Περίληψη Στην παρούσα εργασία αναλύονται τα κυριότερα οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής, δηλαδή οι φόροι, οι επιδοτήσεις και οι εµπορεύσιµες

Περίληψη Στην παρούσα εργασία αναλύονται τα κυριότερα οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής, δηλαδή οι φόροι, οι επιδοτήσεις και οι εµπορεύσιµες άδειες ρύπανσης - όχλησης. Στην αρχή παρουσιάζονται µε βάση την βιβλιογραφία τα κυριότερα σηµεία των οικονοµικών εργαλείων και έπειτα εξετάζουµε την εφαρµογή τους σε εθνικό και σε επίπεδο πρωτοβάθµιας τοπικής αυτοδιοίκησης. Κατόπιν βλέποντας τις υπάρχουσες αδυναµίες προτείνουµε βελτιώσεις τόσο ως προς τα οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής όσο και στις διοικητικές ή άλλες αλλαγές που απαιτούνται για την καλύτερη εφαρµογή τους. Η παρουσίαση των εφαρµοζοµένων στη χώρα µας σε εθνικό και τοπικό επίπεδο οικονοµικών εργαλείων γίνεται σε συγκεκριµένα περιβαλλοντικά προβλήµατα, τα εξής: διαχείριση στερεών µη επικίνδυνων αποβλήτων, διαχείριση και προστασία υδάτων, εξοικονόµηση ενέργειας και ατµοσφαιρική ρύπανση. Αυτά άλλωστε είναι και τα πιο σηµαντικά προβλήµατα της χώρας µας µε σπουδαιότερο βέβαια την διαχείριση απορριµµάτων και την διαχείριση και προστασία υδάτων. Στην εργασία µας τονίζεται ιδιαίτερα η σηµασία της τοπικής δράσης για την αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών προβληµάτων. Επιπλέον αναλύουµε ως µελέτη περίπτωσης την Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης και Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ ΑΕ) επειδή αποτελεί εφαρµογή οικονοµικών εργαλείων περιβαλλοντικής πολιτικής σε συνδυασµό µε διοικητικά εργαλεία και ακόµη η συγκεκριµένη µελέτη περίπτωσης έχει µεγάλη σχέση µε την πρωτοβάθµια τοπική αυτοδιοίκηση αφού πολλοί δήµοι συνεργάζονται µε την ΕΕΑΑ. Κλείνουµε την µελέτη µας µε συµπεράσµατα που προέρχονται κυρίως µέσα από την κριτική των εφαρµοζόµενων οικονοµικών εργαλείων περιβαλλοντικής πολιτικής. 1

Abstract In this survey, the main economic instruments of environmental policy are analysed, namely, taxes, subsidies and tradeable permits. First, the presentation is based on bibliography and it covers the basic principles of the economic instruments and second their implementation, both on national and local level, is investigated. Judging of the existent weaknesses it is proposed improvements both for the economic instruments and for the administrative changes required for better implementation. The analysis of economic instruments implemented in our country both οn national and οn local level presented in four distinct environmental areas: non hazardous solid waste management, water pollution, energy saving and air pollution. These are the most important environmental issues in our country and of course, solid waste and water pollution issues are the most crucial. Also our message is that the local action is of great importance concerning the abatement of environmental problems. In this context, we analyse as case study the Hellenic Reusing Recycling Company (HERRCO) as an implementation of economic instruments of environmental policy in combination with administrative measures. This case study has a strong relation with local government as many municipalities cooperate with HERRCO. Finally there is a summary of conclusions coming mainly from the analysis of applied economic instruments. 2

Πίνακας Περιεχοµένων 1 Εισαγωγή... 7 1.1 Σκοπός... 7 1.2 Στόχος... 7 1.3 Μέσα... 7 1.4 Μεθοδολογία... 8 1.5 Υποθέσεις εργασίας... 8 1.6 ιάρθρωση κεφαλαίων... 9 2 Γενική θεώρηση του περιβαλλοντικού προβλήµατος... 10 2.1 Οι αιτίες του περιβαλλοντικού προβλήµατος... 10 2.2 Περιβαλλοντική πολιτική... 11 2.3 Οικονοµικά συστήµατα και περιβαλλοντική προστασία... 13 2.4 Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης... 13 2.5 Κατηγορίες περιβαλλοντικής ευηµερίας... 14 2.6 Κριτική της οικονοµικής αποτίµησης των περιβαλλοντικών στοιχείων... 15 3 Οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής... 17 3.1 Εισαγωγή... 17 3.2 Φόροι... 17 3.3 Επιδοτήσεις κίνητρα... 21 3.4 Εµπορεύσιµες άδειες όχλησης ρύπανσης... 22 4 Οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής στην Ελλάδα... 25 4.1 Η Ελληνική εµπειρία: γενικά... 25 4.2 Η Ελληνική εµπειρία: επιλεγµένες περιπτώσεις... 27 4.3 Σύγκριση µε άλλες χώρες... 34 4.4 Κριτική... 38 4.5 Προτάσεις διοικητικές αλλαγές... 44 5 Οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής και τοπική αυτοδιοίκηση... 48 5.1 Η σηµασία της τοπικής δράσης... 48 5.2 Υπάρχουσα κατάσταση... 49 5.3 Προτάσεις διοικητικές αλλαγές... 55 6 Μελέτη περίπτωσης... 58 6.1 Εισαγωγή... 58 6.2 Περιγραφή της εταιρείας νοµικό πλαίσιο... 59 6.3 Υπάρχουσα κατάσταση... 65 Β τρόπος συνεργασίας... 66 6.4 Οικονοµικά στοιχεία δείκτες... 69 6.5 Περιβαλλοντική αξιολόγηση... 71 6.6 Κοινωνική αποδοχή... 75 6.7 Προβλήµατα προτάσεις βελτίωσης... 76 7 Συµπεράσµατα... 76 8 Βιβλιογραφία... 80 3

Πίνακας Πινάκων Πίνακας 1:Κλιµακούµενη χρέωση νερού...30 Πίνακας 2:Ενίσχυση βάσει κλίµακας απόδοσης ανά κάτοικο και έτος...32 Πίνακας 3:Κατανοµή προϋπολογισµού µε βάση τον πληθυσµό...33 Πίνακας 4:Κατανοµή προϋπολογισµού ανά άξονα...33 Πίνακας 5:Σύγκριση χρήσης επιδοτήσεων στις Ελλάδα, Ισπανία, Αυστρία...37 Πίνακας 6:Ποιοτική αξιολόγηση οικονοµικών εργαλείων...43 Πίνακας 7:Ποσοστό οικισµών µε ΜΙΠ>15000 µε δίκτυα αποχέτευσης σε συµµόρφωση µε την οδηγία 91/271/ΕΚ και ποσοστό εξυπηρετούµενου πληθυσµού...52 Πίνακας 8:Ποσοστό πληθυσµού των οικισµών µε ΜΙΠ>10000 όπου οι ΕΕΛ απορρίπτουν σε ευαίσθητο αποδέκτη...53 Πίνακας 9:Ποσοστό πληθυσµού των οικισµών µε ΜΙΠ>15000 όπου οι ΕΕΛ απορρίπτουν σε κανονικό αποδέκτη...53 Πίνακας 10:Σύγκριση κοινών και χαµηλής κατανάλωσης λαµπτήρων για λειτουργία 1 ώρας...54 Πίνακας 11:Τα έτη 2004 2005-2006 2007 µε µια µατιά...68 Πίνακας 12:Ποσοστό ανακύκλωσης σύµφωνα µε ΕΕΑΑ και µε ΥΠΕΧΩ Ε...72 4

Πίνακας Εικονογράφησης Σχήµα 1:Ο κύκλος πολιτικής...12 Σχήµα 2:Οργανωτικό σχήµα εφαρµογής του Ν2939/01...62 ιάγραµµα 1:Μέσες ετήσιες τιµές µολύβδου στα ΑΣ 10 σωµατίδια...28 ιάγραµµα 2:Εξυπηρετούµενοι κάτοικοι ανά έτος...68 ιάγραµµα 3:Σύνολο πόρων, επενδύσεις, λειτουργικό κόστος, όλα σε εκατ. / έτος...70 ιάγραµµα 4:Ποσότητες αξιοποιηθέντων αποβλήτων συσκευασίας και χαρτιού...71 ιάγραµµα 5:Ποσοστό ανακύκλωσης απορριµµάτων συσκευασίας µε βάση την συνολική ποσότητα απορριµµάτων συσκευασίας σύµφωνα µε ΥΠΕΧΩ Ε και ΕΕΑΑ...72 ιάγραµµα 6:Εξέλιξη του ποσοστού ανακύκλωσης...73 ιάγραµµα 7:Εξοικονόµηση όγκου ΧΥΤΑ...73 ιάγραµµα 8:Εξοικονόµηση ενέργειας από την ανακύκλωση...74 ιάγραµµα 9:Μείωση CO2 από την ανακύκλωση...74 ιάγραµµα 10:Αριθµός άµεσων θέσεων εργασίας, σωρευτικά ανά έτος...75 5

Πίνακας συντµήσεων και συντοµογραφιών Ο.Ο.Σ.Α Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης Ε.Ε Ευρωπαϊκή Ένωση Υ.ΠΕ.ΧΩ. Ε Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων.Π.Σ ιεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού Γ.Ε..Σ.Α.Π Γραφείο εναλλακτικής ιαχείρισης, Συσκευασιών και Άλλων Προϊόντων Τ..Σ.Α Τµήµα ιαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Υ.Π.ΑΝ Υπουργείο Ανάπτυξης Ο.Τ.Α Οργανισµός τοπικής αυτοδιοίκησης Τ.Α Τοπική Αυτοδιοίκηση Κ.Ε..Κ.Ε Κεντρική Ένωση ήµων και Κοινοτήτων Ελλάδας Ι.Τ.Α Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κ.Α.Π.Ε Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας Α.Π.Ε Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας Κ.Π.Σ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Ε.Σ.Π.Α Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Σ.Α.Τ.Α Συλλογική Απόφαση Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κ.Α.Π Κεντρικοί Αυτοτελείς Πόροι.Ε.Η ηµόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισµού Ε.Υ.Α.Π Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας.Ε.Υ.Α ηµοτική Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευσης ΒΙ.ΠΕ Βιοµηχανική Περιοχή Χ.Α..Α Χώρος Ανεξέλεγκτης ιάθεσης Απορριµµάτων Χ.Υ.Τ.Α Χώρος Υγειονοµικής Ταφής Απορριµµάτων Χ.Υ.Τ.Υ Χώρος Υγειονοµικής Ταφής Υπολειµµάτων Κ..Α.Υ Κέντρο ιαλογής και Ανάκτησης Υλικών Ε.Ε.Α.Α Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης και Ανακύκλωσης Σ.Σ.Ε. Σύστηµα Συλλογικής Εναλλακτικής ιαχείρισης Ε.Ε.Λ Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυµάτων Μ.Ι.Π Μονάδες Ισοδύναµου Πληθυσµού Ο.Λ.Π Οργανισµός Λιµένος Πειραιώς κ.β Κατά βάρος Φ.Π.Α Φόρος προστιθέµενης αξίας Ι.Χ Ιδιωτικής Χρήσης G.I.S Geographic Information Systems L.C.A Life Cycle Assessment B.O.D Biochemical Oxygen Demand C.O.D Chemical Oxygen Demand P.C.B s Poly-Chlorinated Biphenyls C.F.C s Chloro-Fthoro-Carbons 6

1 Εισαγωγή 1.1 Σκοπός Στην παρούσα εργασία εξετάζονται τα οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής τόσο από την µεριά της θεωρίας, όπως αυτή προέρχεται από την περιγραφή αυτών στη βιβλιογραφία των οικονοµικών περιβάλλοντος και σε διάφορες µελέτες, όσο και από την πλευρά της πρακτικής εφαρµογής, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Συµπερασµατικά λοιπόν ο σκοπός µας είναι πρώτα η θεωρητική εξέταση αυτών των εργαλείων, η αξιολόγηση των υπαρχόντων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο και οι προτάσεις για βελτίωση. Επιπλέον µέσα από τα παραδείγµατα εφαρµογής των εργαλείων αυτών αναδεικνύονται και οι διοικητικές αδυναµίες του συστήµατος οι οποίες λαβάνονται υπόψην στις προτάσεις για βελτίωση. 1.2 Στόχος Βασική µας επιδίωξη είναι µέσα από την ανάλυσή µας, να προκύπτουν άµεσα υλοποιήσιµες και µε χαµηλό διοικητικό οικονοµικό κόστος εφαρµογής προτάσεις βελτίωσης, τόσο σε εθνικό όσο και πολύ περισσότερο σε τοπικό επίπεδο καθώς στην εργασία τονίζεται ιδιαίτερα η συµβολή και σηµασία της τοπικής δράσης για την προστασία του περιβάλλοντος. Ακόµη εξετάζονται και ποιες διοικητικές ή άλλες αλλαγές απαιτούνται ώστε να υπάρχει καλύτερο αποτέλεσµα για την προστασία του περιβάλλοντος από την εφαρµογή οικονοµικών µέσων περιβαλλοντικής πολιτικής. Συνολικά θα θέλαµε να συµβάλλουµε ώστε η συζήτηση για την εφαρµογή των όποιων µέσων οικονοµικών ή διοικητικών περιβαλλοντικής πολιτικής να µην αναλίσκεται σε γενικόλογα κείµενα αρχών, τα οποία βέβαια έχουν την σηµασία τους, αλλά να περάσουµε σε ένα στάδιο αναζήτησης συγκεκριµένων λύσεων µε βάση την φιλοσοφία «σκεπτόµαστε παγκόσµια αλλά δρούµε τοπικά» λαµβάνοντας υπόψη και τις ιδιαιτερότητες της κάθε τοπικής κοινωνίας. 1.3 Μέσα Έγινε εκτεταµένη αναζήτηση σε βιβλιογραφία των βιβλιοθηκών των πανεπιστηµίων της Αθήνας και χρήση ηλεκτρονικής αναζήτησης και επίσκεψης στις ιστοσελίδες αρµοδίων υπηρεσιών της χώρας µας και διεθνών οργανισµών όπως ο ΟΟΣΑ. Ακόµη συζητήσαµε µε υπαλλήλους του ΥΠΕΧΩ Ε και µε υπάλληλο της ΕΕΑΑ για την µελέτη περίπτωσης. Στο κείµενο χρησιµοποιούνται όπου κρίνουµε σκόπιµο πίνακες, διαγράµµατα είτε δικά µας είτε από επεξεργασία πινάκων από πηγές για να έχει ο αναγνώστης µια πιο εποπτική εικόνα, 7

γίνονται αναφορές σε δηµοσιεύµατα εφηµερίδων είτε σε διάφορες µελέτες και χρησιµοποιούµε και µια µελέτη περίπτωσης. 1.4 Μεθοδολογία Η προσπάθειά µας για την ολοκλήρωση της εργασίας ξεκίνησε πρώτα από την αναζήτηση βιβλιογραφίας. Μελετήσαµε τα βασικά εγχειρίδια οικονοµικών του περιβάλλοντος σχετικά µε τα πιο συνηθισµένα οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής. Ταυτόχρονα επισκεφθήκαµε τις ιστοσελίδες διαφόρων διεθνών οργανισµών κυρίως του ΟΟΣΑ και έπειτα σε ένα δεύτερο στάδιο µελετήσαµε διάφορες εκθέσεις είτε του ΟΟΣΑ είτε άλλων οργανισµών καθώς και εργασίες συναδέλφων µας µε παρόµοιο αντικείµενο. Επίσης επισκεφθήκαµε ιστοσελίδες διαφόρων υπουργείων όπως του ΥΠΕΧΩ Ε και του ΥΠΑΝ. Όσον αφορά την µελέτη περίπτωσης συζητήσαµε µε υπάλληλο της συγκεκριµένης εταιρείας και επισκεφθήκαµε την ιστοσελίδα της. Προσπαθήσαµε να συλλέξουµε και άλλα στοιχεία όπως για παράδειγµα από την ΚΕ ΚΕ, αλλά η ανταπόκριση δεν ήταν η αναµενόµενη. Γενικά το θέµα της επάρκειας στοιχείων για το περιβάλλον όπως αναλύεται και στην εργασία µας είναι ένα σηµαντικό πρόβληµα για τη χώρα µας. 1.5 Υποθέσεις εργασίας Βασική υπόθεση εργασίας για την διπλωµατική µας είναι ότι απαιτείται ένα επαρκές επίπεδο γνώσεων σε θέµατα περιβάλλοντος για την κατανόησή της. Αυτό δεν το λέµε για να αποδείξουµε τις γνώσεις µας σε τέτοια θέµατα, ίσια ίσια ακριβώς το αντίθετο, απλά εξαιτίας του ότι η εργασία µας είναι περιορισµένου όγκου δεν θα µπορούσαµε να αναλύσουµε στοιχειώδεις έννοιες. Παρ όλα ο τρόπος γραφής µας δεν είναι ιδιαίτερα τεχνικός. εύτερη βασική υπόθεση είναι ότι εξετάσαµε την εφαρµογή των οικοµικών µέσων περιβαλλοντικής πολιτικής κυρίως σε κρατικό και σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης α βαθµού ενώ δεν αναφερθήκαµε ιδιαίτερα σε διεθνές επίπεδο, παρόλο που υπάρχει µια µικρή σύγκριση µεταξύ Ελλάδας και άλλων χωρών του ΟΟΣΑ και επιπλέον δεν αναφερθήκαµε καθόλου για τιις νοµαρχίες. Αποφύγαµε την εξέταση των νοµαρχιών διότι πρώτον αυτές σήµερα βρίσκονται σε ένα µεταβατικό στάδιο εν αναµονή της διοικητικής µεταρρύθµισης και δεν γνωρίζουµε τις αρµοδιότητες θα έχουν, δεύτερον διότι οι αρµοδιότητές τους σε περιβαλλοντικά θέµατα µοιάζουν πολύ µε αυτές της κεντρικής διοίκησης. 8

1.6 ιάρθρωση κεφαλαίων Η εργασία εκτός βέβαια από την εισαγωγή περιλαµβάνει τα κεφάλαια 2, 3, 4, 5, 6 και τέλος τα συµπεράσµατα. Στο κεφάλαιο 2 γίνεται µια γενική ανάλυση του περιβαλλοντικού προβλήµατος, καταγράφονται οι κυριότερες αιτίες (2.1), γίνεται µια αναφορά το πως δηµιουργείται η πολιτική (2.2), περιγράφεται η σχέση των κυριοτέρων οικονοµικών συστηµάτων και περιβαλλοντικής προστασίας (2.3), αναλύεται η ένοια της αειφόρου ανάπτυξης, (2.4), καταγράφονται οι κατηγορίες περιβαλλοντικής ευηµερίας (2.5) και τέλος κάνουµε µια συνολική κριτική για το πόσο εύκολα µπορούν να αποτιµηθούν οικονοµικά οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Το επόµενο κεφάλαιο (3) είναι ουσιαστικά το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας όπου µετά από µια σύντοµη εισαγωγή (3.1), αναλύονται τα πιο συνηθισµένα οικονοµικά εργαλεία, δηλαδή οι φόροι (3.2), επιδοτήσεις κίνητρα (3.3) και εµπορεύσιµες άδειες όχλησης ρύπανσης (3.4). Στο κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται συγκεκριµένα παραδείγµατα χρήσης οικονοµικών εργαλείων περιβαλλοντικής στην Ελλάδα, στην ενότητα 4.1 γενικά στοιχεία, στην 4.2 επιλεγµένα παραδείγµατα σε κάποιους τοµείς περιβαλλοντικών προβληµάτων, στην 4.3 γίνεται µια σύγκριση µε άλλες χώρες, στην 4.4 ασκείται κριτική στην ως τώρα χρήση και στην 4.5 προτείνονται βελτιώσεις και διοικητικές αλλαγές. Στο κεφάλαιο 5 συζητιέται η Τ.Α και κυρίως οι ΟΤΑ α βαθµού. Στην 5.1 τονίζουµε το πόσο σηµαντική είναι η τοπική δράση, στην 5.2 περιγράφουµε την υπάρχουσα κατάσταση και στην 5.3 προτείνονται βελτιώσεις και διοικητικές αλλαγές. Στο κεφάλαιο 6 παρουσιάζουµε µια µελέτη περίπτωσης που έχει σχέση µε την Τ.Α και ιδιαίτερα µε τους δήµους, την ΕΕΑΑ ΑΕ. Πρώτα υπάρχει µια µικρή εισαγωγή (6.1), στην 6.2 περιγράφεται γενικά η εταιρεία και το ισχύον νοµικό πλαίσιο, στην 6.3 είναι η υπάρχουσα κατάσταση σχετικά µε τις εγκαταστάσεις της εταιρείας, στην 6.4 γίνεται µια οικονοµική παρουσίαση, στην 6.5 αξιολογούµε περιβαλλοντικά το µέτρο, στην 6.6 εξετάζουµε την κοινωνική αποδοχή και στην 6.7 παρουσιάζονται τα προβλήµατα µαζί µε προτάσεις βελτίωσης. Τέλος η εργασία µας κλείνει µε την ενότητα 7 που είναι τα συµπεράσµατά µας από την έρευνά µας. 9

2 Γενική θεώρηση του περιβαλλοντικού προβλήµατος 2.1 Οι αιτίες του περιβαλλοντικού προβλήµατος Ως περιβαλλοντικό πρόβληµα µπορεί πρώτα σε οικονοµικούς όρους να οριστεί η σπανιότητα του φυσικού περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων ενώ σε φυσικούς όρους η σπανιότητα του περιβάλλοντος προκαλείται κατά την διαδικασία της σταδιακής υποβάθµισης, λόγω της εκτεταµένης ρύπανσης, χρήσης και εξάντλησης αυτού. (Μπίθας Κ., 2006 σελ. 30). Οι παράγοντες που συχνά αναφέρονται ως αιτίες των οικολογικών προβληµάτων είναι η αύξηση του πληθυσµού και η αστικοποίησή του, η εκβιοµηχάνιση σε συνάρτηση µε την τεχνολογία και η οικονοµική ανάπτυξη και η αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήµατος. (Βλάχου Α.,2001 σελ. 24). Κατά τη γνώµη µας, η αύξηση του πληθυσµού, έχει ως κύρια συνέπεια, µε δεδοµένο το επίπεδο τεχνολογίας, την αύξηση της ζήτησης των φυσικών πόρων και ταυτόχρονη αύξηση της ποσότητας των αποβλήτων και των επιπτώσεων στο περιβάλλον. Συνεπώς το δηµογραφικό είναι από τις πιο σηµαντικές αιτίες του περιβαλλοντικού προβλήµατος. Ένα ακόµη αίτιο, που σε κάποιο βαθµό είναι απόρροια του δηµογραφικού ζητήµατος, είναι η αστικοποίηση, δηλαδή η συγκέντρωση µεγάλων τµηµάτων του πληθυσµού στα αστικά κέντρα που συνήθως δηµιουργούνται σε παράκτιες περιοχές. Αυτό το φαινόµενο οδηγεί σε επιβάρυνση του περιβάλλοντος πολύ πιο πάνω από την όποια φέρουσα ικανότητα, δηλαδή το επίπεδο ανοχής της συγκεκριµένης περιοχής. Επιπλέον, η αστικοποίηση προκαλεί σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον γειτονικών αλλά και πιο αποµακρυσµένων περιοχών. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Αθήνας όπου πρώτον πολλές βιοµηχανικές µονάδες µεταφέρθηκαν εκτός νοµού Αττικής, επιβαρύνοντας άλλες περιοχές, δεύτερον, η πόλη υδρεύεται από το νερό του ποταµού Μόρνος που βρίσκεται δεκάδες χιλιόµετρα µακριά. Η οικονοµική ανάπτυξη µε την ταυτόχρονη αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήµατος σε συνδυασµό µε την επικρατούσα εδώ και δεκαετίες οικονοµική συµπεριφορά των καταναλωτών οδηγούν σε αύξηση της ζήτησης των προϊόντων που εποµένως µε τη σειρά της προκαλεί αύξηση της παραγωγής άρα αύξηση της κατανάλωσης φυσικών πόρων και τελικά αύξηση των επιπτώσεων στο φυσικό περιβάλλον. Μια άλλη αιτία είναι η ταχεία ανάπτυξη της βιοµηχανίας που ιδίως µέχρι την πρώτη πετρελαϊκή κρίση, δεκαετία 70, στηρίχθηκε σε µία πολύ σπάταλη διαχείριση των φυσικών πόρων και ιδιαίτερα στην περίπτωση της κατανάλωσης ενέργειας. Εκείνες τις εποχές έννοιες όπως η εξοικονόµηση ενέργειας, η αποδοτική χρήση της, η διαχείριση αποβλήτων και άλλες είχαν ενδιαφέρον µόνο για τα διαστηµικά προγράµµατα για να χρησιµοποιήσουµε και µια 10

δόση υπερβολής, η οποία όµως δεν απέχει πολύ από την πραγµατικότητα εκείνης της εποχής. Σήµερα σαφώς η κατάσταση έχει βελτιωθεί τουλάχιστον στις αναπτυγµένες χώρες όπου υπάρχει θεσµικό πλαίσιο, ελεγκτικές αρχές και ευαισθητοποιηµένο κοινό. Από την άλλη µεριά όµως, σε αναπτυσσόµενες ή και περισσότερο σε χώρες του τρίτου κόσµου, πολλές εταιρείες, ακόµη και γνωστά ονόµατα πολυεθνικών, εκµεταλλευόµενες την ανυπαρξία νοµοθεσίας, ελεγκτικών αρχών και ενηµερωµένου κοινού, χρησιµοποιούν όσον αφορά το περιβάλλον, πρακτικές προηγουµένων δεκαετιών µε καταστροφικές συνέπειες για τον πλανήτη µας. Το θεσµικό πλαίσιο επίσης θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µια ακόµη αιτία του περιβαλλοντικού προβλήµατος καθώς πολλές φορές αντιµετωπίζει τους φυσικούς πόρους ως ένα ελεύθερο αγαθό και συνεπώς σε πολλές περιπτώσεις δεν ενσωµατώνονται πολύ σηµαντικές κατά τη γνώµη µας αρχές όπως η αρχή ο ρυπαίνων πληρώνει. Βέβαια µιλώντας από τη µεριά της σκληρής πραγµατικότητας, η δηµιουργία του θεσµικού πλαισίου πολλές φορές είναι αποτέλεσµα συµβιβασµών µετά από πιέσεις ή όπως θα το λέγαµε πιο κοµψά lobbying, µεγάλων βιοµηχανικών οικονοµικών συµφερόντων, που αυτό έχει ως φυσική συνέπεια το θεσµικό πλαίσιο αρκετές φορές να µην είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικό εργαλείο για την προστασία του περιβάλλοντος. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγµα της εκτεταµένης χρήσης χηµικών ουσιών για πολλές δεκαετίες όπως τα PCB s, CFC s και άλλες, που πιθανότατα η χρήση τους συνεχίζεται σε πολλές χώρες του τρίτου κόσµου, µέχρι να απαγορευθούν νοµοθετικά έχοντας όµως προκαλέσει µη αντιστρεπτή ζηµιά στο περιβάλλον. 2.2 Περιβαλλοντική πολιτική Ο όρος πολιτική χρησιµοποιείται µε πολλούς τρόπους για να δείξει επίσηµες και ανεπίσηµες αποφάσεις ή προθέσεις σε προσωπικό, τοπικό, εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Συνήθως λέγοντας περιβαλλοντική πολιτική εννοούµε τόσο τα επίσηµα νοµοθετικά κείµενα που αφορούν το περιβάλλον που υιοθετούνται και εφαρµόζονται από τοπικές, εθνικές και κοινοτικές αρχές, όπως επίσης και την γενικότερη δηµόσια γνώµη για τα περιβαλλοντικά θέµατα. (Cunningham S., 2001 σελ. 213 ) Οι πολιτικές που επιλέγονται εξαρτιόνται σε µεγάλο βαθµό από το σύστηµα στο οποίο λειτουργούν. Για τους περισσότερους από εµάς, το ιδανικό πολιτικό σύστηµα είναι αυτό που είναι ανοικτό, τίµιο, διάφανο, καταλήγοντας στις καλύτερες δυνατόν αποφάσεις προκειµένου να µεγιστοποιεί το όφελος για όλους. Σίγουρα, δεν είναι αυτός ο τρόπος µε τον οποίο τα συστήµατα δουλεύουν. 11

ύο µοντέλα δηµιουργίας πολιτικής (Cunningham S.,2001 σελ. 213) είναι η πολιτική επιβολής και η πολιτική µε βάση την λογική επιλογή. Στο µεν πρώτο, η πολιτική ουσιαστικά είναι η συνεχής διαµάχη µεταξύ συχνά άνισων σε ισχύ, ανταγωνιστικών οµάδων συµφερόντων καθώς αγωνίζονται να περάσουν τις δικές τους θέσεις στη δηµόσια πολιτική, ενώ στο δεύτερο η πολιτική αποφασίζεται στη βάση επιστηµονικής τεκµηρίωσης και λογικής επιλογής. Βέβαια στο δεύτερο µοντέλο υπάρχουν πολλές αντιρρήσεις (Cunningham S.,2001 σελ. 213) καθώς πολλές φορές ιδίως στα περιβαλλοντικά θέµατα δεν είναι εύκολο να γίνει ποσοτική σύγκριση µεταξύ διαφόρων εναλλακτικών. Στο σχήµα 1 φαίνεται ο λεγόµενος κύκλος πολιτικής, δηλαδή ο τρόπος µε τον οποίο προσδιορίζονται τα θέµατα και δρούµε πάνω σε αυτά κατά την άσκηση της πολιτικής. (Cunningham S.,2001 σελ. 214) Κατά την γνώµη µας αυτός ο κύκλος πολιτικής περισσότερο ισχύει στην Αµερική ή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και πολύ λιγότερο στην Ελλάδα όπου το µεγαλύτερο τµήµα της περιβαλλοντικής νοµοθεσίας συνήθως προέρχεται από απλή εναρµόνιση κοινοτικής νοµοθεσίας. Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Προσδιορισµός προβλήµατος Σχήµα 1: Ο κύκλος πολιτικής Πηγή: Cunningham S., 2001 σελ. 214 12

2.3 Οικονοµικά συστήµατα και περιβαλλοντική προστασία Τα δύο κυρίαρχα συστήµατα τα τελευταία 100 περίπου χρόνια ήταν το σύστηµα ελεύθερης αγοράς µε διάφορες παραλλαγές ανάλογα µε τον βαθµό κρατικής παρέµβασης και το σοσιαλιστικό σύστηµα όπου τα πάντα ήσαν υπό την αυστηρή εποπτεία του κράτους. Θα περίµενε κανείς ότι στα κράτη µε σοσιαλιστικού τύπου σύστηµα, όπου όλες οι επιχειρήσεις βιοµηχανίες ήταν κρατικές θα υπήρχε ικανοποιητική περιβαλλοντική συµπεριφορά ενώ αντίθετα στα κράτη µε σύστηµα ελεύθερης θα αναµένονταν σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Η αλήθεια είναι ότι στα κράτη µε συστήµατα ελεύθερης αγοράς υπήρξαν τα αναµενόµενα καταστροφικά αποτελέσµατα στο περιβάλλον αλλά ταυτόχρονα και στις χώρες µε σοσιαλιστικού τύπου συστήµατα οι επιπτώσεις ήταν παρόµοιες ή και χειρότερες και µάλιστα η πραγµατική έκταση των προβληµάτων άρχισε να συνειδητοποιείται µετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού συστήµατος και τη δηµιουργία ευκαιριών για ενηµέρωση του κοινού σχετικά µε την πραγµατική κατάσταση που επικρατούσε σε αυτές. (Κώττης Γ.Χ., 1994 σελ. 179) ηλαδή οι δηµόσιες επιχειρήσεις στα πρώην σοσιαλιστικά κράτη είχαν την ίδια ή και χειρότερη περιβαλλοντική συµπεριφορά µε τις ιδιωτικές επιχειρήσεις στα κράτη µε οικονοµίες ελεύθερης αγοράς. Και βέβαια γνωρίζουµε ότι οι δηµόσιες επιχειρήσεις και στα καθεστώτα ελεύθερης αγοράς έχουν πολλές φορές µη αποδεκτή περιβαλλοντική συµπεριφορά, άλλωστε στη χώρα µας κάποιος εύκολα µπορεί να εντοπίσει αρκετά τέτοια παραδείγµατα. Σήµερα, το σύστηµα της ελεύθερης αγοράς µε κρατική παρέµβαση κερδίζει συνεχώς έδαφος έναντι της πλήρους ελεύθερης οικονοµίας και συνεπώς ο ρόλος της διοίκησης, κεντρικής και τοπικής, η οποία ασκεί την περιβαλλοντική πολιτική, καθίσταται κυρίαρχος. Σαφώς όµως απαιτείται ευαισθητοποιηµένο και ενηµερωµένο κοινό, το οποίο θα µπορεί να επηρεάσει την διοίκηση και να την ωθήσει σε µια πιο ορθή περιβαλλοντική συµπεριφορά. 2.4 Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης Ο όρος «αειφόρος ανάπτυξη» χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά στην έκθεση της επιτροπής Brutland το 1987 µε τίτλο, το κοινό µας µέλλον, όπου ορίστηκε ως «η ανάπτυξη εκείνη που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να διακυβεύει την ικανότητα των µελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους.» Στην παρούσα εργασία, όπως και αλλού, (Χαϊνταρλής Μ.,2008 σελ 2), προτιµάται η χρήση της λέξης αειφόρος, η οποία 13

προέρχεται από τον γνωστό από παλιά όρο της αειφορίας, η οποία εκφράζει ακριβώς ως δασοπονικός όρος την ιδέα της διαρκούς και σταθερής κάρπωσης του δάσους, κατ επέκταση την ιδέα της διατήρησής του, χάρη στην ποσοτικά οριοθετηµένη εκµετάλλευση των προϊόντων του, (Μαριάς Ε.Α, 1998 σελ19), αντί τουαµφίσηµου όρου βιώσιµη. Η αειφόρος ανάπτυξη εποµένως περιλαµβάνει δύο αλληλοσυγκρουόµενες έννοιες, την έννοια της αειφορίας όπου υπονοείται η λελογισµένη εκµετάλλευση των φυσικών πόρων µε στόχο την διατήρηση της φύσης σε µια ικανοποιητική κατάσταση σε αντίθεση µε την επιθυµία της ανθρώπινης κυριαρχίας πάνω σε αυτή και την έννοια της ανάπτυξης η οποία περιλαµβάνει την έµφυτη προδιάθεση του ανθρωπίνου είδους για πρόοδο και την τιθάσευση της φύσης. Συνεπώς η πραγµάτωση αυτού του όρου προϋποθέτει την παράλληλη ικανοποίηση των περιβαλλοντικών, οικονοµικών και κοινωνικών αλλαγών, δηλαδή ο στόχος της αειφόρου ανάπτυξης περιλαµβάνει την εκπλήρωση τριών παράλληλων στόχων, την προστασία του περιβάλλοντος, την κοινωνική συνοχή και την οικονοµική ανάπτυξη. 2.5 Κατηγορίες περιβαλλοντικής ευηµερίας Με βάση την προσέγγιση που συνήθως απαντάται στην βιβλιογραφία (Μπίθας Κ.,2006 σελ 47), υπάρχουν διάφορες κατηγορίες περιβαλλοντικής ευηµερίας οι οποίες µπορούν να εκτιµηθούν σε χρηµατικές µονάδες προκειµένου να εκτιµήσουµε περιβαλοντικά κόστη. Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή της άµεσης χρήσης που απορρέει από την κοινή και καθηµερινή χρήση του περιβάλλοντος και προϋποθέτει την οικολογική του ισορροπία και εποµένως την προστασία αυτού. Για παράδειγµα, το νερό ενός ποταµού µπορεί να χρησιµοποιηθεί τόσο ως πόσιµο, µετά από πιθανή επεξεργασία βέβαια, όσο επίσης για άρδευση στη γεωργία ή / και από κάποια βιοµηχανία ως ψυκτικό µέσο. Σε αυτήν την περίπτωση είναι σχετικά απλό να εκτιµήσουµε περιβαλλοντικά κόστη, αν και όχι πάντα. Μια δεύτερη κατηγορία είναι οι έµµεσες χρήσεις του φυσικού περιβάλλοντος, δηλαδή αυτές οι οποίες δεν είναι τυπικά απαραίτητες στη παραγωγική ή σε κάποια άλλη οικονοµική διαδικασία αλλά παρ όλα αυτά η ύπαρξή τους οδηγεί τις διαδικασίες αυτές να αποκτούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και να αποφέρουν υψηλότερη ευηµερία. Μια ακόµη κατηγορία είναι η πιθανότητα χρήσης στο µέλλον, που σηµαίνει ότι κάποιος είναι ικανοποιηµένος σήµερα επειδή είναι σίγουρος ότι θα υπάρχει και στο µέλλον ένας συγκεκριµένος φυσικός πόρος. Περιλαµβάνεται δηλαδή και η πιθανή αλλαγή των προτιµήσεων του ατόµου στο µέλλον. Μια επιπλέον κατηγορία είναι αυτή της αµιγώς πιθανής µελλοντικής χρήσης, όπου στο µέλλον για κάποιους φυσικούς πόρους που σήµερα έχουν ασήµαντη αξία για τα περισσότερα 14

άτοµα, µπορεί να ανακαλυφθούν λόγω της τεχνολογικής και επιστηµονικής προόδου, νέες πολύ σηµαντικές χρήσεις και συνεπώς κάποιοι ελάχιστα χρησιµοποιούµενοι σήµερα πόροι να αποκτήσουν τεράστια αξία. Οι προηγούµενες κατηγορίες ευηµερίας περιλαµβάνουν κάποια άµεση, έµµεση ή πιθανή χρήση του φυσικού περιβάλλοντος σε καθεστώς προστασίας και δατήρησή του. Όµως υπάρχει και εκείνη η κατηγορία ευηµερίας που δεν συδέεται µε τη χρήση αλλά απλά και µόνο µε την γνώση της ύπαρξης φυσικών πόρων και υπηρεσιών. Έτσι πολλοί άνθρωποι νιώθουν ικανοποίηση και µόνο που γνωρίζουν ότι υπάρχουν κάποια θηλαστικά παρόλο που µπορεί να µη τα δουν ποτέ, ούτε να τα χρησιµοποιήσουν. Σαφώς υπάρχει τεράστια υποκειµενικότητα ανάλογα µε τις προτιµήσεις του κάθε ατόµου. Με βάση λοιπόν τη παραπάνω ανάλυση προτείνονται οι ακόλουθες σχέσεις (Μπίθας Κ.,2006 σελ. 50): Συνολική οικονοµική αξία=αξία χρήσης+αξία ύπαρξης Αξία χρήσης=αξία άµεσης χρήσης+αξία έµµεσης χρήσης+αξία πιθανής χρήσης στο µέλλον+αξία αµιγώς πιθανής µελλοντικής χρήσης 2.6 Κριτική της οικονοµικής αποτίµησης των περιβαλλοντικών στοιχείων Τίθονται διάφορα ζητήµατα σχετικά µε το πόσο αξιόπιστη είναι η οικονοµική αποτίµηση των περιβαλλοντικών στοιχείων (Μπίθας Κ., 2006 σελ. 93), τα οποία ουσιαστικά περιορίζουν το εύρος εφαρµογής των σχέσεων της προηγούµενης παραγράφου. Το πρώτο ζήτηµα και ίσως και το πιο ανώδυνο κατά τη γνώµη µας, είναι ότι βλέπουµε την οικονοµική αποτίµηση των περιβαλλοντικών στοιχείων ανθρωποκεντρικά αφού ο πολίτης αποδίδει τη χρηµατική αξία σε κάποια αγαθά παρότι που µερικά δεν πρόκειται να τα χρησιµοποιήσει. Συνεπώς πολλά αγαθά έχουν µηδενική οικονοµική αξία και αν βασίσουµε την περιβαλλοντική πολιτική πάνω στην οικονοµική αποτίµηση τότε αυτά τα αγαθά θα µπορούν να εξαφανιστούν µε πιθανές βαρύτατες επιπτώσεις στο περιβάλλον, καθώς πολλά περιβαλλοντικά στοιχεία είναι αλληλένδετα. Ένα όµως πολύ σηµαντικό ζήτηµα είναι η ελλιπής γνώση και πληροφόρηση που συνεπάγεται και χαµηλή δυνατότητα οικονοµικής αποτίµησης περιβαλλοντικών αγαθών που έχουν οι πολίτες, οι οποίοι συνήθως δεν γνωρίζουν τις αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν µεταξύ των διαφορετικών περιβαλλοντικών στοιχείων, µε αποτέλεσµα να βλέπουν ένα αγαθό µεµονωµένα και να οδηγούνται σε αναξιόπιστες οικονοµικές αποτιµήσεις. Επιπλέον οι 15

πολίτες δεν έχουν εµπειρία σε τέτοιες αναλύσεις όπως για παράδειγµα έχουν για τα καταναλωτικά αγαθά. Το επόµενο ζήτηµα που τίθεται είναι οι µορφές της ιδιοκτησίας για τα περιβαλλοντικά αγαθά. Πρακτικά, υπάρχουν δύο αντίθετες περιπτώσεις: πρώτον, τα αγαθά να ανήκουν σε αυτούς των οποίων οι ενέργειες τα υποβαθµίζουν και δεύτερον, τα αγαθά να ανήκουν σε αυτούς που αντλούν ευηµερία από την διατήρηση και προστασία τους. Οι δυο αυτές µορφές ιδιοκτησίας µπορεί να οδηγήσουν σε εντελώς διαφορετικές οικονοµικές αποτιµήσεις. Το επόµενο πολύ σηµαντικό θέµα είναι αυτό των µη αντιστρεπτών επιπτώσεων στο περιβάλλον. Η οικονοµική αποτίµηση των περιβαλλοντικών στοιχείων βασίζεται στην υπόθεση, όπως άλλωστε και όλες οι αναλύσεις κόστους οφέλειας, ότι τα κόστη και τα οφέλη είναι συγκρίσιµα µεταξύ τους, αποτελούν δηλαδή οµοιογενείς οντότητες. Η υπόθεση αυτή παύει να ισχύει όταν υπάρχουν µη αντιστρεπτές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ουσιαστικά αυτό σηµαίνει ότι οι αποφάσεις της σηµερινής γενιάς δεσµεύουν τις επόµενες καθώς δεν θα µπορούν να επαναφέρουν το περιβάλλον στη προηγούµενη κατάσταση εφόσον το επιθυµούν. Η χρήση για παράδειγµα της πυρηνικής ενέργειας έχει µη αντιστρεπτές συνέπειες για το περιβάλλον και σίγουρα µια τυχόν απόφαση για εγκατάσταση πυρηνικού αντιδραστήρα στη χώρα µας θα δέσµευε και τις επόµενες γενιές οι οποίες αν δεν ήταν σύµφωνες µε την απόφασή µας δεν θα µπορούσαν να επαναφέρουν το περιβάλλον στην προηγούµενη κατάσταση, δηλαδή να εξαλείψουν τις µη αντιστρεπτές επιπτώσεις. Πολλές φορές δεν είναι αναγκαίο να γίνει οικονοµική αποτίµηση των περιβαλλοντικών στοιχείων για να ληφθεί µια ορθή περιβαλλοντική απόφαση. Για παράδειγµα, η απόφαση για την απαγόρευση της χρήσης διαφόρων χηµικών ουσιών, όπως τα CFC s δεν ελήφθηκε µετά από οικονοµική αποτίµηση, καθώς άλλωστε αυτές οι ουσίες είχαν εκπληκτικές ιδιότητες ως διαλύτες, αλλά µε καθαρά περιβαλλοντικά δεδοµένα µετά την διαπίστωση ότι προκαλούν ζηµιά στο στρώµα του όζοντος. Ένα ακόµη θέµα είναι αυτό των δηµοκρατικών αποφάσεων, κατά πόσων η βαρύτητα της άποψης του κάθε πολίτη για περιβαλλοντικά θέµατα είναι ίδια καθώς κάποιοι πολίτες είναι πιο ενηµερωµένοι και είναι σε θέση να κατανοήσουν τα ζητήµατα του περιβάλλοντος. Αυτό όµως είναι κάτι πολύ γενικότερο και η απάντηση για το αν οι αποφάσεις κάποιων πολιτών είναι πιο έγκυρες από άλλων είναι εκτός των σκοπών της εργασίας µας. 16

3 Οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής 3.1 Εισαγωγή Τα οικονοµικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής είναι εκείνοι οι τρόποι παρέµβασης της διοίκησης (κεντρική κυβέρνηση, τοπική αυτοδιοίκηση και άλων θεσµικών φορέων όπως η Ε.Ε) όπου στόχο έχουν µέσω, είτε της παροχής κινήτρων, είτε µε εφαρµογή της αρχής ο ρυπαίνων πληρώνει, είτε γενικότερα µε κάποιο οικονοµικό αποτέλεσµα, να ωθήσουν τους πολίτες και τις επιχειρήσεις προς µια πιο ορθή περιβαλλοντική συµπεριφορά προκειµένου να επιτευχθούν συγκεκριµένοι περιβαλλοντικοί στόχοι, ή να επιτευχθεί ένα άριστο επίπεδο ρύπανσης και γενικότερα να υλοποιηθεί ο σκοπός της περιβαλλοντικής πολιτικής. Ως αµιγώς οικονοµικά µέσα κυρίως χαρακτηρίζονται τα ακόλουθα: (Μπίθας Κ.,2006 σελ 152) o o o Φόροι και τέλη Επιδοτήσεις Εµπορεύσιµες άδειες ρύπανσης τα οποία και θα αναλύσουµε ξεχωριστά. Επίσης απλά αναφέρουµε ότι υπάρχουν και τα διοικητικά µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής όπως για παράδειγµα είναι οι προδιαγραφές, οι ποινές και άλλα. Επιπλέον µπορούν να υπάρξουν και εργαλεία περιβαλλοντικής πολιτικής που συνδυάζουν οικονοµικά και διοικητικά µέσα όπως για παράδειγµα είναι οι πράσινες προµήθειες, όπου δηλαδή οι δηµόσιοι φορείς όταν αποφασίζουν τη διενέργεια προµηθειών ενσωµατώνουν στις προδιαγραφές του διαγωνισµού και περιβαλλοντικά κριτήρια. 3.2 Φόροι Οι φόροι είναι τα κατεξοχήν µέσα εφαρµογής της αρχής, ο ρυπαίνων πληρώνει. Με βάση αυτή την αρχή γίνεται µια προσπάθεια να ενσωµατωθεί το κόστος της ρύπανσης που είναι ένα εξωτερικό κόστος στο κόστος παραγωγής του προϊόντος ή της υπηρεσίας. Η ενσωµάτωση αυτού του εξωτερικού κόστους αυξάνει τη τιµή του προϊόντος ή της υπηρεσίας και σύµφωνα µε την κλασική οικονοµική θεωρία, οδηγεί στη µείωση της κατανάλωσης και εποµένως στη παραγωγή µικρότερης ποσότητας που έχει ως συνέπεια τον περιορισµό της ρύπανσης. Επιτυγχάνεται µε αυτό τον τρόπο όχι η πλήρης αποφυγή δυσµενών περιβαλλοντικών επιπτώσεων αλλά κάποια ισορροπία, µία µέση λύση, το άριστο επίπεδο ρύπανσης. Η συγκεκριµένη αυτή προστασία του περιβάλλοντος αν θα µπορούσαµε να την εκφράσουµε σε χρηµατική αξία αντισταθµίζει την µείωση κατανάλωσης των πολιτών και των 17

κερδών των παραγωγών. Σύµφωνα µε την ανάλυση οριακού κόστους οφέλους οποιοσδήποτε επιπλέον περιορισµός οδηγεί σε µια ασύµφορη λύση µε δυσανάλογη µείωση της παραγωγής - κατανάλωσης. Η όλη φιλοσοφία των φόρων, τελών και επιβαρύνσεων είναι να λειτουργήσουν ως µηχανισµοί εσωτερίκευσης των αρνητικών εξωτερικών οικονοµιών που συνδέονται µε το περιβάλλον. Επιδιώκεται οι ζηµιογόνες για το περιβάλλον δραστηριότητες να γίνουν ακριβότερες άρα λιγότερο ελκυστικές. Ο υπολογισµός των περιβαλοντικών φόρων συνήθως σχετίζεται µε την οικονοµική αποτίµηση των περιβαλλοντικών αγαθών. Παρ όλα αυτά ένας φόρος µπορεί να υιοθετηθεί χωρίς την ανάγκη οικονοµικής αποτίµησης των περιβαλλοντικών αγαθών. Σε αυτή την περίπτωση ο φόρος επιβάλλεται ως εκείνη η αναλογία στη τιµή που θα µειώσει τη ζήτηση όσο απαιτείται για την επίτευξη των περιβαλλοντικών µας στόχων. Οι κυριότερες κατηγορίες περιβαλλοντικών φόρων είναι: (Καρβούνης Σ.,Γεωργακέλλος.,2003 σελ 551) o o o Επιβαρύνσεις ή τέλη κάλυψης του κόστους, δηλαδή επιβαρύνσεις που έχουν στόχο την κάλυψη του κόστους των περιβαλλοντικών υπηρεσιών και των µέτρων µείωσης, όπως για παράδειγµα είναι η επεξεργασία των υδάτων (επιβαρύνσεις προς τους χρήστες) και οι οποίες µπορούν να χρησιµοποιηθούν για σχετικές περιβαλλοντικές δαπάνες. Φόροι κινήτρων, σχεδιασµένοι να αλλάξουν τη συµπεριφορά των παραγωγών ή και των καταναλωτών. ηµοσιονοµικοί περιβαλλοντικοί φόροι, σχεδιασµένοι πρωτίστως για την αύξηση των δηµοσιονοµικών εσόδων. Σε πολλές περιπτώσεις µπορεί να χρησιµοποιηθεί και συνδυασµός των παραπάνω κατηγοριών φόρων. Οι κυριότεροι λόγοι χρήσεως περιβαλλοντικών φόρων στηρίζονται στο ότι: (Καρβούνης Σ.,Γεωργακέλλος.,2003 σελ 550) Εσωτερίκευση του εξωτερικού περιβαλλοντικού κόστους Είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικά εργαλεία για την εσωτερίκευση των εξωτερικοτήτων, δηλαδή την ενσωµάτωση του κόστους των περιβαλλοντικών υπηρεσιών αλλά και βλαβών και την αποκατάστασή τους άµεσα στις τιµές των αγαθών, υπηρεσιών ή δραστηριοτήτων που τις προξενούν, τη υλοποίηση της αρχής ο ρυπαίνων πληρώνει και την ολοκλήρωση της οικονοµικής και περιβαλλοντικής πολιτικής. Παροχή κινήτρων 18

Οι περιβαλλοντικοί φόροι παρέχουν κίνητρα για την αποφυγή τους µέσω της περιορισµένης χρήσης ή παραγωγής του φορολογούµενου προϊόντος. Για παράδειγµα αν οι εκποµπές του θείου φορολογούνται, τότε οι παραγωγοί έχουν ένα κίνητρο να µειώσουν τις εκποµπές είτε µε µια end of pipe solution όπως η εγκατάσταση ενός φίλτρου είτε µε αλλαγή των πρώτων υλών και µε τροποποίηση της διεργασίας ώστε να έχουµε µικρότερες εκποµπές θείου. Ο φόρος αυτός θα ενσωµατωθεί στη τιµή του προϊόντος µε συνέπεια ο καταναλωτής να έχει κίνητρο να αποκτήσει µικρότερη ποσότητα του συγκεκριµένου προϊόντος. Οι περιβαλοντικοί φόροι µπορούν να επιβαρύνουν απευθείας τον καταναλωτή, όπως για παράδειγµα διαφορετική φορολογία σε µολυβδούχο βενζίνη σε σύγκριση µε την αµόλυβδη, ή τον παραγωγό, όπως για παράδειγµα είναι ο φόρος του διοξειδίου του άνθρακα. Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις επηρεάζουν την συµπεριφορά και των καταναλωτών και των παραγωγών µέσω της αλλαγής των τιµών. Επειδή η τιµή δεν αποτελεί τον µοναδικό παράγοντα καθορισµού της οικονοµικής συµπεριφοράς, η επιτυχία του περιβαλλοντικού φόρου εξαρτάται από το είδος της ζήτησης του συγκεκριµένου προϊόντος, αν δηλαδή είναι ελαστική ή ανελαστική. Στην περίπτωση ανελαστικής διοίκησης, ο φόρος πρέπει να γίνει τεράστιος, οπότε σε αυτήν τη περίπτωση δεν ενδείκνυται η επιβολή περιβαλλοντικού φόρου και θα πρέπει να επιβληθούν άλλα µέτρα. ιάχυση καινοτοµίας Οι περιβαλλοντικοί φόροι προτρέπουν τους παραγωγούς να αναπτύσουν καινοτόµες λύσεις για τη µείωση της ρύπανσης. Οι παραγωγοί αναπτύσουν νέους τρόπους παραγωγής, αποδοτικότερης χρήσης ενέργειας και ανάλωσης πρώτων υλών, µεταφοράς και άλλες τροποποιήσεις προκειµένου να έχουµε λιγότερη επιβάρυνση στο περιβάλλον. Αύξηση των κρατικών εσόδων Η αύξηση των εσόδων µπορεί να χρησιµοποιηθεί είτε απευθείας για την επίλυση περιβαλλοντικών προβληµάτων ή για άλλους κυβερνητικούς σκοπούς, όπως για παράδειγµα να µειώσει άλλους ακριβούς φόρους, όπως οι φόροι εργασίας µε στόχο την αύξηση της απασχόλησης και της οικονοµικής ευηµερίας. Προώθηση περιβαλλοντικών στόχων για διάχυτες πηγές ρύπανσης Μπορούν να είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικά πολιτικά εργαλεία για την προώθηση τρεχουσών περιβαλλοντικών προτεραιοτήτων από διάχυτες πηγές ρυπάνσεως όπως οι εκποµπές µεταφορικών µέσων, τα απόβλητα και τα χηµικά που χρησιµοποιούνται στη γεωργία. Στην Ε.Ε γίνεται σηµαντική χρήση των περιβαλλοντικών φόρων, που συνήθως κατηγοριοποιούνται ως ενεργειακοί και σε άλλους περιβαλλοντικούς φόρους, ενώ οι 19

σύγχρονες τάσεις µπορούν να συνοψιστούν ως εξής: (Καρβούνης Σ.,Γεωργακέλλος.,2003 σελ 551) Οι µη ενεργειακοί φόροι αντιπροσώπευαν το 1,5% του συνόλου των φόρων στην Ε.Ε κατά την δεκαετία του 1990. Μόνο σε λίγες χώρες οι φόροι αυτοί αντιπροσωπεύουν µεγαλύτερα ποσοστά (Ολλανδία 5,1%, ανία 4%). Οι ενεργειακοί φόροι αντιπροσωπεύουν µεγαλύτερο ποσοστό (µέσος όρος Ε.Ε 5,2%) µε περίπου 10% για Ελλάδα και Πορτογαλία, 6-7% για Ιταλία και Μεγάλη Βρετανία. Η γενική τάση της φορολογίας από το 1980 και µετά δείχνει µια αύξηση των φόρων στους µισθούς και µείωση των φόρων του κεφαλαίου, ενώ τα ποσοστά των περιβαλλοντικών φόρων παραµένουν σχετικά σταθερά, µε εξαίρεση κάποια ελαφρά µείωση των ενεργειακών φόρων. Αν και υπήρξε µικρή πρόοδος στην εφαρµογή περιβαλλοντικών φόρων σε επίπεδο Ε.Ε, αξιοσηµείωτη πρόοδος έχει γίνει σε επίπεδο κρατών µελών, ιδιαίτερα στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης. ιάφορες χώρες εφαρµόζουν τώρα περιβαλλοντικούς φόρους ως «µεταρρύθµιση οικολογικών φόρων», χρησιµοποιώντας τα νέα έσοδα από αυτούς τους φόρους για µείωση άλλων φόρων όπως είναι για παράδειγµα ο φόρος εισοδήµατος. Όσον αφορά την απόδοση των περιβαλλοντικών φόρων, η θεώρηση των συµπερασµάτων και των ποιοτικών εκτιµήσεων µικρού αριθµού µελετών αξιολογήσεως των περιβαλλοντικών φόρων έδωσε τα εξής συµπεράσµατα: (Καρβούνης Σ., Γεωργακέλλος., 2003 σελ 552) Οι φόροι που αξιολογήθηκαν αποκαλύφθηκε ότι προσφέρουν περιβαλλοντικά οφέλη και στις περισσότερες περιπτώσεις εµφανίζονται να είναι και αποτελεσµατικοί ως προς το κόστος µέσα στα πλαίσια της εκτελεσθείσας αξιολογήσεως. Παραδείγµατα ιδιαίτερα αποτελεσµατικών φόρων είναι εκείνοι που εφαρµόζονται στη Σουηδία για τη ρύπανση του αέρα, στην Ολλανδία για τη ρύπανση των νερών και το τέλος ΝΟ Χ και τα διαφοροποιηµένα σχήµατα φόρων για τα καύσιµα αυτοκινήτων στη Σουηδία. Οι φόροι κινήτρων είναι, γενικά περιβαλλοντικά αποτελεσµατικοί όταν ο φόρος είναι αρκετά υψηλός ώστε να διεγείρει µέτρα µειώσεων. Οι φόροι µπορούν να λειτουργήσουν για σχετικά βραχείες χρονικές περιόδους (2-4 έτη) και έτσι συγκρίνονται ευνοϊκά µε άλλα µέσα περιβαλλοντικής πολιτικής, αν και οι ενεργειακοί φόροι µπορεί να χρειαστεί να περάσουν 10-15 έτη για να ασκήσουν ουσιαστική επίδραση ως κίνητρα. 20