσια μέσα στα οποία θα λειτουργήσει ο εκπαιδευτικός. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα αυτού του είδους αποφεύγει από τη μια μεριά τα αρνητικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών Αναλυτικών Προγραμμάτων (γενικόλογες και ανεφάρμοστες αρχές, εξαντλητική παράθεση καταλόγων περιεχομένων, έλλειψη μεθοδολογικών υποδείξεων, ελάχιστες αναφορές σε θέματα αξιολόγησης). Από την άλλη μεριά, αποφεύγει και τα αρνητικά ενός κλειστού curriculum, που περιορίζει τη δημιουργική πρωτοβουλία του εκπαιδευτικού και τον οδηγεί στη χειραγώγηση (Βρεττός & Καψάλης 1994: 16-25). Η ανάγκη για εκσυγχρονισμό και επαναπροσδιορισμό του χαρακτήρα του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών επιβλήθηκε από συγκεκριμένες τάσεις που αποπροσανατόλιζαν και απομάκρυναν κατά καιρούς το μάθημα από το βασικό του σκοπό και τους επιμέρους στόχους του. Συγκεκριμένα, αν και ο σκοπός του μαθήματος είναι μορφωτικός - ανθρωπιστικός, οι εκάστοτε μεταρρυθμίσεις αλλά και η µη σφαιρική προετοιμασία των εκπαιδευτικών κατέληγαν στην πράξη σε διδασκαλία του μαθήματος, η οποία απείχε από το σκοπό αυτό. Συγκεκριμένα, τρεις τάσεις λειτούργησαν αποπροσανατολιστικά: α) η διδασκαλία του γλωσσικού οργάνου της αρχαίας ελληνικής σαν να ήταν επαρκές από µόνο του για να κατακτηθούν οι όποιοι μορφωτικοί ανθρωπιστικοί σκοποί, β) η αντιμετώπιση του μεταφρασμένου αρχαιοελληνικού κειμένου ως μοναδικού τρόπου επικοινωνίας µε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και γ) η εμμονή στις γλωσσικές ασκήσεις, κατά τη διδασκαλία των αρχαίων κειμένων από το πρωτότυπο, σε βάρος της αξιοποίησης του μορφωτικού περιεχομένου τους (Ραγκούσης 2001β: 59). Το Ε.Π.Π.Σ. συντάχθηκε με σκοπό να καταστήσει σαφές σε όλους όσους εμπλέκονται στη διαδικασία διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών ότι ό,τι και να διδάσκουν (γλώσσα ή γραμματεία, πρωτότυπο ή μετάφραση), ο βασικός σκοπός είναι ο ίδιος, μορφωτικός-ανθρωπιστικός, μέσω της ανθρωπογνωστικήςαρχαιογνωστικής διάστασής του. 4.1.3. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1999 Το νέο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στο Γυμνάσιο δημοσιεύεται στο ΦΕΚ 367 τ. Β, 13-4-1999, απόφαση υπ' αριθμ. Γ2/1087. Στο νέο Αναλυτικό Πρόγραμμα γίνεται αναφορά στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του μαθήματος, καθώς και στους γενικούς και τους ειδικούς σκοπούς 18

του. Σ αυτό το Αναλυτικό Πρόγραμμα παρατηρούμε μια ενιαία θεώρηση των δύο κλάδων του μαθήματος, της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας από μετάφραση στο Γυμνάσιο, καθώς και οι δύο κλάδοι αποσκοπούν τελικά στη μελέτη και ερμηνεία του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πολιτισμού. Αναλυτικότερα, οι βασικές αρχές του Προγράμματος Σπουδών του 1999 είναι τρεις: α) Η θεώρηση της ελληνικής γλώσσας ως μίας και ενιαίας. β) Η αξιοποίηση από τους μαθητές της γνώσης της μητρικής τους γλώσσας (βασικές γραμματικές και συντακτικές κατηγορίες), για να προσεγγίσουν την αρχαία, με πορεία από τη συγχρονία στη διαχρονία. γ) Μια πλατιά αντίληψη της γλώσσας ως λόγου, ως οργανικού συνόλου και φορέα νοήματος (Ραγκούσης 2001α: 77-79). Το Πρόγραμμα Σπουδών του 1999 ζητά να αξιοποιήσει όλους τους γνωστούς τρόπους προσέγγισης των έργων της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, για να επωφεληθεί η διδασκαλία του μαθήματος από την ιδιαίτερη προσφορά του καθενός. Έτσι, το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1999 επιδιώκει να αποφορτίσει ιδεολογικά το μάθημα από τη μονομερή έμφαση που δόθηκε κατά καιρούς στο γράμμα ή το πνεύμα του αρχαίου λόγου, τονίζοντας το συμπληρωματικό τους ρόλο για την επιτυχία του παιδευτικού σκοπού του μαθήματος (Ραγκούσης 2001β: 59). Ο κύριος σκοπός του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας είναι ο μορφωτικός - ανθρωπιστικός, στο πλαίσιο της γενικής παιδείας που επιδιώκει την ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών 5, αποβλέποντας σε αυριανούς πολίτες σκεπτόμενους, καλλιεργημένους και δημιουργικούς. Άλλωστε, ο σκοπός της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στο Γυμνάσιο είναι να προωθήσει την ανάπτυξη των μαθητών σε σχέση με τις δυνατότητες που έχουν στην ηλικία αυτή και τις αντίστοιχες απαιτήσεις της ζωής 6. Ως γενικοί σκοποί του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας προσδιορίζονται (στο Αναλυτικό Πρόγραμμα 1999, όπως και στο Ε.Π.Π.Σ.) οι εξής: 1. Η ανάδειξη της ουσίας του αρχαίου κόσμου, η οποία συμπυκνώνεται: - στη σημασία που δόθηκε στον άνθρωπο (ανθρωποκεντρισμός), ως άτομο και ως μέλος ενός οργανωμένου συνόλου - στη συνακόλουθη ολόπλευρη μελέτη του ανθρώπου (ανθρωπογνωσία) ως δρώντος ατόμου και πολίτη - στη δυνατότητα αναγωγής του ειδικού σε γενικές αρχές και του συγκεκριμένου σε αφηρημένες έννοιες (βάση της επιστημολογίας), καθώς και του παραδείγματος σε καθολικής αξίας στάσεις και συμπεριφορές 2. Συναφώς προς τα προηγούμενα, η γνώση του αρχαίου κόσμου και η επικοινωνία με τα πνευματικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματά του 3. Η συνειδητοποίηση της σημασίας των επιτευγμάτων αυτών για την πορεία του πολιτισμού 5 Νόμος 1566/30-9-1985 «Δομή και λειτουργία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες διατάξεις», άρθρο 1, παράγρ. 1. 6 Νόμος 1566/85, άρθρο 5. 19