Το φιλολογικό, ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον των Ελληνικών του Ξενοφώντα: το παράδειγμα της δίκης του Θηραμένη. 2.3.

«Το φιλολογικό, ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον των Ελληνικών του Ξενοφώντα: το παράδειγμα της δίκης του Θηραμένη. 2.3.17-49, 50-56» Κειμενική εμβάθυνση (και διαθεματική προσέγγιση) Χριστοφορίδου Μαρία Καθηγήτρια Μέσης Εκπαίδευσης (Πειραματικό Γ. Λύκειο Πανεπιστημίου Μακεδονίας)- Διδάκτωρ Φιλολογίας- Ειδική Επιστήμονας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Λογοθέτου 5-54655 Θεσσαλονίκη e-mail: mariochr@otenet.gr τηλ. 2310426926 6972116835 φαξ: 2310426926 Β) Θεματική ενότητα: Ερευνητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στα πειραματικά σχολεία 1

«Το φιλολογικό, ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον των Ελληνικών του Ξενοφώντα: το παράδειγμα της δίκης του Θηραμένη. 2.3.17-49, 50-56» Κειμενική εμβάθυνση (και διαθεματική προσέγγιση) Πυρήνας και σκοπός της εργασίας αυτής είναι να επαληθεύσει εμπεριστατωμένα και με την ενεργή συμμετοχή των μαθητών, το τριμερές ενδιαφέρον που παρουσιάζει, σύμφωνα με το διδακτικό εγχειρίδιο, (Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι (Ξενοφών, Θουκυδίδης), Α Τάξη Ενιαίου Λυκείου, Ο.Ε.Σ.Β., Αθήνα. 2004, σ. 45), το 2 ο βιβλίο των Ελληνικών του Ξενοφώντος, δηλ. ενδιαφέρον φιλολογικό, ιστορικό, πολιτικό. Ως μέσο- παράδειγμα για την επαλήθευση της παραπάνω υπόθεσης εργασίας αποτελεί η αφήγηση της δίκης του Θηραμένη, (από το πρωτότυπο 2.3.50-56 και σε νεοελληνική μετάφραση επικουρικά 2.17-49). Σε δεύτερο επίπεδο αποσκοπούμε στη σύνθεση των πορισμάτων τα οποία συνάχθηκαν με την προηγούμενη αναλυτική διαδικασία, ώστε να διατυπωθούν γενικότερα συμπεράσματα για τις επιλογές του Ξενοφώντος ως ιστορικού. Ειδικότερα οι στόχοι μας αφορούν τόσο στο γνωστικό αντικείμενο (Ξενοφών και χαρακτηριστικά του, άξονες του έργου του, συνεισφορά του στην κατανόηση ηθικών και πολιτικών ζητημάτων, προβληματισμός σε θέματα δημοκρατίας, δικαίου και ανθρώπινων πολιτικών δικαιωμάτων κά), όσο και σε επίπεδο ψυχοσυναισθηματικό και καλλιέργειας δεξιοτήτων (παρατήρηση, σύγκριση, ανάλυση, κριτική σκέψη, αξιολόγηση, σύνθεση, συνεργασία, ομαδικότητα, έκφραση προσωπικών απόψεων, παραγωγή λόγου, βιωματικότητα). Η διδασκαλία οργανώνεται σε 3 στάδια και πραγματώνεται με ομαδική συνεργασία των μαθητών. Στο 1 ο στάδιο όπου εξετάζεται το φιλολογικό ενδιαφέρον διερευνάται η δημοσιογραφική και λογοτεχνική διάσταση του Ξενοφώντος ως συγγραφέως και το απόσπασμα 2.3.50-56 αντιπαραβάλλεται με έργα παλαιότερων ιστορικών και σύγχρονων λογοτεχνών. Στο 2 ο στάδιο μετά από σύγκριση με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη ισχυροποιείται η άποψη ότι στον Ξενοφώντα δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην τήρηση των νόμων και τον ρόλο τους στην ευνομία του κράτους τέλος με βάση τα προηγούμενα και επισκοπώντας τις αιτίες της κατάλυσης της δημοκρατίας επιβεβαιώνεται η στέρεα ιστορική γνώση που προσφέρουν τα Ελληνικά. Η παραπάνω περιγραμμένη διαδικασία διερεύνησης πραγματώνει από άποψη προσέγγισης και μεθοδολογίας αυτό που στον υπότιτλο ονομάστηκε κειμενική εμβάθυνση. Η ενότητα όμως αυτή αποτελεί εξαιρετικά πρόσφορο έδαφος για διαθεματική πραγμάτευση, (εφόσον αγγίζει ποικιλία αντικειμένων: Ιστορία, Λογοτεχνία, Πολιτική Αγωγή), με συνδυασμό μεθόδων διδασκαλίας και χρήση βιβλιακών και ηλεκτρονικών πηγών. Επίσης αποτελεί έναυσμα για συνθετικές εργασίες, δημιουργία power point, poster κτλ. που καλλιεργούν και άλλες δεξιότητες των μαθητών/τριών. Η προτεινόμενη εργασία έχει λόγο ύπαρξης στο τέλος της διδασκαλίας του Ξενοφώντος, γιατί λειτουργεί ως γενική επανάληψη των Ελληνικών και ενός τύπου project όπου συντίθενται στοιχεία που έχουν θιγεί αποσπασματικά κατά τη διάρκεια του μαθήματος συνάμα προεκτείνει και βαθαίνει τη γνώση των μαθητών για τον Ξενοφώντα και το έργο του. Για να ολοκληρωθεί απαιτούνται δύο δίωρα. Λέξεις-Κλειδιά: Ξενοφών- Ελληνικά- Θηραμένης- Διαθεματικότητα- Δημοσιογραφία- Ιστοριογραφία- Διδακτική Δοκιμή The purpose of this paper is to verify the threefold interest, (philological, historical, political), presented in the 2 nd book of Hellenica by Xenophon. The exemplary means for the verification of the above assumption are the narration of the trial of Theramenes (2.3.50-56 from the original text and additionally 2.3.17-49 in Modern Greek translation). On another level, we are aiming for the compilation of the findings regarding the choices of Xenophon in his role of a historian. The teaching procedure is organized in three stages respectively, where both the reporting and literary dimension of Xenophon, as well as the gravity placed in upholding the laws and the importance of their role in just government is explored, while at the same time, the solid historical knowledge offered by Hellenica is affirmed. Besides the in-depth text analysis, this study lends itself to a multi-thematic approach, since it touches upon History, Literature and Civic Education. 2

«Το φιλολογικό, ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον των Ελληνικών του Ξενοφώντα: το παράδειγμα της δίκης του Θηραμένη. 2.3.17-49, 50-56» Κειμενική εμβάθυνση (και διαθεματική προσέγγιση) Πυρήνας και σκοπός της εργασίας αυτής είναι να επαληθεύσει εμπράκτως και εμπεριστατωμένα, με την ενεργή συμμετοχή των μαθητών, το τριμερές ενδιαφέρον που παρουσιάζει, σύμφωνα με το διδακτικό εγχειρίδιο, το 2 ο βιβλίο των Ελληνικών του Ξενοφώντος, δηλ. ενδιαφέρον: «α). φιλολογικό ένας ικανός ιστορικός περιγράφει με σαφήνεια και ζωντάνια γεγονότα και πρόσωπα μιας ταραγμένης περιόδου. β). ιστορικό ποιοι παράγοντες οδήγησαν σε διάλυση την ισχυρότερη ναυτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη της κλασικής εποχής και σε κατάλυση τη δημοκρατία. γ). πολιτικό σε ποιες απάνθρωπες ακρότητες μπορεί να φτάσει ένα καθεστώς βίας και αυθαιρεσίας. Πόσο υπεύθυνοι για την κατάσταση είναι οι πολίτες εκείνοι που νομίζουν ότι οι αδικίες εις βάρος των συμπολιτών τους δεν «αγγίζουν» τους ίδιους. Ποια είναι η ανωτερότητα της δημοκρατίας, παρόλες τις πιθανές αδυναμίες της σε σύγκριση με τα τυραννικά καθεστώτα» 1. Ως μέσο- παράδειγμα για την επαλήθευση της παραπάνω υπόθεσης εργασίας αποτελεί η αφήγηση της δίκης του Θηραμένη, όπως αυτή παραδίδεται από το αρχαίο κείμενο στο κεφάλαιο 3.50-56 του 2 ου Βιβλίου, ενώ επικουρικά για την ομαλότερη εισαγωγή στο επεισόδιο της δίκης χρησιμοποιήθηκαν και οι αμέσως προηγούμενες παράγραφοι 17-49 οι οποίες παρατίθενται περιληπτικά σε νεοελληνική μετάφραση στο βιβλίο του μαθητή. Αν εντούτοις σκοπός μας σε ένα πρώτο επίπεδο διερεύνησης είναι η ανάλυση όλων των στοιχείων που προσφέρει η δίκη του Θηραμένη για τη διαπίστωση του παραπάνω τρίπτυχου, σε δεύτερο επίπεδο αποσκοπούμε στη σύνθεση των πορισμάτων τα οποία συνάγονται με την προηγούμενη αναλυτική διαδικασία, ώστε να διατυπωθούν γενικότερα συμπεράσματα για τις επιλογές του Ξενοφώντος ως ιστορικού, άρα και για τη στάση του, τη θέση και την αντίληψή του απέναντι στην ιστορία. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 2 Ειδικότερα οι στόχοι μας Α. σε γνωστικό επίπεδο είναι οι μαθητές/τριες πρωτευόντως 3 α. να αντιληφθούν σε βάθος και από διαφορετικές πλευρές τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τον Ξενοφώντα ως συγγραφέα, β. να καταλήξουν σε τεκμηριωμένα συμπεράσματα σχετικά με τους βασικούς άξονες που αρθρώνουν το ιστορικό έργο του Ξενοφώντος σε συνδυασμό με την άποψή του για τη λειτουργία που επιτελεί η ιστορική του καταγραφή, γ. να εκτιμήσουν την προσφορά των Ελληνικών ως έργου που συνεισφέρει στην καλύτερη κατανόηση καίριων ηθικών, πολιτικών και πολιτειακών προβλημάτων μιας σημαντικής για την αρχαία Ελλάδα περιόδου, δ. να αυξήσουν την ικανότητά τους να αντιλαμβάνονται διαφορετικές ιδεολογικές, αφηγηματικές και υφολογικές επιλογές μεταξύ ιστορικών που αφηγούνται το ίδιο γεγονός και δευτερευόντως 4 ε. να γνωρίσουν στοιχεία που προσιδιάζουν στον δημοσιογραφικό λόγο, στ. να κατανοήσουν κάποιες από τις διαφορές της ιστορικής αφήγησης από τη λογοτεχνία ζ. να προβληματιστούν σε ζητήματα δημοκρατίας και δικαίου, ανθρώπινων και πολιτικών δικαιωμάτων, και Β. σε επίπεδο καλλιέργειας δεξιοτήτων 1 Διαλησμά Δρουκόπουλος, Κουτρουμπέλη Χρυσάφης, 2004, σ. 45. 2 Για την ταξινόμηση των στόχων ακολουθήθηκε το σύστημα των Bloom-Krathwohl, 1991. Βλ. και Κασσωτάκη, 2003. 3 Όσον αφορά στην αρχαία ελληνική γλώσσα και ιστοριογραφία, και την ιστορία. 4 Όσον αφορά στη νέα ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, και το δίκαιο. 3

α. να παρατηρήσουν, να συγκρίνουν, να αναλύσουν, να σκεφτούν κριτικά και να αξιολογήσουν όλα τα δεδομένα στοιχεία, ώστε να καταλήξουν ομαλά στη διεργασία σύνθεσης, β. να συνεργαστούν και να λειτουργήσουν ως ομάδες, γ. να εκφράσουν προσωπικές απόψεις και να παραγάγουν λόγο προφορικό και γραπτό, δ. να συνδέσουν το παρόν με το παρελθόν βιωματικότητα ΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ Α. Με δεδομένο ότι η ενότητα Β.3.50-56 έχει εξομαλυνθεί γλωσσικά, συντακτικά, ερμηνευτικά και έχει μεταφραστεί, άρα αποτελεί κτήμα των μαθητών, μοιράζουμε σε κάθε θρανίο το 1 ο Φύλλο Εργασίας που αποτελείται από τρεις ομάδες αποσπασμάτων αντλημένα από τα βιβλία των: 1. Κανελλόπουλου, 1991, 2. Westlake, 1969, 3. Κατσουλάκου, 1999, και 4. Χατζησαββίδη, 1999 5. Οδηγούς στην επιλογή των κειμένων αυτών αποτέλεσαν όσα αναφέρει το σχολικό εγχειρίδιο σχετικά με τη σαφήνεια και ακρίβεια στις περιγραφές του Ξενοφώντος κα ι κυρίως τον χαρακτηρισμό του ως ρεπόρτερ. Με αυτόν τον κατευθυντήριο άξονα η πρώτη ομάδα αποσπασμάτων εστιάζει στη σύγκριση ιστορίας- δημοσιογραφίας, για να αναφερθεί πιο συγκεκριμένα σε βασικά χαρακτηριστικά του Ξενοφώντος και του τρόπου γραφής του, η δεύτερη ομάδα ασχολείται με την παρουσία, τον ρόλο και τη λειτουργία του διαλόγου στο έργο του ιστορικού, ενώ η τρίτη ομάδα εξετάζει τη σχέση λογοτεχνίας- δημοσιογραφίας. Χωρίζουμε τους μαθητές/τριες σε ομάδες ανά δύο θρανία και τους αφήνουμε χρόνο για να συνεργαστούν και να επεξεργαστούν τις δραστηριότητες του Φύλλου Εργασίας. 1 ο Φύλλο Εργασίας α 1. Το καίριο ερώτημα είναι πια η σχέση δημοσιογράφου και ιστορικού. Λέγεται ότι ο δημοσιογράφος είναι ιστορικός της στιγμής. Ο ιστορικός είναι δημοσιογράφος βραδυφλεγής. 2. Όμως ο δημοσιογράφος διαθέτει την εμπειρία της αμεσότητας, έχει γνώση εμπιστευτικών πληροφοριών, με ευπρεπή στάση μπορεί να αποκτήσει ατομικά στοιχεία, εγκυκλίους, διαταγές, έγγραφα κάθε λογής και να παρευρεθεί σε εμπιστευτικές συνομιλίες. Ο ιστορικός γίνεται ιστορικός ύστερα από σπουδές και μελέτες. Ο δημοσιογράφος μπορεί να γίνει αποφασιστικότερος και ουσιαστικότερος με το ταλέντο, την επιλογή της επικαιρότητας, την διεισδυτικότητα και τη επιδίωξη εξηγήσεων σε βάθος. Επιπλέον έχει στη διάθεσή του τα μικρά γεγονότα, που κατά κανόνα θεωρούνται περιφρονήσιμα, σχετλιαστικά και μικρολογικά. Όμως από αυτά μπορεί να προκύψουν θεμελιώδη συμπεράσματα. 3. Ποια η σχέση του δημοσιογράφου Ξενοφώντα προς τον ιστορικό Ξενοφώντα; Είναι γνωστό ότι ανάμεσα στα κείμενα της συγγραφικής πολυπραγμοσύνης του Ξενοφώντα, υπεροχή έχουν τα ιστορικά (Απομνημονεύματα, Ελληνικά, Κύρου Ανάβασις, Ιέρων, Κύρου Παιδεία). Ως ιστορικός ο Ξενοφών διαθέτει ακριβώς τα προσόντα ενός καλού δημοσιογράφου. 4. Μολονότι στην εποχή του συγγραφέα της «Κύρου Ανάβασης» δεν υπήρχε δημοσιογραφία, στο πρόσωπο του Ξενοφώντα και στα έργα του μπορεί κανείς να ανακαλύψει τον αληθινό ρεπόρτερ. Μέσα από όλα τα έργα του, ιδιαίτερα τα ιστορικά και περιγραφικά διαπιστώνει κανείς ένα υποδειγματικό ήθος, ένα σεβασμό στα γεγονότα, αντικειμενικότητα στην περιγραφή και αμεσότητα στην έκθεση των γεγονότων. Χωρίς βέβαια υψηλές ανατάσεις, υπήρξε σταθερός, ακριβολόγος, είχε το ένστικτο να αναζητεί την επικαιρότητα και να διακοσμεί τα κείμενά του με αξιοπερίεργα γεγονότα ή λεπτομέρειες, που είναι αναμφισβήτητα ιστορικά αξιοποιήσιμες. 5. Παράλληλα στα έργα του κυριαρχεί η προσήλωσή του στην περιγραφή γεγονότων, που χωρίς να είναι αμέσως αναγκαία για τη γνώση της ιστορικής αλήθειας και λογικής, ικανοποιούν την ανθρώπινη περιέργεια και πολλές φορές αποτελούν αποφασιστικής σημασίας στοιχεία για τον 5 Τα παραθέματα του 1 ου Φύλλου Εργασίας έχουν αντληθεί ως εξής: α 1. Κανελλόπουλος, 1991, σ. 14, 2. ό.π., σ. 15, 3. ό.π., σ. 14, 4. ό.π., σ. 13, 5. ό.π., σσ. 21-22, 6. ό.π., σ. 22, 7. ό.π., σ. 22, 8. ό.π., σ. 24, β 1. Westlake, 1969, σ. 204, (μετάφραση της γράφουσας), 2. Κατσουλάκος, 1999, σ. 21, 3. ό.π., σ. 26, γ 1. Χατζησαββίδης, 1999, σ. 16, 2. ό.π., σ. 94, 3. ό.π., σ. 95, 4. ό.π., σ. 96, 5. ό.π., σ. 97, 6. ό.π., σσ. 97-98. 4

ιστορικό, η πάγια τακτική της στροφής στην επικαιρότητα, η προβολή του εντυπωσιακού, η επιδίωξη βίωσης των θεμάτων και η ζωηρή και ελκυστική εμφάνισή τους, καθώς και η λογοτεχνική περιγραφή. 6. Τα κείμενά του διανθίζονται με ανέκδοτα και πολλές φορές με σκώμμα και ίσως με μια αντιδιανοουμενίστικη πρακτικότητα,, που επίσης προσιδιάζει στη δημοσιογραφική πέννα. 7. Τέλος, πρέπει να τονισθεί ότι κατά κανόνα η σύνταξή του είναι απλή και σωστή, πράγμα για το οποίο δεν θα μπορούσε να καυχηθεί ένα μέρος της σύγχρονης δημοσιογραφίας και τηλεοπτικής ενημέρωσης 8. Ανάμεσα στα δημοσιογραφικά του προσόντα, στα προσόντα που του έδιναν τη δυνατότητα της ευρείας αναγνωσιμότητας, είναι και η γλώσσα. Η γλώσσα του είναι κοντά στην αλεξανδρινή, ή καλύτερα μέση γλώσσα, ανάμεσα στο Θουκυδίδη, τον Ισοκράτη και τον Πλάτωνα, που για την εποχή ήταν περισσότερο κατανοητή β 1. Η αφήγησή του είναι σχεδόν παντού εκφραστική και διαυγής, και έχει μια φυσική κλίση για δραματική παρουσίαση της βίαιης πράξης, βασισμένη στην οξεία παρατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών σε κάθε επεισόδιο. Είναι ικανός να αναδημιουργεί την ατμόσφαιρα μιας κατάστασης σε εκκρεμότητα. Είναι επίσης επιδέξιος στο να γράφει καλούς λόγους και ακόμη καλύτερους διαλόγους. Η αγάπη του για τον ευθύ λόγο (oratio recta), που είναι ένα ευδιάκριτο χαρακτηριστικό όλων των μεγάλων έργων του, συνεισφέρει στη λογοτεχνική ελκυστικότητα των Ελληνικών. Είναι τόσο ισχυρή η επίδρασή του που σε ένα πολύ μεγάλο αριθμό αποσπασμάτων που αναφέρουν τι λέχθηκε από κάποιον ή σε μια συνομιλία μεταξύ δύο προσώπων, αν και ξεκινά την αναφορά του σε πλάγιο λόγο (oratio oblique), αμέσως στρέφεται στον ευθύ λόγο, συνήθως εισάγοντας το ἔφη (πρβλ. 1.1.14). Αυτή η συνήθεια τον βοηθά να παράγει μια εντύπωση αμεσότητας ανάλογη με του Ηροδότου. 2. Στοιχείο συνδεόμενο άμεσα με τις πηγές του ιστορικού και την αξιοπιστία τους είναι η χρησιμοποίηση διαλόγων (Ξ. Ελλ. 3.1.20-28), ή η διατύπωση απόψεων σε δεύτερο ή πρώτο πρόσωπο (Ξ. Ελλ. 1.7.6: Καί εἴπερ γέ τινας δέοι τήν ἀναίρεσιν) 3. Ο ιστορικός υιοθετεί τον διάλογο, στοιχείο που προσδίδει στη διήγηση χάρη και ζωντάνια η αμεσότητα του διαλόγου, με παρεμβολή και διαλεκτικών στοιχείων (Ξ. Ελλ. 3.3.2), προωθεί την εξέλιξη, συμβάλλει στην επίλυση των προβλημάτων, εντείνει το ενδιαφέρον, αποσαφηνίζει καταστάσεις. γ 1. Ο δημοσιογραφικός λόγος επιτελεί διάφορες λειτουργίες μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι, γιατί μέσω του λόγου μεταφέρει, εκτός από τα γλωσσικά πρότυπα, σε ένα πρώτο επίπεδο, περιγραφές, εικόνες, σχόλια, απόψεις, απορίες, διαμαρτυρίες, κριτικές, επαίνους κτλ. και, σε ένα δεύτερο επίπεδο, αξίες, ιδέες και αντιλήψεις, οι οποίες προσλαμβάνονται από τους δέκτες και διαμορφώνουν στάσεις. 2. Η διερεύνηση και η μελέτη της σχέσης του δημοσιογραφικού με το λογοτεχνικό λόγο αποτελεί ένα θέμα που απασχολεί από παλιά τόσο τους δημοσιογράφους όσο και τους λογοτέχνες. 3. Μια διαφορά έχει να κάνει με τη σχέση των δύο εν λόγω δραστηριοτήτων με το χρόνο: η δημοσιογραφία υπηρετεί κατά κύριο λόγο την επικαιρότητα, το πολύ πρόσφατο παρελθόν, ενώ η λογοτεχνία υπηρετεί τη διαχρονικότητα, μέσα στην οποία εμπλέκεται και το απώτερο παρελθόν (ιστορικό μυθιστόρημα) και το διευρυμένο παρόν και το μακρινό μέλλον (επιστημονική φαντασία). 4. Η αλήθεια αποτελεί ένα άλλο κριτήριο που συγκροτεί μια διαφορά στη σχέση δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας. Η πρώτη επιχειρεί να ανακαλύψει την αλήθεια μέσα στα συμβάντα της καθημερινότητας και μέσα στις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και άλλες διεργασίες, και να την καταγράψει, ενώ η δεύτερη δεν ενδιαφέρεται για την καταγραφή της αλήθειας αλλά για την καταγραφή της αληθοφανούς και αιώνιας πραγματικότητας. 5. Ο δημοσιογραφικός και ο λογοτεχνικός λόγος συνδέονται ιστορικά. Ο πρώτος γεννήθηκε από το δεύτερο. 6. Ο λόγος της ομηρικής Ιλιάδας περιέχει πολλά στοιχεία από το λόγο που παράγει ένας σύγχρονος πολεμικός ανταποκριτής στην τηλεόραση, οι ιστορίες του Ηροδότου και του Θουκυδίδη περιέχουν 5

κομμάτια, των οποίων ο λόγος δε βρίσκεται πολύ μακριά από το λόγο που παράγει σήμερα ένας πολιτικός ή στρατιωτικός συντάκτης σε εφημερίδα, ο δε λόγος του Ξενοφώντα στην Κύρου Ανάβασι είναι πανομοιότυπος με το λόγο που παράγει ένας ρεπόρτερ του έντυπου και του ηλεκτρονικού τύπου. Η μήτρα, μέσα από την οποία γεννήθηκε ο δημοσιογραφικός λόγος, είναι ο λόγος που χαρακτηρίζεται σήμερα για τα προ της τυπογραφίας κείμενα ως λογοτεχνικός ή ως ιστορικός λόγος. Δραστηριότητες: 1. Διαβάστε τα παραπάνω αποσπάσματα και καταγράψτε ποια στοιχεία θεωρούνται χαρακτηριστικά ενός ρεπόρτερ και συγκεκριμένα του Ξενοφώντα: α. σε επίπεδο περιεχομένου και επεξεργασίας/ παρουσίασης και β. ύφους- σύνταξης- γλώσσας, Λάβετε και υπόψη σας και τα παρακάτω που περιέχονται στο σχολικό σας εγχειρίδιο, σελ. 31-2: «Ο Ξενοφών στα Λεύκτρα (6.4.16)». 2. Διαβάστε ξανά το κείμενο του Ξενοφώντος, Ελληνικά, 2.3.50-56 και α. με βάση τα πορίσματά σας από το πρώτο ερώτημα, ελέγξτε αν ο Ξενοφών λειτουργεί ως ρεπόρτερ περιγράφοντας τα γεγονότα της δίκης του Θηραμένη (τεκμηριώστε τις παρατηρήσεις σας με συγκεκριμένα παραδείγματα), β. διερευνήστε αν στο απόσπασμα υπάρχει εκτεταμένη αναφορά και ανάλυση στα αίτια, αποτελέσματα, στο υπόλοιπο πολιτικό ή στρατιωτικό κλίμα εντός του οποίου εντάσσεται το επεισόδιο του Θηραμένη. Ως απάντηση στο πρώτο ερώτημα αναμένουμε για το α σκέλος: επικαιρότητα, αξιοπερίεργα γεγονότα και λεπτομέρειες, μικρά γεγονότα, γεγονότα που ικανοποιούν την ανθρώπινη περιέργεια, μεμονωμένες εντυπωσιακές σκηνές, ανέκδοτα, σκώμμα, διατύπωση απόψεων, κριτικής, επαίνων, σχολίων, παρουσίαση με αμεσότητα και δραματική ένταση, ζωντανή αναβίωση γεγονότων, δημιουργία εκκρεμότητας, ακρίβεια στην περιγραφή και εκφραστική αφήγηση για το β σκέλος: ακρίβεια και σαφήνεια λόγου, ζωντάνια γραφής, λογοτεχνική περιγραφή, σύνταξη απλή- παρατακτική, γλώσσα κατανοητή, διάλογοι που εντείνουν το ενδιαφέρον και σκιαγραφούν πρόσωπα, χρήση α και β προσώπου. Ως προς το δεύτερο ερώτημα αυτής της δραστηριότητας είναι σημαντικό οι μαθητές να καταλήξουν ότι αυτή η περιγραφή του απλού επίκαιρου στιγμιότυπου γίνεται χωρίς αναλύσεις και εμβαθύνσεις, χωρίς αναφορά στα αίτια, αποτελέσματα ή στο υπόλοιπο πολιτικό ή στρατιωτικό κλίμα, με επιφανειακές ψυχολογικές παρατηρήσεις. Το συμπέρασμα που θα εξαχθεί θα αξιοποιηθεί όταν οι μαθητές θα κλιθούν να συναγάγουν, από όσα έχουν λεχθεί, τις επιλογές του Ξενοφώντος ως ιστορικού. Β. Το 2 ο Φύλλο Εργασίας έχει διπλό στόχο: 1. να ενισχύσει τα ως τώρα εξαγόμενά μας μέσω της αντιδιαστολής του κειμένου του Ξενοφώντος με έναν άλλο ιστορικό, στην προκειμένη περίπτωση τον Διόδωρο τον Σικελιώτη (1 ος αι. π.χ.), που έχει καταγράψει με τη σειρά του το γεγονός της δίκης του Θηραμένη και 2. με τη σύγκριση με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Θεοδωρόπουλου, 2004, να καταστήσει ευδιάκριτες στο μέτρο του δυνατού τις διαφορές στον χειρισμό του ίδιου υλικού εκ μέρους της ιστορίας και της λογοτεχνίας. 2 ο Φύλλο Εργασίας Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 14.4.5-14.5.4 (στερεότυπη έκδοση: Diodorus Siculus Hist., 1964) και μετάφραση από το βιβλίο του Διόδωρου Σικελιώτη, 1998, σσ. 43-45). Θεοδωρόπουλος, Τ., 2004, σσ. 11-12 (απόσπασμα), Κεφάλαιο Πρώτο, Ιστορίες με κώνειο: «Το θέμα του δράματος βρουν τη λύση». Δραστηριότητες 1. Διαβάστε το κείμενο του Διόδωρου του Σικελιώτη Βιβλιοθήκη 14.4.6-14.5.4 (και επικουρικά 14.4.5) και συγκρίνετέ το με τα Ελληνικά του Ξενοφώντος 2.3.50-56 (και επικουρικά 2.3.17-49) προσέχοντας α. την έκταση τους, β. τις λεπτομέρειες που παρέχονται, γ. τον τρόπο και τον τόνο 6

παράθεσης των γεγονότων, δ. τα προσωπικά σχόλια, ε. ό,τι άλλο σας προξενήσει εντύπωση. Μετά τη σύγκριση ισχυροποιείστε ή αναιρέστε την άποψή σας σχετικά με το αν ο Ξενοφώντας λειτουργεί ως ρεπόρτερ συγκριτικά και με άλλους αρχαίους συγγραφείς. 2. Διαβάστε το απόσπασμα από το βιβλίο του Τάκη Θεοδωρόπουλου, Το Μυθιστόρημα του Ξενοφώντα και συγκρίνετέ το με τα Ελληνικά του Ξενοφώντος 2.3.50-56 προσέχοντας α. τον τρόπο και τον τόνο της αφήγησης των γεγονότων, β. τη χρονική τους σειρά, γ. τη στάση του αφηγητή, δ. ό,τι άλλο σας προξενήσει εντύπωση. Για να απαντήσετε, ανατρέξετε εκ νέου στο γ μέρος των αποσπασμάτων του 1 ου Φύλλου Εργασίας. Η επισήμανση των μαθητών στα ζητούμενα της πρώτης δραστηριότητας, ότι, δηλαδή, στον Διόδωρο τον Σικελιώτη α. η έκταση που καλύπτει το επεισόδιο είναι σαφώς μικρότερη β. απουσιάζουν οι διάλογοι γ. η αφήγηση γίνεται με πιο ουδέτερο τόνο δ. δεν υπάρχει σχόλιο κανενός είδους (ούτε σχετικά με τον Θηραμένη, ούτε με το τι είναι θεμιτό και επιθυμητό στην ιστορία) και ε. ότι ακόμη και η παράθεση ενός στιγμιότυπου, π.χ. της επέμβασης του Σωκράτη και των περί αυτόν, που θα μπορούσε να παραβληθεί με το έθος του Ξενοφώντα, εντούτοις θυμίζει περισσότερο ιστορική αναφορά και λιγότερο παρέμβαση χρονογραφικού τύπου όλα αυτά παγιώνουν την άποψη ότι ο Ξενοφών συχνότατα λειτουργεί ως ρεπόρτερ. Στη δεύτερη δραστηριότητα η σύγκριση μεταξύ της ιστορίας του Ξενοφώντος και του μυθιστορήματος του Θεοδωρόπουλου οδηγεί στα εξής: παρά τη λογοτεχνικότητα του ύφους του Ξενοφώντος και τη χρήση διαλόγων στο κείμενό του υπερέχει ένας τόνος αντικειμενικότητας και απρόσωπης αναφοράς των γεγονότων μαζί με την ευθύγραμμη χρονικά παράθεσή τους, ενώ στο λογοτεχνικό βιβλίο υπερισχύει η παρουσία του παντογνώστη αφηγητή, ο εμφανής σχολιασμός των γεγονότων με βάση προσωπικές κρίσεις και μάλιστα εκ προοιμίου, ενός είδους θεώρηση που αποσκοπεί στην προβολή διαχρονικών ζητημάτων (π.χ. ανθρώπινη διαφορά μεταξύ δύναμης και αδυναμίας, διακύβευμα: ζωή και θάνατος), η in medias res αφήγηση των τεκταινομένων που θεώνται ως Ιστορία από απόσταση, και η παρουσίασή τους υπό τύπον ενός καλλιτεχνικού είδουςδράματος/τραγωδίας, με πρωταγωνιστές και κομπάρσους. Πέραν του δευτερεύοντος οφέλους, ότι δηλαδή οι μαθητές αντιλαμβάνονται ευκρινέστερα και προσοικειώνονται με τα στοιχεία του λογοτεχνικού λόγου, με τα αποτελέσματα της παραπάνω σύγκρισης αποκαθίσταται η ισορροπία ως προς την αποτίμηση του Ξενοφώντος ως ιστορικού: αν προς στιγμήν δόθηκε έμφαση στα χαρακτηριστικά που τον αναδεικνύουν ρεπόρτερ, τώρα τονίζονται τα στοιχεία που τον κατατάσσουν αδιαμφισβήτητα στους ιστορικούς. Με βάση όλες τις παρατηρήσεις που έκαναν οι μαθητές απαντώντας στα ερωτήματα των δραστηριοτήτων και συζητώντας μαζί τους καταλήγουμε από κοινού πως τα Ελληνικά μας γνωρίζουν τον Ξενοφώντα ως συγγραφέα, καθώς αποκωδικοποιούμε φιλολογικά και λογοτεχνικά το έργο του, επαληθεύουμε δηλαδή την πρώτη αρχή της εργασίας που αφορά το φιλολογικό ενδιαφέρον των Ελληνικών. Ταυτόχρονα καθοδηγούμε τους μαθητές ώστε να διατυπώσουν άποψη για τις επιλογές του Ξενοφώντος ως ιστορικού: ο Ξενοφών γράφει ιστορία που συναρτάται με ηγετικές προσωπικότητες, εστιάζει στον άνθρωπο, τον χαρακτήρα του και τις προσωπικές του στιγμές, ενδιαφέρεται για τα απλά πράγματα. (Οι μαθητές/τριες σημειώνουν το τελικό μας συμπέρασμα στο τετράδιό τους.) ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ Μετά από το φιλολογικό ενδιαφέρον μετακινούμαστε προς τον τρίτο άξονα, τον πολιτικό, εφόσον το κείμενό μας προσφέρεται περισσότερο για επεξεργασία υπό αυτό το πρίσμα. Στο 3 ο Φύλλο Εργασίας που μοιράζουμε στους μαθητές οι δραστηριότητες κατατείνουν, ώστε 1. να διαφανεί ποια ήταν η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα της εποχής εκείνης και 2. ποια στάση τηρεί ο Ξενοφών απέναντί της, με άμεσο στόχο α. να δικαιώσουμε την υπόθεσή μας 6 και με απώτερο σκοπό β. να συναγάγουμε στοιχεία για τον τρόπο που μετουσιώνεται η πολιτική θέση και εμπειρία του Ξενοφώντος σε ιστορική οπτική. 6 Διαλησμά, Δρουκόπουλος Κουτρουμπέλη Χρυσάφης, 2004, σ. 45. 7

3 ο Φύλλο Εργασίας Δραστηριότητες 1. Διαβάστε ξανά το κείμενο του Ξενοφώντος, Ελληνικά, 2.3.17-49 και εντοπίστε ποιες ενέργειες των Τριάκοντα φανερώνουν απολυταρχικό καθεστώς. Ειδικότερα με βάση τα Ελληνικά, 2.3.50-56 επισημάνετε α. ποιο σημαντικότατο αγαθό της δημοκρατίας παραβιάζεται και καταργείται; β. ποιο θρησκευτικό δικαίωμα καταστρατηγείται; γ. ποια στάση τηρεί ο λαός; Τεκμηριώστε τις απόψεις σας χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα στοιχεία από το κείμενο. 2. Λαμβάνοντας υπόψη τις απαντήσεις σας στα παραπάνω ερωτήματα (Ελληνικά 2.3.50-56) διερευνήστε ποια από τα στοιχεία που εντοπίσατε απαντούν και στον Διόδωρο τον Σικελιώτη και ποια απουσιάζουν (Βιβλιοθήκη 14.4.6-14.5.4). 3. Με βάση τα παραπάνω συμπεράσματά σας καταδείξτε την εγκυρότητα του παρακάτω παραθέματος για τον Ξενοφώντα (βιβλίο μαθητή, σ. 32): «Σε όλη την περιπετειώδη ζωή του έμεινε σταθερός στις ιδέες του και στην πίστη του σε υψηλές αξίες. Παρά την αντιπάθειά του προς ό,τι θεωρούσε μειονεκτήματα ή ακρότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας, περιγράφει με εντιμότητα τις αγριότητες του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων και καταδικάζει την αυθαιρεσία και την ανηθικότητα της εξουσίας». Με την πρώτη δραστηριότητα αρχικώς (όσον αφορά στις παραγράφους 2.3.17-49) αναμένεται οι μαθητές/τριες να εντοπίσουν την κατασυκοφάντηση των νομιμοφρόνων πολιτών, τη στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, τον περιορισμό της εξουσίας σε λίγους με ιδιοτελή κριτήρια, τη διεξαγωγή μεροληπτικών και προαποφασισμένων δικών, τον αφοπλισμό και την αποδυνάμωση των αντιπάλων, τις δημεύσεις περιουσιών, την τρομοκρατία, την ένοπλη επιβολή εξουσίας και τις εκτελέσεις. Στη συνέχεια (με βάση τις παραγράφους 2.3.50-56) στο πρώτο υποερώτημα επιζητείται να επισημανθεί η κατάργηση της ελεύθερης (παρ. 50), και ανεπηρέαστης απονομής δικαιοσύνης (παρ. 50κε). που επιδεινώνεται από την παρουσία των οπλοφόρων, η παραβίαση ακόμη και των νόμων που ψήφισε και θέσπισε αυτό το ίδιο το τυραννικό καθεστώς, (παρ. 51: τοῖς καινοῖς νόμοις, ἐξαλείφω τοῦ καταλόγου), και γενικά να υπογραμμιστεί σε λεκτικό και νοηματικό επίπεδο η συνεχής επανάληψη είτε με αρνητικό είτε με θετικό τρόπο της έννοιας της νομιμότητας (παρ. 51: τοῖς καινοῖς νόμοις, παρ. 52: τά πάντων ἐννομώτατα, ὅνπερ νόμον, παρ. 53: ἀδικώτατοι, παρ. 54: κατά τόν νόμον). Το δεύτερο υποερώτημα θίγει το θρησκευτικό-ιερό δικαίωμα της ασυλίας των ικετών που κατάφωρα παραβιάζεται και το τρίτο που αφορά στη στάση του λαού απέναντι στα τεκταινόμενα αιτιολογεί κατά κάποιον τρόπο την απόλυτη αυθαιρεσία των τυράννων: ο λαός φοβάται και αδρανεί (παρ. 55: ἡσυχίαν ἦγεν), και με τη στάση του επιτρέπει τη συνέχιση των αδικιών. Η δεύτερη δραστηριότητα αποσκοπεί μέσα από τη σύγκριση με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη να καταδείξει ότι στον Ξενοφώντα ιδιαίτερη βαρύτητα (ποιοτικά και ποσοτικά με το πλήθος των λεκτικών αναφορών) έχει δοθεί εν πρώτοις στην κατ εξακολούθηση παραβίαση των νόμων και κατά δεύτερον στην καταπάτηση της θρησκευτικής ασυλίας. Αντίθετα ο Διόδωρος Σικελιώτης, απλώς αναφέρει την αδικία των 30 τυράννων με αφορμή την βίαιη απόσπαση του Θηραμένη από τον βωμό, αλλά στρέφει το ενδιαφέρον του στη στάση του πλήθους του οποίου περιγράφει τόσο την αδυναμία και την ατολμία του να αντιδράσει (14.5.1 οὐκ ἐτόλμα βοηθεῖν, 14.5.4 καταπεπληγμένοι, τήν περί αὑτούς ἀσθένειαν), όσο επίσης και τα συναισθήματά του (14.5.1 ἠλέει, 14.5.4 συνήλγουν, ἐδάκρυον). Ο Διόδωρος περισσότερο επιρρεπής στην παράθεση λεπτομερειών συναισθηματικού τύπου ξεχωρίζει ανάμεσα στο πλήθος τον Σωκράτη και εστιάζει τη προσοχή του στις ενέργειες του που αποκαλύπτουν στο ηθικό ανάστημά του. Με την τρίτη δραστηριότητα οι μαθητές/τριες καταλήγουν εμπεριστατωμένα πλέον στο συμπέρασμα ότι ο Ξενοφών περιέγραψε όντως με εντιμότητα τις αγριότητες του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων, καταδίκασε την αυθαιρεσία και την ανηθικότητα της εξουσίας και υπήρξε σταθερός στις ιδέες του και πιστός σε υψηλές αξίες. Με αφορμή την πίστη του σε υψηλές αξίες σε συνδυασμό και με το παράδειγμα του Θηραμένη οι μαθητές/τριες με τη βοήθειά μας επισημαίνουν 8

στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον Ξενοφώντα ως ιστορικό: έμφαση στις αρετές του ανθρώπου, τάση για υπόδειξη προτύπων, διδακτισμό. (Οι μαθητές/τριες σημειώνουν το τελικό μας συμπέρασμα στο τετράδιό τους.) ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ Για τη διερεύνηση του τρίτου άξονα της εργασίας μας, του ιστορικού, δηλαδή αναφορικά με το «ποιοι παράγοντες οδήγησαν σε διάλυση την ισχυρότερη ναυτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη της κλασικής εποχής και σε κατάλυση τη δημοκρατία» βασιστήκαμε στον πολιτικό άξονα πόσο, με άλλα λόγια, η πρότερη πολιτική κατάσταση συνέβαλε ή και προκάλεσε την ήττα της Αθήνας και την υποτέλειά της. Προς αυτή την κατεύθυνση οδήγησε το γεγονός ότι η υπό εξέταση ενότητα του διδακτικού εγχειριδίου δεν αναφέρεται σε άλλους παράγοντες ή αιτίες που να αφορούν οικονομικά μέτρα ή δημοσιονομική πολιτική, ούτε στρατηγικές επιλογές ή στρατιωτικές συγκρούσεις. Το παράδειγμα του Θηραμένη αφορά στην απονομή δικαιοσύνης σε περίοδο τυραννίας, με ένα πολίτευμα δηλαδή που καθορίζει και τον τρόπο που απονέμεται η δικαιοσύνη και του οποίου οι ατασθαλίες και αυθαιρεσίες προοικονομούν την πτώση του. Ως καταλληλότερο μέσο σύγκρισης για να συναχθούν συμπεράσματα σχετικά με τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος ήταν να επιλεγεί το παράδειγμα της διεξαγωγής μιας δίκης λίγα χρόνια πρωτύτερα κατά την εποχή της δημοκρατίας. Ως εκ τούτου, η δίκη των δέκα στρατηγών μετά τη νικηφόρα ναυμαχία των Αργινουσών το 406π.Χ. αποτέλεσε τον δεύτερο όρο σύγκρισης, για να οριστούν οι δραστηριότητες του 4 ου Φύλλου Εργασίας. 4 ο Φύλλο Εργασίας Ξενοφώντος, Ελληνικά, Α.VII.1-35 (στερεότυπη έκδοση: Xenophon, 1934) και μετάφραση από το βιβλίο του Ράπτη, 2002, σσ. 113-127. Δραστηριότητες 1. Συγκρίνετε το απόσπασμα των Ελληνικών 1.7.1.-34 που αφορά στη δίκη των στρατηγών που έλαβαν μέρος στην ναυμαχία των Αργινουσών (406π.Χ.) με το απόσπασμα 2.3.50-56 που αφορά στη δίκη του Θηραμένη (404π.Χ.) και εντοπίστε αν μεταξύ τους υπάρχουν αναλογίες, κοινά ή διαφοροποιά στοιχεία (και σε ποια σημεία συμβαίνει αυτό) ως προς: α. το πολιτικό πλαίσιο κατά το οποίο διεξάγονται οι δύο δίκες β. τον τρόπο διεξαγωγής των δύο δικών (τρόπος λήψης καταδικαστικής απόφασης, χρόνος διαδικασίας, επιχειρήματα και μέσα πίεσης κατηγόρων, επιχειρήματα κατηγορούμενων/συνηγόρων), γ. την ιδιότητα και τη στάση αυτών που πρωτοστατούν στις δίκες, δ. τη στάση του πλήθους. Πριν απαντήσετε, να ανατρέξετε στο βιβλίο σας, σσ. 35-36, και να διαβάσετε ξανά την τρίτη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου. 2. Να ξαναδιαβάστε τη δίκη των στρατηγών (Ελληνικά 1.7.1.-34) και να εντοπίσετε λαμβάνοντας υπόψη σας και το αρχαίο κείμενο α. τις φράσεις που αναφέρονται στην τήρηση των νόμων είτε με αρνητικό είτε με θετικό τρόπο, β. τη σταθερότητα ή μη της στάσης του δήμου (βλ. και 1.7.35), γ. τη διαφοροποίηση στον τρόπο με τον οποίο αποκαλεί ο Ξενοφών τον λαό, (παράγραφοι 7.12-14). 3. Με βάση τα πορίσματα στα οποία καταλήξατε στην προηγούμενη δραστηριότητα και έχοντας κατά νου ότι δύο χρόνια μετά τη δίκη των στρατηγών επιβάλλεται το τυραννικό πολίτευμα, να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα: α. «Πόσο υπεύθυνοι για την κατάσταση είναι οι πολίτες εκείνοι που νομίζουν ότι οι αδικίες εις βάρος των συμπολιτών τους δεν αγγίζουν τους ίδιους»; και β. «ποιοι παράγοντες οδήγησαν σε διάλυση την ισχυρότερη ναυτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη της κλασικής εποχής και σε κατάλυση τη δημοκρατία»; (αναφέρετε τουλάχιστον έναν παράγοντα). Στην πρώτη δραστηριότητα συγκρίνονται διάφορες παράμετροι μεταξύ των δύο δικών, επαρκώς καθοριστικές, για να καταδείξουν ότι τα τελευταία χρόνια της δημοκρατίας η ανεξέλεγκτη έως ασύδοτη κυριαρχία του λαού είχε πάρει ανησυχητικές διαστάσεις και έτεινε να μοιάσει με απολυταρχία.. Παρά τις διαφορές που παρουσιάζουν ως προς το πλαίσιο (δημοκρατία- τυραννία), τον τρόπο διεξαγωγής (δίνεται σύντομος χρόνος- δεν δίνεται: μόνο όσο ο Θηρ.. είναι στο βωμό), τους κατηγορούμενους (εχθροί της δημοκρατίας/ εχθρός της ολιγαρχίας), τους κατήγορους 9

(δημαγωγοί με ενεργή συμμετοχή του λαού/ τύραννοι με ανοχή του λαού), τον λαό (πρωτοστατεί και επιβάλλει τη θέλησή του -ακολουθεί τους τυράννους και υπακούει) και τον τρόπο που καταστέλλονται πιθανές αντιδράσεις (απειλή για παρόμοια τιμωρία- οπλοφόροι), οι ομοιότητες είναι καταφανείς στον τρόπο διεξαγωγής (απλή πρόταση από ομιλητή και άμεση σύλληψη/ φυλάκιση ή συνοπτικές διαδικασίες), στις εκκλήσεις των απολογούμενων (έκκληση στην τήρηση των νόμων, ακόμη και των βαρύτερων και, κατά δεύτερον, στα ιερά και τα όσια- Ευρυπτόλεμος/ Θηραμένης), και στην τελική απόφαση (αυθαιρεσία με επίφαση νομιμότητας), ενώ οι αναλογίες (εχθρός της δημοκρατίας/ εχθρός της ολιγαρχίας, απειλή για παρόμοια τιμωρία- οπλοφόροι, ο δημοκρατικός λαός δρα εκφοβιστικά στους βουλευτές και τους ηγήτορές του όπως οι τύραννοι στον λαό/ και οι δύο σκοτώνουν τα διαπρεπέστερα τέκνα τους: 10 στρατηγοί Θηραμένης) οδηγούν εύκολα στο συμπέρασμα της αναγωγής δημοκρατίας- απολυταρχίας Η δεύτερη δραστηριότητα αποσκοπεί στο να αποκαλύψει τα σημεία στα οποία συναντώνται το δημοκρατικό πολίτευμα στην παρακμή του με την τυραννία στην άνθησή της: κοινή συνισταμένη είναι η ερμηνεία κατά το δοκούν, η παραβίαση και τέλος η καταπάτηση των νόμων. Στο κείμενο των Ελληνικών 1.7.1.-35 απαντούν κατ επανάληψη εκφράσεις και φράσεις που αναφέρονται στην παράβαση των νόμων: 7.5: οὐ γάρ προυτέθη σφίσι λόγος κατά τόν νόμον, 7.12: παράνομα φάσκοντες συγγεγραφέναι, 7.14: τῶν πρυτάνεων οὐ φασκόντων προθήσειν τήν διαψήφισιν παρά τόν νόμον, 7.15: οὗτος (sc. Σωκράτης) δ οὐκ ἔφη ἀλλ ἤ κατά νόμον πάντα ποιήσειν, 7.22: κατά τόνδε τόν νόμον κρίνατε, 7.23: οπότερῳ βούλεσθε τῷ νόμῳ κρινέσθων οἱ ἄνδρες, 7.25: κατά τόν νόμον εὐσεβοῦντες καί εὐορκοῦντες κρινεῖτε 7.25: τούτους ἀπολλύντες ἀκρίτους παρά τόν νόμον, 7.26: ἀποκτείνητε καί ἐλευθερώσητε, ἄν κατά τόν νόμον κρίνητε, ἀλλ οὐκ ἄν παρά τόν νόμον, 7.29: μή ὑμεῖς γε, ἀλλ ἑαυτῶν ὄντας τούς νόμους, δι οὕς μάλιστα μέγιστοι ἔστε φυλάττοντες, ἄνευ τούτων μηδέν πράττειν πειρᾶσθε. Στην πραγματικότητα η προσεκτική παρατήρηση των παραπάνω φράσεων μας δηλώνει την εξελικτική πορεία των γεγονότων που έλαβαν χώρα στη δίκη των στρατηγών μέχρι την καταδίκη τους. Συζητώντας με τους μαθητές/τριες επισημαίνουμε ότι σε μια περίπτωση η τήρηση των νόμων του κράτους συμβαδίζει με την τήρηση των όρκων και την ευσέβεια προς τους θεούς (7.24-25), και στη συνέχεια εντοπίζουμε από κοινού δύο περιπτώσεις όπου ο ρήτορας κάνει έκκληση στα δίκαια και τα όσια (7.19: ἄν πείθησθε τά δίκαια καί ὅσια ποιοῦντες/ ὕστερον εὑρήσετε σφᾶς αὐτούς ἡμαρτηκότας τά μέγιστα εἰς θεούς). Δεν μπορούμε παρά να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι και στη δίκη του Θηραμένη οι τύραννοι παραβίασαν τόσο τα νόμιμα όσο και τα ιερά. Με το δεύτερο υποερώτημα της παρούσας δραστηριότητας προτρέπουμε τους μαθητές/τριες να διακριβώσουν ότι ο λαός αποτελεί έρμαιο της δύναμης των λόγων και της πειθώς των διαφόρων ρητόρων και δημαγωγών (βλ. 7.2-4: Ερασινίδης και Τιμοκράτης: φυλάκιση στρατηγών, 7.7: υπέρ των απολογούμενων στρατηγών, 7.9-10: Καλλίξενος και παράνομη διαδικασία δίκης, 7.11-15: 7.34: πρώτα υπέρ της πρότασης του Ευρυπτόλεμου και μετά υπέρ της πρότασης του Μενεκλή), και ότι, ενώ απαιτεί η θέλησή του να είναι κυρίαρχη στις αποφάσεις που λαμβάνονται, θεωρεί ότι ο ίδιος είναι άμοιρος ευθυνών (όπως καταδεικνύει η παράγραφος 35, όπου για μια ακόμη φορά ο δήμος των Αθηναίων επιρρίπτει τα σφάλματά του στις πλάτες όσων αυτός επέτρεψε να τον πείσουν). Η διερεύνηση του τρίτου υποερωτήματος κατονομάζει την ενωρίτερα παρατηρημένη συμπεριφορά του λαού χρησιμοποιώντας τους χαρακτηρισμούς του Ξενοφώντος: το ἔνιοι τοῦ δήμου ἐπῄνουν τρέπεται στο πλῆθος ἐβόα, για να καταλήξει στο ἐπεθορύβησεν ὁ ὄχλος. Ο λαός που κρίνει και επαινεί μετατρέπεται σε μάζα οχληρή που θορυβεί, κοινώς η δημοκρατία αντικαθίσταται από την οχλοκρατία. Όλα τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν αβίαστα στις απαντήσεις που ζητά η επόμενη δραστηριότητα. Το πρώτο υποερώτημά της μεταφερμένο από τα συμφραζόμενα του τυραννικού 10

καθεστώτος και το πολιτικό πλαίσιο 7 ταιριάζει απόλυτα στο σημείο αυτό: οι πολίτες, που νομίζουν ότι οι αδικίες που διαπράττουν εις βάρος των συμπολιτών τους δεν «αγγίζουν» τους ίδιους, ευθύνονται βαρύτατα για την κατάσταση της παρακμής των δημοκρατικών θεσμών που αποτελούσαν τον σπουδαιότερο μοχλό για την ευνομία και την πρόοδο της Αθήνας. Ο εκφυλισμός των δημοκρατικών διαδικασιών και η κατάπτωση λαού απέβησαν από τους σημαντικότερους παράγοντες που αποδυνάμωσαν την Αθήνα και την οδήγησαν στην καταστροφή. Οι μαθητές/τριες κατευθύνονται να αξιοποιήσουν τα συμπεράσματά τους από τις προηγούμενες δραστηριότητες, για να προσδιορίσουν σημεία όπου απηχούνται απόψεις του Ξενοφώντα για το ιστορικό γίγνεσθαι. Η επικέντρωση του Ξενοφώντος στο παρά νόμον και τη στάση του λαού απηχεί την ιδεολογική αντίληψή του ότι 1. ο νόμος συνυπάρχει με τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και την τάξη και οδηγεί στην προκοπή και αντίθετα: η βία και η διαφθορά των ανθρώπων και των κρατών που αναζητούν τη δύναμη και διακατέχονται από πλεονεξία οδηγεί αναπόδραστα στην καταστροφή. 2. Οι ανατροπές της τύχης, αν και απροσδόκητες, δεν είναι ανεξήγητες: τα πάθη κυβερνούν στις αποφάσεις αντί της λογικής. (Οι μαθητές /τριες σημειώνουν το τελικό μας συμπέρασμα στο τετράδιό τους.) Συνδέοντας τις επιμέρους κρίσεις για τον Ξενοφώντα ως ιστορικό αναγράφουμε το τελικό μας εξαγόμενο στον πίνακα. ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ-ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Με το τελικό συμπέρασμα, αποτέλεσμα όλης της προηγούμενης διαδικασίας διερεύνησης και. συστηματοποίησης, πραγματώσαμε από άποψη διδακτικής προσέγγισης και μεθοδολογίας αυτό που στον υπότιτλό μας ονομάσαμε κειμενική εμβάθυνση: δηλαδή, μια κάθετη διείσδυση στο ιστορικό υλικό και τον συγγραφέα του αποκλειστικά εντός της διδασκαλίας ενός μόνον μαθήματος, των Αρχαίων Ελληνικών. Η ενότητα όμως αυτή και ο τρόπος με τον οποίον την πραγματευθήκαμε αποτελεί εξαιρετικά πρόσφορο έδαφος για διαθεματική πραγμάτευση, εφόσον αγγίζει ποικιλία αντικειμένων όπως Ιστορία (3 η Φάση πελοποννησιακού πολέμου, ηγετικές προσωπικότητες, στρατηγικά σχέδια κτλ.), Νεοελληνική Γλώσσα (δημοσιογραφικός λόγος και χαρακτηριστικά του, σχέση δημοσιογραφίας- Ιστορίας, κτλ.), Λογοτεχνία (αφηγητής, οπτική γωνία, αφηγηματικός χρόνος, κτλ), ή ακόμη και Πολιτική Αγωγή (ανθρώπινα δικαιώματα, δικαιώματα του πολίτη, ισονομία, κτλ.), παρά το γεγονός ότι δεν αποτελεί μάθημα της Α Λυκείου. Επίσης αν και οι ιστοσελίδες του διαδικτύου είναι φειδωλές απέναντι στον Ξενοφώντα και τα Ελληνικά, η έρευνα σε αυτές στοιχείων που φωτίζουν το θέμα που εξετάστηκε, όπως, για παράδειγμα, πληροφορίες για τον τρόπο διεξαγωγής των δικών στην αρχαία Ελλάδα, των οργάνων επιβολής της τάξης και εκτέλεσης των ποινών στα δικαστήρια, για τον κότταβο και άλλα συνήθη παιγνίδια της αρχαιότητας, για τη ζωή και δράση του Θηραμένη κ.ά. θα μπορούσε να ενσωματωθεί στα ζητούμενα μιας εργασίας, καθώς τέτοιες πληροφορίες προσελκύουν το ενδιαφέρον των μαθητών/τριών, εμπλουτίζουν τις γνώσεις τους, τους παρακινούν να χρησιμοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες. Επίσης είτε η εντός του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών επεξεργασία της ενότητας είτε η διαθεματική της προσέγγιση θα μπορούσε να αποτελέσει το έναυσμα για μια συνθετική εργασία, ένα project, που θα εγκαινίαζε τη συνεργασία τόσο μεταξύ διαφόρων αντικειμένων όσο και μεθόδων πραγμάτευσης. Λόγου χάριν υπό τον τίτλο: «Ο βίος και η πολιτεία του Θηραμένη», οι μαθητές/τριες θα εξέταζαν τη ζωή, το ήθος και την πολιτική σταδιοδρομία του Θηραμένη ανατρέχοντας σε αρχαία κείμενα και σύγχρονα ιστορικά έργα, σε βιβλιακές και ηλεκτρονικές πηγές συνδυάζοντας το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών και της Ιστορίας. Μια πιο απαιτητική για καθηγητές και μαθητές/τριες, αλλά πιο ενδιαφέρουσα πρόταση- πρόκληση, ως επιστέγασμα της διερεύνησης των παραγράφων 2.3.50-56 θα ήταν η έρευνα των μαθητών/τριών στο απώτερο ή εγγύς παρελθόν ή και στη σύγχρονη εποχή και η καταγραφή δικών που διεξάχθηκαν με παρόμοιο τρόπο, όπως η δίκη του Θηραμένη και των δέκα στρατηγών (συνοπτικές διαδικασίες, παραβίαση 7 Διαλησμά Δρουκόπουλος Κουτρουμπέλη Χρυσάφης, 2004, σ. 45. 11

νόμων και συνταγματικών δικαιωμάτων, υπό καθεστώς απολυταρχικό, κατά τη διάρκεια λαϊκής εξέγερσης, σε περιπτώσεις αιχμαλώτων πολέμου, κτλ). Τέλος, ένα power point με μια σύντομη βιογραφία του Ξενοφώντα, μια προτομή του, τα έργα του, την πορεία της έρευνας σχετικά με το φιλολογικό, ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον των Ελληνικών και τα τελικά συμπεράσματα από την εργασία των μαθητών/τριών που αφορούν τις αντιλήψεις του Ξενοφώντος για την ιστορία θα ήταν μια σχετικώς απλή αλλά απτή δραστηριότητα που θα έδινε σάρκα και οστά στην προηγούμενη ερευνητική διαδικασία, θα όξυνε την αφαιρετική ικανότητα των μαθητών/τριών και θα τους εξοικείωνε με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών. Εναλλακτικά η δημιουργία ενός poster που θα ανακοίνωνε μια ημερίδα/συνέδριο αφιερωμένα στα Ελληνικά του Ξενοφώντος. θα καλλιεργούσε άλλες δεξιότητες των μαθητών/τριών μας. Βιβλιογραφία iαγγελάκος Κ., (επιμέλεια), 2003: Διαθεματικές Προσεγγίσεις της Γνώσης στο Ελληνικό Σχολείο, εκδ. Μεταίχμιο,. ianderson, J. K., 2002: Ξενοφών, Η Ζωή και το Έργο του, (μετ. Π. Μοσχοπούλου), εκδ. τυπωθήτω, Αθήνα. i Βακαλούδη, Α. Δ., 2003: Διδάσκοντας και Μαθαίνοντας με τις Νέες Τεχνολογίες- Θεωρία και Πράξη, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα. i Bloom, B. S. - Krathwohl, D. R., 1991: Ταξινομία διδακτικών στόχων, τ.1 (Γνωστικός Τομέας), τ. 2 (Συναισθηματικός Τομέας), μτφρ. Α. Λαμπράκη- Παγανού, Εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη. i Διαλησμά, Κ., Δρουκόπουλος, Α., Κουτρουμπέλη, Ε., Χρυσάφης, Γ., 2004: Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι (Ξενοφών, Θουκυδίδης), Α Τάξη Ενιαίου Λυκείου, Ο.Ε.Σ.Β., Αθήνα. idiodorus Siculus Hist. Bibliotheca historica (lib. 1-20), ed. F. Vogel and K.T. Fischer (post I. Bekker L. Dindorf), Diodori bibliotheca historica, 5 vols., 3rd edn. Leipzig: Teubner, (repr. Stuttgart: 1964) Lib. 13-15: vol. 3, ed. Vogel iδιόδωρος Σικελιώτης, 1998: Άπαντα, Βιβλιοθήκης Ιστορικής Βίβλος Τεσσαρεσκαιδεκάτη, τ. 10, εκδ. Κάκτος, Αθήνα. ieasterling, P. E. W. Knox, B. M., 2000: Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, (μετ. Ν. Κονομή, Χρ. Γρίμπα, Μ. Κονομή), εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα. i Harding, P., 1974: The Theramenes Myth, Phoenix 28, 101-11. i Θεοδωρόπουλος, Τ., 2004: Το Μυθιστόρημα του Ξενοφώντα, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα. i Κανελλόπουλος, Α., 1991: Ο Ξενοφών ως δημοσιογράφος, εκδ. Εκδοτική Εστία, Αθήνα. i Κασσωτάκη, Μ. Ι., 2003: Η αξιολόγηση της επιδόσεως των μαθητών- Μέσα, μέθοδοι, προβλήματα, προοπτικές, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα. i Κατσουλάκος, Θ., 1999: Οι Απόψεις του Ξενοφώντα για την Ιστορία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα. i Krenz, P., 1982: The Thirty at Athens, Ithaca. i Lesky, A., 1985: Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, (μετ. Α..Γ. Τσομπανάκη), Αθήνα. i R. F. Mager, 1985: Διδακτικοί στόχοι και διδασκαλία, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. i Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Φιλολογικών Μαθημάτων στο Ενιαίο Λύκειο, Σχολικό έτος 2004-5, 2004: Αρχαία Ελληνικά- Λατινικά- Νεοελληνική Γλώσσα- Νεοελληνική Λογοτεχνία Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία- Ιστορία, Φιλοσοφία Ψυχολογία, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα. i Ράπτη, Γ., (μετάφραση, περίληψη, σχόλια, ερμηνεία), 2002: Ξενοφών- Ελληνικά, Βιβλία Α, Β, Γ, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη. i Usher, S., 1968: Xenophon, Critias and Theramenes, JHS 88, 128-35. i Westlake, H. D., 1969: Individuals in Xenophon, Hellenica, στο Essays on the Greek Historians and Greek History, Manchester, σσ. 203-25. i Wilcken, U., 1976: Αρχαία Ελληνική Ιστορία, (μετ. Ι. Τουλουμάκου), εκδ. Παπαζήση, Αθήνα. i Χατζηδήμου, Δ., 1991: Προετοιμασία και σχέδιο μαθήματος: συμβολή στον προγραμματισμό της διδασκαλίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. i Χατζησαββίδης, Σ., 1999: Ελληνική Γλώσσα και Δημοσιογραφικός Λόγος, Θεωρητικές και Ερευνητικές Προσεγγίσεις, εκδ. Gutemberg, Αθήνα. i Xenophon, Historia Graeca, Lipsiae (Carolus Hude), Teubner 1934, (D.N. Papadimas, Athens). 12