ΗΜΔΙΩΔΙ ΓΗΜΟΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΗΜΟΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ

Θ. ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ ΗΜΔΙΩΔΙ ΓΗΜΟΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ & ΓΗΜΟΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ 2011

Πξφινγνο Οη ζεκεηψζεηο απηέο γξάθηεθαλ πξνθεηκέλνπ λα θαιπθζνχλ νη αλάγθεο δηδαζθαιίαο ζην κάζεκα ηεο Γεκνζίαο Οηθνλνκηθήο. Οξηζκέλα ζέκαηα ζίγνληαη αθξνζηγψο. ην επφκελν δηάζηεκα ειπίδεηαη φηη ζα έρνπλ θαιπθζεί νη ειιείςεηο. Μάηνο 2011 2

Πίνακαρ Πεπιεσομένων Κεθάλαιο Ππώηο: Τα αίηια παπέμβαζηρ ηος κπάηοςρ ζηην οικονομία 1.1 Η νηθνλνκία ηεο αγνξάο 5 1.1.1 Οη αηέιεηεο ηεο αγνξάο θαη νη ιεηηνπξγίεο ηνπ θξάηνπο 5 1.1.2 Δηζνδεκαηηθφ Κχθισκα κε ηξαπεδηθφ ζχζηεκα θαη δεκφζην ηνκέα 9 1.2 Έζνδα θαη Έμνδα δεκνζίνπ 10 1.3 Σα κέζα νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο 10 1.4 Γεκφζηα αγαζά 12 1.5 Σν θφζηνο ησλ δεκνζίσλ αγαζψλ. Γεκφζηα αγαζά ή ηδησηηθά 13 1.6 Θεσξίεο πεξί επηινγήο δεκνζίσλ δαπαλψλ (δηακφξθσζεο ηεο ηηκήο) 15 1.6.1 Η ιχζε ηνπ Bowen 16 1.6.2 Η ιχζε ηνπ Lindahl 19 1.6.3 Η ιχζε ηνπ Samuelson (Γεληθή ηζνξξνπία) 23 Κεθάλαιο Γεύηεπο: Ο πποϋπολογιζμόρ 2.1 Γεληθά 27 2.2 Η έλλνηα ηνπ πξνυπνινγηζκνχ κεηά ην 1950 28 2.3 ηάδηα ηνπ πξνυπνινγηζκνχ 30 2.4 Έζνδα: Φφξνη, ηέιε, επηηάμεηο 31 2.4.1 Γεληθά 31 2.4.2 Γηαθξίζεηο θφξσλ 35 2.4.2.1 Οη δηαθξίζεηο ησλ θφξσλ σο πξνο ηε θνξνινγηθή βάζε 35 2.4.2.2 Γηαθξίζεηο θφξσλ ζε άκεζνπο θαη έκκεζνπο 36 2.4.3 Φφξνη επί ηεο θνηλσληθήο αζθάιηζεο 38 2.4.4 Γεκφζηνο Γαλεηζκφο 38 2.4.4.1 Γεληθά 38 2.4.4.2 Γηαθξίζεηο Γαλεηζκνχ 39 2.5 Πνιιαπιαζηαζηηθέο επηδξάζεηο ησλ θφξσλ θαη ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ 40 2.5.1 Ο πνιιαπιαζηαζηήο ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ 40 2.5.2 Ο πνιιαπιαζηαζηήο θνξνινγίαο 41 2.5.3 Ο πνιιαπιαζηαζηήο ησλ κεηαβηβαζηηθψλ πιεξσκψλ 41 Κεθάλαιο Τπίηο: Νομιζμαηική και Γημοζιονομική Πολιηική 3.1 ην ππφβαζξν ηεο θηινζνθίαο ηεο θακπχιεο IS θαη LM 42 3.2 Γηαθνξνπνηήζεηο ζηε δεκνζηνλνκηθή πνιηηηθή 43 3.3 Σν «πιήξεο» καθξννηθνλνκηθφ κνληέιν 44 3.3.1 Πεξίπησζε θιεηζηήο νηθνλνκίαο ρσξίο δεκφζην ηνκέα 44 3.3.2 Πεξίπησζε θιεηζηήο νηθνλνκίαο κε δεκφζην ηνκέα 44 3.3.3 Πεξίπησζε αλνηθηήο νηθνλνκίαο κε δεκφζην ηνκέα 46 3

3.4 Ο ξφινο ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα ζε πεξηφδνπο πιεζσξηζκνχ θαη χθεζεο 46 3.4.1 Γεληθά 46 3.4.2 Γεκνζηνλνκηθά κέηξα θαηαπνιέκεζεο ηεο χθεζεο θαη ηνπ πιεζσξηζκνχ 47 δήηεζεο 3.4.3 Ννκηζκαηηθά κέηξα θαηαπνιέκεζεο ηεο χθεζεο θαη ηνπ πιεζσξηζκνχ 48 δήηεζεο 3.4.4 Μέηξα θαηαπνιέκεζεο ηνπ πιεζσξηζκνχ θφζηνπο 48 3.5 Θεψξεκα ηζνζθειηζκέλνπ πξνυπνινγηζκνχ 49 Κεθάλαιο Τέηαπηο: Η κοινωνική κπίζη και η πολιηική ανηίδπαζη 4.1 Ιζηνξηθή εμέιημε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο 50 4.2 Σν θξάηνο ζηελ Αξραηφηεηα 55 4.3 Θεσξίεο γηα ηελ θαηάξγεζε ηνπ Κξάηνπο 57 4.4 Δπίκεηξν: Σα Γεκφζηα Οηθνλνκηθά ζηελ Διιάδα 59 Βιβλιογπαθία 64 4

Κεθάλαιο Πρώηο ΣΑ ΑΙΣΙΑ ΠΑΡΔΜΒΑΗ ΣΟΤ ΚΡΑΣΟΤ ΣΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1.1. Η Οικονομία ηηρ αγοπάς 1.1.1. Οη αηέιεηεο ηεο αγνξάο θαη νη ιεηηνπξγίεο ηνπ θξάηνπο. ην θιαζηθφ νηθνδφκεκα ην θξάηνο δελ ζα έπξεπε λα επεκβαίλεη (εμ νπ θαη ε δηαθήξπμε πεξί laissez- faire, laissez-passer). πκθψλσο πξνο ηνλ Smith, ε παξέκβαζε νδεγεί ζε δηαζηξέβισζε ησλ φξσλ παξαγσγήο θαη εκπνξίαο. Καηά ηνλ 19 ν αηψλα νη θηιειεχζεξνη πνιηηηθνί είραλ σο ζεκαία ηελ χπαξμε ηνπ θξάηνπο λπθηνθχιαθνο (ή άιισο ηνπ νπδεηέξνπ θξάηνπο). Οη νηθνλνκνιφγνη ζηελ αλάιπζή ηνπο- φπσο ν Ricardo- ην απεδέρζεζαλ απηφ σο δφγκα. Αθφκε θαη ν Marx θαηαζθεπάδεη ην ππφδεηγκά ηνπ κέζσ ηνπ πιήξνπο αληαγσληζκνχ. Βέβαηα θαηαιήγεη, κφλνο ζρεδφλ απηφο, ζην ζπκπέξαζκα φηη νη κεραληζκνί ηεο αγνξάο ζα δεκηνπξγήζνπλ κνλνπσιηαθέο θαη νιηγνπσιηαθέο θαηαζηάζεηο. Η αλάδπζε θαη επηβνιή ησλ κεγάισλ εηαηξεηψλ κεηά ην 1870 θαη ε δεκηνπξγία θαξηέι, ηξαζη (φπσο επίζεο θαη ε εκθάληζε θαη θπξηαξρία ηνπ ρξεκαηηζηεξηαθνχ θεθαιαίνπ 1 ) θαηέδεημαλ ηε θελάθε παξφκνησλ απφςεσλ (πεξί θπξηαξρίαο ηνπ ακηγνχο αληαγσληζκνχ), πνπ είρε απνδερζεί θαη ε Νενθιαζηθή ρνιή. Αλ θαη ν αηειήο αληαγσληζκφο θαζίζηαην απηφο ηνηο πάζη, εληνχηνηο, νη πξσηνπφξνη ηεο Νενθιαζηθήο θαη νη δηάδνρνί ηνπο ζπλέρηδαλ λα αλαιχνπλ κηα εηθφλα πνπ δελ πθίζηαην. Υάξηο ζηε γεξκαληθή εθβηνκεράληζε θαη ηα παξεπφκελα ηεο (φπσο ηα κέηξα Bismarck, ηνπ επεξεαζκνχ ησλ απφςεσλ ηεο πνιηηηθήο απφ ηνλ χλδεζκν Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο -Verein für Sozialpolitik-), άξρηζε λα αλαπηχζζεηαη ζηελ Κεληξηθή Δπξψπε (ε επηξξνή ηεο Ιζηνξηθήο ρνιήο ήηαλ θαηαθαλήο) ε Γεκνζηνινγία θαη εηδηθφηεξα ηα Γεκφζηα Οηθνλνκηθά 2. Αξρηθψο ε πξνζπάζεηα πεξηεζηξέθεην ζηελ χπαξμε ηνπ δεκφζηνπ αγαζνχ. Όζελ ππεζηεξίρζε: ηα δηδάγκαηα ηεο νξζνδνμίαο ζρεηίδνληαλ κε ηα ηδησηηθά αγαζά, ελψ ηα δεκφζηα, ππεηέζε, φηη ιεηηνπξγνχλ σο νηνλεί απνθιίζεηο ησλ λφκσλ. ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ζεκεηψζεθαλ δχν παξεκβάζεηο (ηνπ Pareto θαη ηνπ Pigou), ε πξψηε κάιηζηα ππήξμε άθξσο νπζηψδεο θαη απνηειεί κέρξη ζήκεξα ζεκείν αλαθνξάο. Ο Pareto, θηλνχκελνο ζηα πιαίζηα ηεο λενθιαζηθήο νξζνδνμίαο, αληηκεησπίδνληαο ηφ νμπκέλν 1 Η ζνβαξφηεξε πξνζέγγηζε, πνπ δεκηνχξγεζε επξχηαηεο αληεγθιήζεηο, νθείιεηαη ζηνλ Hilferding (Hilferding R. (1910) Das Finanz Kapital (ην Υξεκαηηζηηθφ Κεθάιαην). 2 Οη κεγάινη δεκνζηνιφγνη παξέκεηλαλ θαη νπζίαλ εθηφο επηζηήκεο, κε ηελ έλλνηα φηη νη απφςεηο ηνπο εηχγραλαλ πξνζνρήο, ζην βαζκφ πνπ απηφ ζπλέβαηλε, κφλν γηα άζθεζε νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο. Emil Sax. (1845 1927) Grundlegung der theoretischen Staatswirtschaft (1887), Antonio De Viti De Marco (1858 1943) First principles of Public finance (1936). Ugo Mazzola(1863-1899), Dati scientifici della finanza pubblica. (Scientific Elements of Public Finance) 1890, Maffeo Pantaleoni (1857-1924) Contributions to the Theory of the Distribution of Public Expenditure, 1883. 5

πξφβιεκα ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο, ζέιεζε λα δείμεη φηη ην εηζφδεκα θαηαλέκεηαη δηαρξνληθψο άληζα. Αξγφηεξα ν Pigou, δηάδνρνο ηνπ Marshall, ζην Economics of Welfare (1920) 3 έδσζε ην πξψην ελαξθηήξην ιάθηηζκα ζηηο ζπδεηήζεηο. Η χθεζε ηεο πεξηφδνπ 1929-33 θαη ε κεηέπεηηα θπξηαξρία ηεο θευλζηαλήο ζεσξίαο γελίθεπζε ηε ζεκαηηθή. Θεσξήζεθε πιένλ φηη ε αγνξά αδπλαηεί λα θαηαλείκεη ηθαλνπνηεηηθά ηνπο θνηλσληθνχο πφξνπο κεηαμχ ησλ αηφκσλ θαη ην θξάηνο ζπληζηά κέζν ζεξαπείαο ησλ αληζνξξνπηψλ. Σν παξάδεηγκα, κε ηελ έλλνηα ηνπ Kuhn 4, ηνπ ηειείνπ αληαγσληζκνχ ζπληζηά δηαλνεηηθή άζθεζε κάιινλ παξά απηή πξαγκαηηθφηεηα 5. Ο Smith, θαζφινπ άζρεηνο ηεο θαηάζηαζεο, φπσο είρε δηακνξθσζεί θαηά ηνλ 18 ν αηψλα, ππειφγηδε φηη ηα κνλνπψιηα, πνπ ππήξραλ απφ αηψλεο ζηελ Αγγιία, ήδε επί ησλ (Stewart) ηηνχαξ θαη Tudor (Σπδψξ), κε θαηάιιειε πνιηηηθή (επηθξάηεζε ηνπ laisser passer θαη laisser faire), ζα εμαθαλίδνληαλ ή ζα πεξηνξίδνληαλ. Η βηνκεραληθή επαλάζηαζε κφιηο πνπ μεθηλνχζε θαη ηνπ ήηαλ αδχλαηνλ, θαη ζηνλ θαζέλα πηζαλφηαηα, λα αληηιεθζεί φηη ν βηνκεραληθφο θαπηηαιηζκφο φρη κφλν δελ ζα ζπξξίθλσλε ηα κνλνπψιηα, αιιά φηη νη νιηγνπσιηαθέο θαηαζηάζεηο θαη ελ γέλεη ν αηειήο αληαγσληζκφο ζα απνηεινχζαλ ηνλ θαλφλα. Δμ νξηζκνχ, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί, φηη φζν αλαπηχζζεηαη ε νηθνλνκία ηφζν δεκηνπξγείηαη ζπγθέληξσζε θεθαιαίνπ θαη απηφ πνπ απνθαινχλ νη νηθνλνκνιφγνη σο αηέιεηεο ηεο αγνξάο είλαη ζχκθπην πξνο ηε θχζε ηνπ ζπζηήκαηνο, ή απινχζηεξα ε ίδηα ε αγνξά είλαη αηειήο. Όζελ, φιν ην νηθνδφκεκα ηεο νξζνδνμίαο είλαη εμσπξαγκαηηθφ, αθνχ αλαθέξεηαη ζε κηα ηδεαηή θαηάζηαζε. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο είλαη θαη παξαπιαλεηηθφ, αθνχ εκθαλίδεη ςεπδαίζζεζε αξκνλίαο. Η νηθνλνκηθή αξκνλία απαληάηαη κφλν ζηνλ εγθέθαιν ηνπ Bastiat θαη ζε θάπνηνπο νηθνλνκνιφγνπο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα ν αληαγσληζκφο, ην δίθαην ηνπ ηζρπξνηέξνπ, ε εμαγνξά αληαγσληζηψλ κε ζεκηηά, ή θπξίσο κε αζέκηηα, κέζα, ε δηαθζνξά ησλ κειψλ ηεο θξαηηθήο κεραλήο, πνπ εκπιέθνληαη κε νπνηνλδήπνηε ηξφπν κε ηελ ηδησηηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα, πξνθεηκέλνπ λα θαιθηδεπζεί ε ηζφηηκε ζπκκεηνρή θ.ιπ. δελ απνηεινχλ ηελ εμαίξεζε, φπσο εζειεκέλα ή αζέιεηα ππνζηεξίδεηαη, αιιά ζπληζηνχλ ηελ νπζία απηνχ πνπ θαιείηαη κεραληζκφο ηεο αγνξάο. ηα επφκελα παξαηίζεληαη πνηεο είλαη νη θχξηεο αηέιεηεο ηεο αγνξάο, πνπ θαηαγξάθνληαη απφ ηα ζπλήζε εγρεηξίδηα θαη ζπληζηνχλ ην αίηην ηεο παξέκβαζεο ηνπ δεκνζίνπ. 1. Ζ κε πιήξεο γλψζε ησλ ζπλζεθψλ παξαγσγήο 6. Σν θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο, θαηά ηνλ Schumpeter ε πεκπηνπζία ηνπ θαη έλεθα ηνχηνπ επ απηήο ζηήξημε ηε ζεσξία ηνπ, είλαη ε δηαξθήο ηερλνινγηθή 3 Ήδε ην 1912 είρε δεκνζηεχζεη ην Wealth and Welfare, πνπ απνηεινχζε κηα πξψηε πξνζέγγηζε ζην ζέκα. 4 Kuhn Th. (1962) The Structure of Scientific Revolutions. 5 Βιέπε επίζεο Παπαειίαο Θ. (2006) Παξαδφζεηο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο, Μέξνο Α, ηακνχιεο, ζει 158-9. 6 χκθσλα κε ην παξάδεηγκα ηνπ πιήξνπο αληαγσληζκνχ ζα πξέπεη λα ππάξρεη: πιήξεο γλψζε ησλ ζπλζεθψλ παξαγσγήο γηα ηνλ επηρεηξεκαηία, πιήξεο γλψζε ησλ ηηκψλ γηα ηνλ θαηαλαισηή, ν αξηζκφο ησλ πσιεηψλ θαη ησλ αγνξαζηψλ λα είλαη κεγάινο, ψζηε λα κελ κπνξεί θάπνηνο λα επεξεάδεη, ηα πξντφληα λα είλαη δηαηξεηά θαη λα απνθιείεηαη φπνηνο δελ πιεξψλεη ηελ αλάινγε ηηκή απφ ην νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα. πλεπψο ε κε ηζρχο ησλ αλσηέξσ δεκηνπξγεί ηελ αλάγθε γηα ηελ παξέκβαζε ηνπ δεκνζίνπ. 6

αιιαγή 7. Η θαηλνηνκία θαη επξχηεξα νη εθεπξέζεηο θαη νη ρξήζεηο ηνπο δελ θηλνχληαη ειεχζεξα, αθνχ ε θαηνρχξσζε πνιιψλ εμ απηψλ, κέζσ ησλ δηθαησκάησλ επξεζηηερλίαο, δεκηνπξγνχλ έλα δίθηπ πξνζηαζίαο ησλ. Σαπηνρξφλσο, ε αζχκκεηξε πιεξνθφξεζε πνπ αλαδχεηαη, ιφγσ ησλ πάζεο θχζεσο εκπνδίσλ (γεσγξαθηθψλ, πνιηηηθψλ, πνιηηηζηηθψλ θ.ιπ.), κεηαμχ ησλ παξαγσγψλ κηαο ρψξαο, αιιά θαη κεηαμχ ησλ ρσξψλ ηφζν γηα ηηο κεζφδνπο παξαγσγήο, φζν θαη γηα ηηο ζπλζήθεο δήηεζεο, δίλεη πξνβάδηζκα ζε απηνχο πνπ έρνπλ επθξηλέζηεξε εηθφλα. Όια απηά φκσο ηείλνπλ λα δεκηνπξγήζνπλ (ή θαη λα αλαπαξάγνπλ) κνλνπσιηαθέο ηάζεηο. 2. Ζ κε πιήξεο γλψζε ησλ ηηκψλ (ζε ζρέζε κε ηελ πνηφηεηα) ησλ πξντφλησλ εθ κέξνπο ησλ θαηαλαισηψλ. Τπνηίζεηαη φηη νη θαηαλαισηέο γλσξίδνπλ φιεο ηηο ηηκέο ησλ αγαζψλ (ζπκπιεξσκαηηθψλ θαη ππνθαηαζηάησλ) ζε θάζε κέξνο ηεο επηθξάηεηαο. Αληηζηνίρσο, ζε φκνηα πξντφληα μέξνπλ ηηο απνθιίζεηο ησλ ηηκψλ, νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε ηελ πνηφηεηά ηνπο. χκθσλα κε ην κχζεπκα απηφ, ν θαηαλαισηήο είλαη βαζηιηάο. Απηφο απνθαζίδεη κέζσ ησλ πξνηηκήζεψλ ηνπ ηη ζα παξαρζεί θαη ζε πνηέο πνζφηεηεο. πλεπψο, ε θαζνδήγεζε κέζσ ηεο δηαθήκηζεο θαη ησλ ηερληθψλ ηεο εκπνξίαο, νη νπνίεο θπξηαξρνχλ κεηά ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα, θάησ απφ απηήλ ηελ νπηηθή, παξαβιέπεηαη. 3. Σα πξντφληα δελ είλαη φια δηαηξεηά. Γηαηίζεληαη πάξα πνιιά αγαζά, ηδηαίηεξα ππεξεζίεο, πνπ εκπίπηνπλ ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία. Λφγνπ ράξηλ νη δξφκνη, νη γέθπξεο, πιείζηα φζα έξγα ππνδνκήο (αληηπιεκκπξηθή πξνζηαζία θ.ιπ.). Έηζη, ελψ ε θαηαλάισζε ελφο γεχκαηνο αθνξά έλαλ κνλαδηθφ θαηαλαισηή, ε ρξήζε πνιιψλ αγαζψλ (φπσο ε εθπαίδεπζε) επηηπγράλεηαη ηαπηνρξφλσο θαη δηαξθψο απφ πνιιά άηνκα. 4. Γελ πθίζηαηαη κεγάινο αξηζκφο πσιεηψλ θαη αγνξαζηψλ ηαπηνρξφλσο. Αλ φλησο ππήξρε κεγάινο αξηζκφο πσιεηψλ θαη αγνξαζηψλ νπδείο ζα εδχλαην λα επεξεάζεη ηελ ηηκή ή ηνλ φγθν παξαγσγήο. ε πιεηάδα πξντφλησλ αλέθπςαλ κνλνπσιηαθέο 8 ή κνλνςσληαθέο θαηαζηάζεηο. Οη ρηιηάδεο ηεπηινπαξαγσγνί είλαη φκεξνη ηνπ εξγνζηαζίνπ δάραξεο, φπσο θαη νη θαπλνπαξαγσγνί ησλ εκπφξσλ θαπλνχ ή ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ επεμεξγάδνληαη ην πξντφλ 9. Πεξαηηέξσ, ζπλάγεηαη φηη ε αδπλακία ιεηηνπξγίαο ηεο νηθνλνκίαο ζε θαζεζηψο πιήξνπο αληαγσληζκνχ, έρεη σο απφξξνηα ηε δεκηνπξγία νμπηάηεο αληζνθαηαλνκήο κε φια ηα θνηλσληθά παξεπφκελα. Σν ππφδεηγκα ηνπ πιήξνπο αληαγσληζκνχ πξνηάζεθε σο ην νηθνλνκηθφ ηζνδχλακν ηεο δεκνθξαηίαο. Όπσο πνιηηηθά φινη είλαη ίζνη ελψπηoλ ηνπ λφκνπ, έρνληεο ηα απηά δηθαηψκαηα, έηζη θαη νηθνλνκηθά, κέζσ ηνπ κεραληζκνχ ηεο αγνξάο, φια ηα άηνκα δηαζέηνπλ ηελ απηή εμνπζία. Η 7 Αλ θαη ζηα γξαπηά ηνπ Smith αληρλεχεηαη ε ηάζε απηή, ν Marx είλαη εθείλνο ν νπνίνο ηφληζε, θαη εξκήλεπζε, ην ζεκειηψδε απηφ ζπζηαηηθφ ηνπ θαπηηαιηζκνχ. 8 ην Παξαδφζεηο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο ε.α, ζεκεηψζεθαλ ηα θπζηθά, λνκηθά θαη θπξίσο νηθνλνκηθά αίηηα δεκηνπξγίαο κνλνπσιηαθψλ ή νιηγνπσιηαθψλ θαηαζηάζεσλ, βιέπε ζει. 161-163. 9 Κξηηηθή ε νπνία επεξέαζε ζεκαληηθά: Sraffa P. (1926) The laws of returns under competitive conditions, Economic Journal. Robinson J. (1933) The Economics of Imperfect Competition. Chamberlin E. (1933) The Theory of Monopolistic Competition. 7

πξνηίκεζε ηνπ θάζε θαηαλαισηή είλαη ε νηνλεί ςήθνο ηνπ πξνο ην ζπγθεθξηκέλν αγαζφ θαη παξαγσγφ. Γελ είλαη ηπραίν φηη απηά (πνιηηηθή δεκνθξαηία - αηνκηθά δηθαηψκαηα - θαη ππφδεηγκα ηνπ ηέιεηνπ αληαγσληζκνχ) εκθαλίζζεθαλ ζρεδφλ ηαπηφρξνλα θαηά ηνλ 17 ν αηψλα θαη θπξηάξρεζαλ απφ ηνλ 18 ν θαη εληεχζελ. Πίζσ απφ ηηο νηθνλνκηθέο ππνζέζεηο ηεο αθαδεκατθήο Οηθνλνκηθήο εληνπίδεηαη -φπσο είλαη θπζηθφ- ε ππφζεζε ηεο χπαξμεο πνιπθσληθνχ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. ηνπο πεξηζζφηεξνπο -ν Mill απφ ηνπο πην ζνβαξνχο είρε ζπλείδεζε ηνπ γεγνλφηνο απηνχ 10 - νη ππνζέζεηο απηέο απνηεινχλ αμίσκα, ή έζησ αίηεκα. Η εμέιημε ηεο Βξεηαλίαο εμεγείηαη, δηφηη ε ρψξα απηή είρε πεξηζζφηεξν εθδεκνθξαηηζηεί (ζε αληίζεζε κε ηα εκηθενπδαξρηθά θαηάινηπα πνπ ηαιάληδαλ ηελ επεηξσηηθή Δπξψπε) 11. Απηή ε πνιπθσλία (πινπξαιηζκφο ζπρλά ιέγεηαη) ζρεηίδεην κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ θξάηνπο θαη ηελ αχμεζε ηεο ηζρχνο ηνπ αηφκνπ. Έηζη, ε δηεπξπλφκελε άλνδνο ηνπ θαπηηαιηζκνχ δεκηνπξγνχζε πίεζε γηα πεξηζζφηεξεο αζηηθέο ειεπζεξίεο, ψζηε ηειηθά ην πνιηηηθφ ζχζηεκα (αζηηθφ πνιίηεπκα, φπνπ ε εμνπζία πξνήξρεην απφ ελαιιαγή ζηελ εμνπζία ηκεκάησλ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ αλήθαλ ζηα κεζαία θαη αλψηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα) λα ηαπηηζζεί κε ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα (ηεο «ειεχζεξεο νηθνλνκίαο») θαη ν θαπηηαιηζκφο λα ηαπηηζζεί κε ηελ αζηηθή ηάμε. Η έθθξαζε ησλ ζπκθεξφλησλ απηψλ ησλ ζηξσκάησλ κέρξη ηνλ 20 ν αηψλα, θαηά βάζε, εγέλεην κέζσ ηεο ζηαδηαθήο απεκπινθήο ηνπ πεξηνξηζκνχ ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη. Όζελ, επεηδή ην αζηηθφ πνιίηεπκα πεξηειάκβαλε αληηθξνπφκελα ζπκθέξνληα θαη θαηάηκεζε ηεο δχλακεο, εθξίλεην φηη φπσο ζηνλ θνηλνβνπιεπηηζκφ νη πνιίηεο επηιέγνπλ ην θφκκα κε θξηηήξην ηε ζπλάθεηα κε ηα ζπκθέξνληά ηνπο, έηζη θαη ζηελ νηθνλνκία νη θαηαλαισηέο, κέζσ ηνπ κεραληζκνχ ηεο αγνξάο, αελάσο ςεθίδνπλ ππέξ (ή θαηά) ησλ επηρεηξήζεσλ, πνπ πξνζθέξνπλ πςειέο ηηκέο, ή ρακειή πνηφηεηα. Η νηθνλνκία, φπσο θαη ε πνιηηεία, απαξηίδεην απφ κεγάιν αξηζκφ «ςήθσλ», πνπ θακία απφ κφλε ηεο δελ κπνξεί λα επηβάιιεη ηηο απφςεηο ηεο. πλεπψο, ην θξάηνο ζα έδεη λα παξακέλεη έλαο νπδέηεξνο κεραληζκφο, πνπ κε ηηο εμνπζίεο ηνπ (λνκνζεηηθή, εθηειεζηηθή, δηθαζηηθή) νθείιεη λα ηεξεί ηελ απξφζθνπηε ιεηηνπξγία ησλ αγνξψλ 12. Άξα, ε αγνξά, σο ρψξνο ζηνλ νπνίν εμηζνξξνπνχληαη ηα αληηηηζέκελα ζπκθέξνληα, πξαγκαηνπνηεί ηελ αξίζηε θαηαλνκή ησλ θνηλσληθψλ πφξσλ. Καηά ηνλ Pareto, ην άξηζην (optimum) επηηπγράλεηαη φηαλ νηαδήπνηε αιιαγή ζηελ θαηαλνκή δελ βειηηψλεη (έζησ θαη θαη 10 Βιέπε ηα δνθίκηα ηνπ: On liberty, θ.ιπ. 11 Ο Marx γηα παξάδεηγκα, φπσο θαη πιείζηνη άιινη επαλαζηάηεο, θαηέθπγε ζηελ Αγγιία (πνιινί δηέθπγαλ ζηηο ΗΠΑ). 12 Πεξί ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλνο θαη ηδηαίηεξα κεηά ηνλ Μεζνπφιεκν, ππφ ηελ επήξεηα ηεο δεκηνπξγίαο ησλ νιηγνπσιηαθψλ κνλάδσλ θαη ησλ δηαθφξσλ ζπλελψζεσλ (θαξηέι, θ.ιπ.), αιιά θαη ησλ ζεσξηψλ ηνπ Pareto πεξί θπθινθνξίαο ησλ ειίη θαη ηεο δηακνξθσζείζαο πνιηηηθήο θαηάζηαζεο (λαδηζκφο, θαζηζκφο θ.ιπ.), ηξνπνπνηήζεθε ε άπνςε πεξί πνιιψλ κηθξψλ αληαγσληδνκέλσλ αιιήινηο πφισλ εμνπζίαο. Χζηφζν, ππεζηεξίρζε φηη νη δηάθνξεο νκάδεο εμνπζίαο έρνληαο αληηθξνπφκελα ζπκθέξνληα (ηα ζπλδηθάηα ζε ζρέζε κε ηηο νξγαλψζεηο ησλ βηνκεράλσλ, νη ελψζεηο ησλ εκπφξσλ ζε ζρέζε κε ηνπο ζπλεηαηξηζκνχο θ.ιπ.) έξρνληαη ζε «ηζνξξνπία», ελψ ε θξαηηθή γξαθεηνθξαηία, κε απνηειψληαο θένπδν θάπνηαο νκάδαο, δχλαηαη λα εμηζνξξνπεί ηηο αληίξξνπεο ηάζεηο. 8

νιίγνλ) ηε ζέζε θάπνηνπ, ρσξίο λα ρεηξνηεξεχεη ηελ αλάινγε θάπνηνπ άιινπ. Η νηθνλνκηθή χθεζε, πνπ έπιεμε ηελ παγθφζκην νηθνλνκία ην 1929 θαη δηήξθεζε κέρξη ην Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, αιιά θαη νη πξνεγεζείζεο θνηλσληθέο αιιαγέο πνπ επήιζαλ θαη απφ ηνλ Πξψην Πφιεκν (λέα θξάηε, δηάιπζε απηνθξαηνξηψλ, Μπνιζεβίθνη θ.ιπ.), είραλ σο απφξξνηα λα αλαδπζεί έλαο λένο θιάδνο: ε Οηθνλνκηθή ηεο Δπεκεξίαο (Welfare economics). Η ζπδήηεζε εληνχηνηο θαη νπζίαλ δηαηεξήζεθε κέρξη ην 1960 ζηαδηαθά μεθίλεζε λα θζίλεη. Μεηά ην 1980 θαη θπξίσο κεηά ην 1990 νη απφςεηο απηέο έδπζαλ απφ ηνλ νηθνλνκηθφ νξίδνληα. Ο Pigou (The Economics of Welfare, 1920) κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ν θχξηνο εηζεγεηήο απηνχ ηνπ λένπ θιάδνπ, επεξεάδνληαο, δηάδνρνο ηνπ Marshall, πιείζηνπο φζνπο νηθνλνκνιφγνπο. Μνινηαχηα, αλ θαη ν Pigou είρε ζέζεη ην πιαίζην, εληνχηνηο ε νπζηψδε ζπκβνιή, απφ ηελ νπνία επεξεάζζεθαλ -ζπκθσλψληαο ή δηαθσλψληαο- ζρεδφλ άπαληεο ήηαλ ν Pareto (Manuel d Economie Politique,1907). 13 1.1.2. Δηζνδεκαηηθφ Κχθισκα κε ηξαπεδηθφ ζχζηεκα θαη δεκφζην ηνκέα ην ρήκα 1 παξνπζηάδεηαη ν ξφινο ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα ζηελ νηθνλνκία. Σν δεκφζην ειαηηψλεη ην εηζφδεκα απνζπψληαο πφξνπο απφ ηελ παξαγσγή (απφ ηα νηθνθπξηά θαη απφ ηηο επηρεηξήζεηο). Οη θφξνη (T) κεηψλνπλ αξρηθά ην χςνο ηνπ εηζνδήκαηνο. ρήκα 1. Δηζνδεκαηηθφ θχθισκα κε Σξάπεδεο θαη δεκφζην ηνκέα Μεηαβιβαζηικές πληρωμές (G 1 ) Φόροι (Τ) Δημόζιο Επιδοηήζεις (G 2 ) Φόροι (Τ) Καηανάλωζη (C) G Οικοκσριά Επιτειρήζεις Ειζόδημα ( Υ) Αποηαμίεσζη (S) Τράπεζες Επένδσζη (Ι) Αθνινχζσο ην δεκφζην επηζηξέθεη ηα εηζνδήκαηα απηά κέζσ ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ (G), 13 Ήδε απφ ην 1897 (Cours d Economie Politique) ν Pareto είρε δηαηππψζεη ηε ζέζε ηνπ (ην άξηζην θαηά Pareto). ην επφκελν βηβιίν ηνπ (Manual θ.ιπ.) ζα δηαηππψζεη πιεξέζηεξα ηηο ζέζεηο ηνπ. 9

δειαδή κε ηε κνξθή ησλ κεηαβηβαζηηθψλ πιεξσκψλ (εληζρχζεσλ ησλ πιένλ αδπλάησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο), επηδνηήζεσλ (εληζρχζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ), θιπ. Λακβάλνληαο ππφςε ηε δξάζε ηνπ δεκνζίνπ, ηεθκαίξεηαη φηη ε ελεξγφο δήηεζε είλαη δπλαηφλ λα εθηηκεζεί σο: Y=C+I+G (1), ελψ ε πξνζθνξά Y=C+S+T (2). Απφ ηελ εμίζσζε (1) θαη (2) ζπκπεξαίλεηαη φηη I+G=S+T. Γηα λα ππάξρεη ηζνξξνπία ζην θχθισκα ζα πξέπεη ην άζξνηζκα ησλ επελδχζεσλ θαη ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ λα ηζνχηαη κε απηφ ησλ απνηακηεχζεσλ θαη ηεο θνξνινγίαο. 1.2. Έζοδα και Έξοδα ηος δημοζίος Σα έζνδα είλαη ηαθηηθά (πξαγκαηνπνηνχληαη ζε θαζνξηζκέλα ρξνληθά δηαζηήκαηα) θαη έθηαθηα (π.ρ. επηβνιή θφξνπ γηα απνθαηάζηαζε ζεηζκνπαζψλ). Δπεηδή ζπλήζσο ηα έζνδα ηνπ δεκνζίνπ δελ θαιχπηνπλ ηα έμνδά ηνπ (ιφγσ επεθηαηηθήο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο), ην δεκφζην δαλείδεηαη είηε απφ ηελ εγρψξηα είηε ηελ μέλε αγνξά. Οη δχν βαζηθέο πεγέο εζφδσλ ηνπ δεκνζίνπ είλαη νη άκεζνη θαη έκκεζνη θφξνη. Χο άκεζνη ζεσξνχληαη απηνί πνπ επηβάιινληαη ζε θάπνην θπζηθφ ή λνκηθφ πξφζσπν θαη επηβαξχλνπλ ην ίδην, ελψ σο έκκεζνη απηνί πνπ επηβάιινληαη ζε θάπνην πξφζσπν, αιιά ηειηθά επηβαξχλεηαη ν ηξίηνο. Ο θφξνο εηζνδήκαηνο είλαη άκεζνο θφξνο, ελψ νη θφξνη ζηα πξντφληα είλαη έκκεζνη θφξνη, δηφηη ν ππφρξενο ηνλ κεηαβηβάδεη ζηνλ θαηαλαισηή (απμάλνληαο ηελ ηηκή ηνπ πξντφληνο) θαη άξα ιεηηνπξγεί σο ελδηάκεζνο, αθνχ ηνλ εηζπξάηηεη απφ ηνπο αγνξαζηέο θαη ηνλ απνδίδεη ζην δεκφζην. Οη δαλεηαθέο δαπάλεο (ηα πνζά πνπ ππεξβαίλνπλ ηα έζνδα) θαιχπηνληαη είηε απφ ηνλ εζσηεξηθφ δαλεηζκφ (εζσηεξηθή αγνξά), είηε θαηφπηλ πξνζθπγήο ζε πηζησηηθά ηδξχκαηα ηνπ εμσηεξηθνχ. 1.3. Τα μέζα οικονομικήρ πολιηικήρ Η θάζε θπβέξλεζε, ππνηίζεηαη εθθξάδεη ηε βνχιεζε ησλ ςεθνθφξσλ πνπ ηελ εμέιεμαλ, ρξεζηκνπνηεί πξνο επίηεπμε ζηφρσλ νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο δηάθνξα κέζα, ηα νπνία ελ ζπλφςεη είλαη κέζα δεκνζηνλνκηθήο, εηζνδεκαηηθήο, λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο, έιεγρνπ ηεο αγνξάο, ζεζκηθά, ζπλαιιάγκαηνο θαη εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Οη δεκφζηεο δαπάλεο ηαμηλνκνχληαη θαηά θαηξνχο κε δηάθνξα θξηηήξηα. πλήζσο ε νηθνλνκηθή δηάζηαζε είλαη απηή πνπ θπξηαξρεί. Αμηνινγείηαη ζηελ πεξίπησζε απηή ε «κνληκφηεηα» ηεο δαπάλεο επί ηεο παξαγσγήο. Οη δεκφζηεο επελδχζεηο ζε έξγα ππνδνκήο, ή ε ζρεηηθή 10

επηρεηξεκαηηθφηεηα ηνπ δεκνζίνπ, ζεσξείηαη φηη ελέρνπλ καθξνρξφληα επηξξνή επί ηεο παξαγσγήο. Αληηζέησο, ε δεκφζηα θαηαλάισζε (δαπάλε γηα αγαζά θαη ππεξεζίεο) αθνξά ζε ρξήζε αγαζψλ, πνπ απνδίδνπλ ρξεζηκφηεηα εληφο βξαρείαο πεξηφδνπ. Πξφθεηηαη γηα αγαζά θπξίσο κε δηαξθή, αιιά ζπρλά θαη δηαξθή, ελψ νη δεκφζηεο επελδχζεηο αθνξνχλ θπξίσο ζε θεθαιαηνπρηθά αγαζά. 14 Πξνθεηκέλνπ λα ππάξρεη πην εχιεπηνο εηθφλα θαηά ηε ζχληαμε ησλ Γεκνζίσλ Πξνυπνινγηζκψλ, φπσο επίζεο θαη θαηά ηελ παξαθνινχζεζε ησλ δεδνκέλσλ απφ ηε ηαηηζηηθή Τπεξεζία, ε κελ δεκφζηα θαηαλάισζε ππνδηαηξείηαη ζε ακνηβέο (κηζζνί) θαη αγνξέο αγαζψλ, ε δε δεκφζηα επέλδπζε παξαθνινπζείηαη είηε θαηά θιάδν 15, είηε θαηά είδνο (θηίξηα, κεραλήκαηα, κεηαθνξηθά κέζα, ινηπέο πάγηεο εγθαηαζηάζεηο) 16. Θα πξέπεη, σζηφζν, λα ππελζπκηζζεί φηη ε δηαθνξά κεηαμχ ησλ ελλνηψλ θαηαλαιψζεσο θαη επελδχζεσο είλαη δπζρεξήο, αθνχ ηα φξηα ηνπο είλαη αζαθή. 17 Έηζη ηα θνλδχιηα ειαηνρξσκαηηζκνχ, πνπ δαπαλψληαη ζε έλα δεκφζην νίθεκα, εάλ πξαγκαηνπνηνχληαη επί ζθνπψ ηε βειηίσζε ηήο φςεο ηνπ, ζπληζηνχλ θαηαλάισζε, ελψ εάλ ζηνρεχνπλ ζηε δηαηήξεζή ηνπ (επηκήθπλζε ηνπ σθέιηκνπ βίνπ), απνηεινχλ επέλδπζε. Πέξαλ ηεο δεκνζίαο θαηαλαιψζεσο θαη επελδχζεσο, ζηε κεηά ην 1950 πεξίνδν δηεπξχλζεθαλ (ηνπιάρηζηνλ κέρξη ην 1990) θαη νη δαπάλεο δηα κεηαβηβαζηηθέο πιεξσκέο. Απηέο δηαθξίλνληαη ζε ηξέρνπζεο κεηαβηβάζεηο θαη κεηαβηβάζεηο θεθαιαίνπ. Οη ηξέρνπζεο κεηαβηβάζεηο είλαη νη κεηαβηβάζεηο εηζνδήκαηνο πξνο ηα νηθνθπξηά (παξνρέο πξφλνηαο, πγείαο, αλεξγίαο θιπ), πξνο ηηο επηρεηξήζεηο (επηδνηήζεηο) θαη πξνο ηελ αιινδαπή (εμππεξέηεζε δεκφζηνπ ρξένπο, ζπκκεηνρή ηεο ρψξαο ζε Οξγαληζκνχο, ζε δηεζλή πξνγξάκκαηα θιπ). Οη κεηαβηβάζεηο θεθαιαίνπ πξνο ηελ εκεδαπή ζρεηίδνληαη κε ηηο εληζρχζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ (θπξίσο κέζσ δηαθφξσλ αλαπηπμηαθψλ λφκσλ) θαη ησλ νηθνθπξηψλ (ζπκκεηνρή ζε αλέγεξζε ή επηζθεπή νηθηψλ θιπ). Δθηφο ηεο ηαμηλφκεζεο ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ κε θξηηήξην ηε ζεκαζία ηνπο ζηελ παξαγσγή, νη δαπάλεο δχλαληαη λα δηαθξηζνχλ κε βάζε ηνλ θνξέα πνπ ηηο δηελεξγεί. Η δηνηθεηηθή απηή νκαδνπνίεζε θαηαδεηθλχεη ηνλ βαζκφ απνθέληξσζεο, ηελ νηθνλνκηθή ζεκαζία ησλ Ννκηθψλ Πξνζψπσλ Γεκνζίνπ Γηθαίνπ (Ν.Π.Γ.Γ) θιπ. Έηζη νξηνζεηνχληαη νη δαπάλεο ζε: Κεληξηθήο Γηνίθεζεο, Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο, Ν.Π.Γ.Γ, Οξγαληζκψλ Κνηλσληθήο Αζθάιεηαο. Φπζηθά, δχλαληαη λα ππάξμεη πεξαηηέξσ ππνδηαίξεζε: ηεο Κεληξηθήο Γηνίθεζεο αλά ππνπξγείν θιπ. Πέξαλ ηεο δηνηθεηηθήο δηάθξηζεο θαη ηεο νηθνλνκηθήο, ζπρλά ρξεζηκνπνηείηαη θαη ε ιεηηνπξγηθή 18. Απηή ζπλίζηαηαη ζε: 14 Γηα ηνπο νξηζκνχο βιέπε Παπαειίαο Θ. (2006) Πνιηηηθή ε.α, ζει. 30-31. 15 Πνιηηηθή Οηθνλνκία, ε.α. Κεθάιαην Πξψην. 16 Γηα ηελ εμέιημε ησλ νηθνλνκηθψλ κεγεζψλ ελ Διιάδη ζην δηάζηεκα 1948-1995 βιέπε: Παπαειίαο Θ. (1996) Διιεληθή Οηθνλνκία, ΑΣΔ. 17 Αληίζηνηρε αζάθεηα πθίζηαηαη κεηαμχ παξαγσγηθήο θαη κε παξαγσγηθήο εξγαζίαο. 18 Σα θξηηήξηα ηαμηλφκεζεο κε βάζε ηε ιεηηνπξγηθή δηάθξηζε κεηαβάιινληαη ηε παξφδσ ηνπ ρξφλνπ. Απηφ ζρεηίδεηαη ιφγνπ ράξηλ, αλάκεζα ζηα άιια, κε ην φηη ε έλλνηα ηεο θνηλήο σθέιεηαο ή ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο 11

Γαπάλεο γεληθέο. Αθνξνχλ ζε απηέο ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο δηνίθεζεο (πξφεδξνο, θπβέξλεζε, εζληθή άκπλα, δεκφζηα ηάμε, δηθαζηηθή εμνπζία θιπ). Γαπάλεο θνηλήο σθέιεηαο. Δλψ νη γεληθέο ζρεηίδνληαη κε ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηνπ θξάηνπο, νη θνηλήο σθέιεηαο επηθεληξψλνληαη ζηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηνπ (θαηαζθεπή θαη ζπληήξεζε έξγσλ ππνδνκήο -νδνί, θσηηζκφο, χδξεπζε, απνρέηεπζε θιπ-, ππξαζθάιεηα θ.ν.θ). Γαπάλεο θνηλσληθέο. ρεηίδνληαη ζε κεγάιν βαζκφ κε ην θξάηνο Γηθαίνπ. πλεπψο δαπάλεο γηα πγεία, πξφλνηα, θαηνηθίεο, εθπαίδεπζε θιπ. πεξηιακβάλνληαη ζε απηή ηελ θαηεγνξία. Λνηπέο δαπάλεο. Καιχπηνπλ ηνπο ηφθνπο ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο, δαπάλεο πξνο ηελ αιινδαπή (ζπκκεηνρή ηεο ρψξαο ζε δηάθνξνπο νξγαληζκνχο) θιπ. 1.4. Γημόζια αγαθά Έρεη επηθξαηήζεη λα ζεσξείηαη σο Γεκφζηνο ηνκέαο: ην Κξάηνο, νη Οξγαληζκνί Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο (ΟΣΑ), νη δηάθνξνη θνξείο Κνηλσληθήο Αζθάιηζεο, νη Γεκφζηεο Δπηρεηξήζεηο Κνηλήο Οθειείαο (ΓΔΚΟ), νη επνπηεπφκελνη νξγαληζκνί ησλ Τπνπξγείσλ θ.ιπ. Θα κπνξνχζε θαλείο λα ππνζηεξίμεη φηη ην Γεκφζην θαιχπηεη ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο θνηλφηεηαο ελ ηε επξεία ελλνία (πφιηο, θξάηνο θ.ιπ.), ζε αληίζεζε κε ηε δξάζε ησλ κεκνλσκέλσλ αηφκσλ. Τπ απηήλ ηελ άπνςε αλεθχεηαη πάληα δεκφζηα δξαζηεξηφηεηα (κνινηαχηα απηφ δελ ηζρχεη απνιχησο, θαζ φηη είλαη δπλαηφλ λα ππάξρνπλ ηδησηηθνί θνξείο, πνπ θαιχπηνπλ ζπιινγηθέο δξαζηεξηφηεηεο). Μηα άιιε δηάθξηζε ηεο άζθεζεο θξαηηθήο ιεηηνπξγίαο απφ εθείλε ηεο ηδησηηθήο είλαη ε δηαθνξά ηνπ ζθνπνχ εθάζηεο. Οη ζηφρνη ησλ δεκνζίσλ θνξέσλ εληνπίδνληαη ζηελ πξνζθνξά ππεξεζηψλ, ψζηε λα ππάξμεη επεκεξία ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ. Αληηζέησο, νη ηδησηηθνί θνξείο ή ηα άηνκα επηδηψθνπλ πξσηίζησο ίδηνλ φθεινο. Γηαρξνληθψο έρεη δηαθνξνπνηεζεί ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ε έλλνηα ηνπ δεκνζίνπ αγαζνχ, ή ελ ηέιεη ηη ζπληζηά δεκφζην. Παιαηφηεξα (κέρξη ηελ επέιαζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ην 1980) επηζηεχεην φηη ηα νλνκαδφκελα ζπιινγηθά αγαζά εδχλαλην λα θαιπθζνχλ απνθιεηζηηθά ή θπξίσο ππφ ηεο δεκνζίαο δξάζεσο. Σέηνηα ήηαλ ηα αγαζά πνπ θξίλνληαλ φηη ήζαλ αδηαίξεηα (δελ αθνξνχζαλ ηνλ θάζε μερσξηζηφ θαηαλαισηή) θαη ήηαλ δπλαηφλ λα πξνζθεξζνχλ ππφ καδηθή κνξθή (φπσο νη ππεξεζίεο ηεο Δζληθήο Ακχλεο, ηεο Γεκνζίαο Σάμεσο, ε θαζαξηφηεο ησλ πφιεσλ). πλήζσο, ηα αλσηέξσ αγαζά πξνζθέξνληαη ζε φια ηα άηνκα ηεο θνηλσλίαο δσξεάλ. Δπίζεο, νξηζκέλα αγαζά (θπξίσο ππεξεζίεο) κπνξνχλ κελ λα δηαηξεζνχλ θαη λα ηθαλνπνηήζνπλ αηνκηθέο αλάγθεο, αιιά παξάγνληαη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ζπλφινπ (εθπαίδεπζε θ.ιπ.). Σα αγαζά απηά είηε είλαη δσξεάλ είηε πξνζθέξνληαη έλαληη ρακεινχ ηηκήκαηνο. Βεβαίσο, ζήκεξα (2011) έρεη νπζησδψο δηαθνξνπνηεζεί ε έλλνηα ηνπ δεκφζηνπ αγαζνχ θαη δηαθνξνπνηείηαη. Δπηπιένλ νη δαπάλεο πνιιψλ έξγσλ ππνδνκήο χδξεπζεο θιπ) κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ ίδηα θαηεγνξία. (εγγεηνβειηησηηθψλ έξγσλ, ελέξγεηαο, 12

ζπρλά αθήλεηαη ζην δεκφζην ε πξνζθνξά ππεξεζηψλ, εθεί πνπ δελ εθδειψλεηαη δήηεζε απφ ηνπο ηδηψηεο (άηνκα ή εηαηξίεο). Πξφθεηηαη γηα επηρεηξήζεηο δεκηνγφλεο ή πνπ ιεηηνπξγνχλ πέξημ ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο (δεκνηηθέο ζπγθνηλσλίεο, δεκνηηθφο θσηηζκφο θ.ιπ.). Γηα ηνπο αθξαίνπο ππεξθηιειεχζεξνπο αθφκε θαη απηά ηα αγαζά δελ ζα φθεηιε λα πξνζθέξνληαη ππφ ηνπ θξάηνπο, δηφηη σο δεκηνγφλεο ππεξεζίεο ζεκαίλεη φηη ηα ειιείκκαηά ηνπο ζα θαιχπηνληαη απφ ηε θνξνινγία, ζπλεπψο ζα κεηψλνπλ πφξνπο απφ ηα άηνκα, πνπ αιιηψο ζα δηνρεηεχνληαλ ζε παξαγσγηθφηεξνπο ζηφρνπο. Σνηνπηνηξφπσο, θαηά ηηο απφςεηο απηψλ, θάζε κεηαθνξά πφξσλ απφ παξαγσγηθνχο ζθνπνχο ζε παξφκνηεο θξαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζπληζηά αλεπηζχκεηε (αληηνηθνλνκηθή) ελέξγεηα. Ο άθξαηνο απηφο αηνκηθηζκφο επηθξάηεζε ζηηο πεξηζζφηεξεο επνρέο, πνπ ιεηηνπξγνχζαλ θνηλσλίεο. Με ην ζθεπηηθφ απηφ θαηαξγήζεθε ην 1834 ν λφκνο πεξί πησρψλ, σο πξνάγσλ ηελ νθλεξία. Σνπηέζηηλ ε ζεκειηψδεο ηδέα, πνπ εκπεξηέρεηαη ζε απηήλ ηελ ηδενινγία είλαη φηη ε πηψρεηα έρεη λα θάλεη -πιελ ειαρίζησλ εμαηξέζεσλ- κε ηε ζέιεζε ηνπ αηφκνπ. 1.5. Το κόζηορ ηων δημόζιων αγαθών. Γημόζια αγαθά ή ιδιωηικά. Η δηαξθήο παξέκβαζε ηνπ δεκνζίνπ ζηελ νηθνλνκία είρε σο ζπλέπεηα λα παξνπζηαζζεί νμχηαηε αληίδξαζε εθ κέξνπο ησλ εξγνδνηηθψλ νξγαλψζεσλ θαη ησλ πνιηηηθψλ θνκκάησλ, πνπ εμέθξαδαλ, θαηά ηεθκήξην, απφςεηο ησλ κεζαίσλ θαη αλψηεξσλ νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ. Πνιιά κέιε ηνπ Verein für Sozialpolitik (πλδέζκνπ γηα ηελ Κνηλσληθή Πνιηηηθή) θαη ηδηαίηεξα ν Gustav Schmoller ήηαλ ηεο πεπνίζεζεο φηη ε ζηαδηαθή δηαδηθαζία δεκνζηνπνηήζεσο (ππνθαηάζηαζε ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα απφ ην δεκφζην) ζην κέιινλ ζα έθεξλε ηνλ ζνζηαιηζκφ. 19 Έηζη νη νηθνλνκνιφγνη πνπ ήζαλ αληίζεηνη απηήο ηεο εμέιημεο, 20 δηεξεπλψληαο ην ζέκα, θαηέιεμαλ ζην φηη ε αλάπηπμε ηνπ δεκνζίνπ, απνζηεξεί πφξνπο απφ ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα (επηρεηξήζεηο θαη νηθνθπξηά) θαη δηαζηξέθεη ηε ιεηηνπξγία ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Όινη, ζρεδφλ, νη πξνβεβιεκέλνη νηθνλνκνιφγνη είραλ 19 Ο Schumpeter, πνπ ελίνηε είρε ηάζε επίδεημεο θαη παξαδνμνινγίαο, ίζσο δηφηη ζηε δσή ηνπ είρε ππνζηεί απξφβιεπηεο ζπλέπεηεο απφ γεγνλφηα ηπραία ή ελ γέλεη κε αλακελφκελα, ζε έλα ακεξηθαληθφ αθξναηήξην, ζρεδφλ άζρεην ησλ εμειίμεσλ ζην θνηλσληθφ θαη ελ κέξεη θαη ζην ζεσξεηηθφ πεδίν, -νη πιείζηνη γλψξηδαλ ηελ Οηθνλνκηθή απφ ηνπο Clark, Taussing, Fisher, Marshall -, ζεκείσλε: «Καη αλ αθφκε ηα γεγνλφηα πνπ αλαθέξεη ν Maξμ θαη ε επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ήζαλ πεξηζζφηεξν ζαζξά απφ φζνλ είλαη, ην ζπκπέξαζκα ηνπ ζα εδχλαην λα είλαη νξζφλ εηο φζελ έθηαζηλ δηαβεβαηψλεη, φηη ε θαπηηαιηζηηθή εμέιημηο ζα θαηαζηξέςεη ηα ζεκέιηα ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο. Δγψ πηζηεχσ, φηη απηφ είλαη νξζφλ. Καη δελ λνκίδσ φηη ππεξβάιισ, αλ απνθαιέζσ βαζχλ ηνλ νξακαηηζκφλ, δηα ηνπ νπνίνπ απεθαιχπηεην ε αιήζεηα απηή ην 1847, πςνπκέλε πάλσ απφ φιαο ηαο ακθηβνιίαο. Σψξα είλαη θνηλφο ηφπνο. Ο πξψηνο πνπ ηελ δηεηχπσζε είλαη ν Gustav Schmoller. Ζ απηνχ Δμνρφηεο, ν θαζεγεηήο von Schmoller, αλαθηνξηθφο κπζηηθνζχκβνπινο ηεο Πξσζζίαο θαη κέινο ηεο Πξσζζηθήο Άλσ Βνπιήο, δελ ήην νχηε κεγάινο επαλαζηάηεο νχηε είρε ηάζηλ πξνο δεκαγσγηθάο ρεηξνλνκίαο. Γηεηχπσζε φκσο ήξεκα ηελ ηδίαλ αιήζεηαλ. Γηφηη θαη πσο, δελ ην είπελ νχηε απηφο». Schumpeter J.A. (1942), Capitalism, Socialism and Democracy ΚΔΠΔ (1971). 20 Καηά ηνπο ξηδνζπάζηεο ήζαλ δηαπηζηεπκέλνη ζηελ αζηηθή ηάμε, εμ νπ θαη πνιινί καξμηζηέο κηινχζαλ γηα ρπδαία Οηθνλνκηθή. 13

απνδερζεί ηηο θάησζη αξρέο: Αθνχ νη πφξνη είλαη πεξηνξηζκέλνη θαη νη ηδησηηθέο αλάγθεο απεξηφξηζηεο ζεκαίλεη φηη ε παξαγσγή ησλ δεκνζίσλ αγαζψλ επηηπγράλεηαη κέζσ απφζπαζεο πφξσλ (εξγαζίαο, θεθαιαίνπ θιπ), νη νπνίνη δηαθνξεηηθά ζα δηαηηζελην ζηελ αγνξά ζηνπο ηδηψηεο πξνο παξαγσγή εκπνξεπκάησλ θαη ππεξεζηψλ. Όζελ, ε πξαγκαηνπνίεζε ηεο δεκνζίαο δαπάλεο επηηπγράλεηαη εηο βάξνο ηεο ηδησηηθήο θαηαλαιψζεσο θαη επελδχζεσο. Η αθαίξεζε πφξσλ απφ ηηο επηρεηξήζεηο (θαη ηα νηθνθπξηά) ζπληζηά ην θφζηνο ησλ δεκνζίσλ αγαζψλ. ε ηερληθνχο φξνπο -κηθξννηθνλνκηθήο πξνζέγγηζεο- ην θφζηνο επθαηξίαο ελφο αγαζνχ Υ, πνπ παξάγεηαη απφ ην δεκφζην, είλαη νη απνιεζζείζεο κνλάδεο πνπ ζα δηαηίζελην γηα ηελ παξαγσγή άιισλ αγαζψλ κέζνπ ηνπ κεραληζκνχ ηεο αγνξάο. Πην απιά, αλ απνκαθξπλζεί θάπνηνο απφ ηερληθνχο φξνπο, ηα δεκφζηα αγαζά παξάγνληαη απφ νηθνλνκηθνχο πφξνπο -θπξίσο θνξνινγία-, ε νπνία επηβαξχλεη ηα κεζαία θαη ηα αλψηεξα ζηξψκαηα. Σα ηειεπηαία, φπσο είλαη θπζηθφ, αληηδξνχλ γηα επέθηαζε ηνπ δεκνζίνπ πέξαλ ελφο νξίνπ. Έηζη, ην δεκφζην αγαζφ ή ε παξαγσγή ηνπ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηα ηδησηηθά αγαζά (θαη ηνπο θνξείο πνπ ηα παξάγνπλ ή ηα απνιακβάλνπλ). Πιένλ ηνπ νηθνλνκηθνχ θφζηνπο πθίζηαηαη, θαηά ηνπο ππέξκαρνπο ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο, θαη ην πνιηηηθφ ή εζηθφ θφζηνο. Η δηείζδπζε ηνπ δεκνζίνπ ζηελ ηδησηηθή δσή έρεη -θαηά ηνπο θηιειεχζεξνπο- σο ζπλέπεηα ηε θαιθίδεπζε καθξνρξνλίσο ηεο έλλνηαο ηνπ επηρεηξείλ, ηεο ειεχζεξεο επηινγήο θιπ, πνπ είλαη δπλαηφλ, ππφ πξνυπνζέζεηο, λα νδεγήζνπλ ζε αληηδεκνθξαηηθέο αληηιήςεηο 21. Σελ αληίιεςε απηή απεδέρζεζαλ πιείζηνη φζνη θευλζηαλνί (ηδηαίηεξα ν θιψλνο ζηηο ΗΠΑ), πηνζεηψληαο ηελ άπνςε φηη κφλν ζε θαζεζηψο αξγνχληνο παξαγσγηθνχ δπλακηθνχ (θεθαιαίνπ, εξγαηηθήο δχλακεο) είλαη δπλαηφλ λα δηεπξπλζνχλ νη δξαζηεξηφηεηεο ηνπ δεκνζίνπ ρσξίο θφζηνο. Μφλν ζε θαζεζηψο ππναπαζρφιεζεο, φισλ ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο δελ πθίζηαηαη θφζηνο ζηα δεκφζηα αγαζά 22. 21 Σν θιαζηθφ έξγν νθείιεηαη ζηνλ Hayek (1938) The Road to Serfdom (ν δξφκνο πξνο ηε δνπιεία). εκεηψλεηαη φηη ε Απζηξηαθή ρνιή ήηαλ ν ηζρπξφηεξνο ππιψλαο ππέξ ηεο ειεχζεξεο πξσηνβνπιίαο θαη θαηά ηεο θξαηηθήο παξεκβάζεσο. Μεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν θαη ηε ζπξξίθλσζε ηνπ ξφινπ ησλ θεληξηθψλ επξσπατθψλ θξαηψλ (θαη νπζίαλ ε πνξεία είρε μεθηλήζεη ηελ πζηεξαία ηεο δηάιπζεο ηήο Απζηξννπγγξηθήο Απηνθξαηνξίαο ησλ Αςβνχξγσλ, ιφγσ ηεο ήηηαο ηνπ Πξψηνπ Παγθφζκηνπ, ελψ ην ηειηθφ ρηχπεκα δφζεθε κε ηελ είζνδν ησλ Ναδί ζηε Βηέλλε), ηε ζθπηάιε έιαβε ε ρνιή ηνπ ηθάγνπ (Friedman, θιπ). Σν έξγν ηνπ Hayek έηπρε ηεο έγθξηζεο αθφκε θαη ηνπ Keynes πνπ νπζησδψο εξρφηαλ ζε αληίζεζε κε ηηο ηδέεο ηνπ πεξί θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ (αθήλνληαο ζε απνξία θίινπο θαη νπαδνχο). Χζηφζν ν Keynes πίζηεπε φηη δελ ζα νδεγείην ζηε δνπιεία ν θαπηηαιηζκφο (ή έζησ ε αζηηθή δεκνθξαηία), αλ αθνινπζνχζε ηηο ηδέεο ηνπ. ηελ εμαηξεηηθά κεγάιε βηβιηνγξαθία πνπ αλέθπςε, ν Hayek έιαβε ην Νφκπει ην 1972 απφ θνηλνχ κε ηνλ G. Myrdal, κπνξεί λα επηιεγεί ε ζχληνκε θαη εχζηνρε θξηηηθή απφ ηνλ Schumpeter. Η βηβιηνθξηηηθή ηνπ Schumpeter έρεη ζεκαζία θαζ φηη φρη κφλν πξνήξρεην απφ ηελ ίδηα ρνιή Οηθνλνκηθήο θέςεο, αιιά ζε αξθεηά ζεκεία ζπλέπιεε κε ηνλ Hayek. 22 Αθφκε θαη ζηηο αλαπηπζζφκελεο νηθνλνκίεο ζεσξείηαη φηη πθίζηαηαη θφζηνο. Η ππφζεζε πνπ ηίζεηαη είλαη φηη ηνπιάρηζηνλ έλαο ζπληειεζηήο, ην θεθάιαην ζπλήζσο, απαζρνιείηαη πιήξσο (ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο νιηγφηεξν αλεπηπγκέλεο ρψξαο είλαη ε πιενλάδνπζα -αλαπαζρφιεηε ζπλεπψο- εξγαηηθή δχλακηο). πλεπψο, ε παξαγσγή δεκφζησλ αγαζψλ ζα επηηεπρζεί κε κεηαηφπηζε κέξνο ηνπ ζπληειεζηή πνπ ήδε ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα ζηνλ δεκφζηνˑ ηνηνπηνηξφπσο ζα αλαθαλεί θφζηνο. Λακβάλνληαο δε ππφςε φηη νη δεκφζηνη θνξείο (Οξγαληζκνί, Δπηρεηξήζεηο θιπ) ραξαθηεξίδνληαη απφ γξαθεηνθξαηηθή δνκή θαη αθακςία ζηηο ζπλερείο κεηαβνιέο, ηεθκαίξεηαη φηη ε απνξξφθεζε πφξσλ απφ ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα θαηαιήγεη ζε κηθξφηεξν ζπλνιηθφ νηθνλνκηθφ απνηέιεζκα. Όζελ θαη ζα πξέπεη λα απνθεχγεηαη. 14

ηελ πεξίπησζε απηή, ην δεκφζην θηλεηνπνηεί κφλν ηνπο κε απαζρνιήζηκνπο πφξνπο, ρσξίο δειαδή λα ζπξξηθλψλεη ηελ θαηαλάισζε θαη ηελ επέλδπζε, δελ ειαηηψλεη δειαδή ηε δαπάλε επηρεηξήζεσλ θαη νηθνθπξηψλ θαη κπνξεί θαλείο λα νκηιεί γηα κεδεληθφ ή κηθξφ θφζηνο επθαηξίαο 23. Σνηνπηνηξφπσο, ε επέθηαζε ηνπ δεκνζίνπ (αχμεζε ησλ δαπαλψλ) πξνζθξνχεη ζηε ιεηηνπξγία ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα, ή, εάλ ην αλαιχζεη θάπνηνο βαζχηεξα, ζηα ζπκθέξνληα ηεο επηρείξεζεο θαη ησλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ πνπ ζηνηρίδνληαη κε απηήλˑ ηνπηέζηηλ έξρνληαη ζε αληίζεζε κε ηελ ελδνγελή ινγηθή ηνπ ζπζηήκαηνο. Δδψ εδξάδεηαη ε άπνςε ησλ θηιειεχζεξσλ πεξί κε θξαηηθήο επέκβαζεο. Γεληθφηεξα, ζε φια ζρεδφλ ηα θνηλσληθά κνξθψκαηα, πνπ ιεηηνχξγεζαλ, αλαθχπηεη ε έλλνηα ηνπ αηνκηθνχ θαη ηνπ ζπιινγηθνχ. Αγαζά ηα νπνία άιινηε θξίλνληαλ σο δεκφζηα, θαηά ηνλ 20 ν θαη 21 ν αηψλα ραξαθηεξίδνληαη σο ηδησηηθά θαη ην αληίζηξνθν. Άιια αγαζά κπνξεί λα θαηαλαιψλνληαη αηνκηθά θαη έλαληη ηηκήκαηνο, ελψ ηαπηφρξνλα δχλαληαη λα πξνζθέξνληαη πξνο ηδησηηθή θαηαλάισζε άλεπ ηηκήο. Έηζη, γηα παξάδεηγκα ζηε Ρψκε, κεηά ηνπο Καξρεδνληαθνχο πνιέκνπο, πξνζεθέξεην δσξεάλ άξηνο θαη ζεάκαηα ζηνπο αθηήκνλεο, ελψ γηα ηε ρξήζε ησλ ηδίσλ αγαζψλ νη έρνληεο θαηέβαιιαλ ηίκεκα. Παξά ηηο καθξνρξφληεο αληηπαξαζέζεηο, πνπ έρνπλ δηεμαρζεί, 24 ζπλάγεηαη φηη δελ ππάξρεη πιήξε ζχκπλνηα πεξί ηνπ ηη ραξαθηεξίδεηαη δεκφζην αγαζφ. Πεξί ηα κέζα ηνπ εηθνζηνχ αηψλνο ηα θξηηήξηα ηνπ αγαζνχ σο δεκφζηνπ ήηαλ ε αξρή ηνπ απνθιεηζκνχ 25 θαη ε αδηαηξεηφηεηα ηεο ρξήζεο (γηα θάπνηνπο ζα πξέπεη λα ζπληξέρνπλ θαη νη δπν ιφγνη, γηα άιινπο επαξθήο είλαη ν θάζε έλαο μερσξηζηφο). εκεηψλεηαη, φηη ελψ νκηιεί ζήκεξα θάπνηνο πεξί δεκνζίνπ αγαζνχ θαη νπζία δελ ελλνεί πξντφλ αιιά ππεξεζία. 1.6. Θεωπίερ πεπί επιλογήρ δημοζίων δαπανών (διαμόπθωζηρ ηηρ ηιμήρ) Οη λενθιαζηθνί νηθνλνκνιφγνη, φπσο ήηαλ αλακελφκελν, ρξεζηκνπνίεζαλ γηα ηε κειέηε ησλ δεκνζίσλ αγαζψλ ηα κεζνδνινγηθά εξγαιεία πνπ δηέζεηαλ γηα ηελ αλάιπζε ησλ ηδησηηθψλ αγαζψλ. Έηζη, ελψ γηα ηα ηειεπηαία ε ζπλνιηθή δήηεζε πξνέθππηε απφ ηελ νξηδφληηα άζξνηζε ησλ αηνκηθψλ θακππιψλ (ζχκθσλα κε ηε κηθξννηθνλνκηθή πξνζέγγηζε), γηα ηα πξψηα ε ηειηθή δήηεζε αλέθππηε απφ ηελ θαηαθφξπθε άζξνηζε. 23 Οη ζπληεξεηηθνί θαηαπνιεκψληαο ηηο θευλζηαλέο απφςεηο έθξηλαλ φηη παξφκνηα παξέκβαζε είλαη πξνζσξηλή θαη φηη καθξνρξνλίσο νη επηρεηξήζεηο ζα κπνξέζνπλ λα απαζρνιήζνπλ ρσξίο βνήζεηα ηνπο αλελεξγνχο νηθνλνκηθνχο πφξνπο. 24 Γηα νξηζκέλνπο θαλαηηθνχο δελ πξέπεη λα ππάξρνπλ δεκφζηα αγαζά. ηνλ αληίπνδα νη θνκκνπληζηέο επηδηψθνπλ θνηλνθηεκνζχλε ή ζπξξίθλσζε ησλ ηδησηηθψλ αγαζψλ. 25 Σα ηδησηηθά αγαζά πξνζθέξνληαη έλαληη ηηκήο. Άξα, φπνηνο δελ πιεξψλεη απνθιείεηαη απφ ηελ θαηαλάισζε ησλ (αξρή ηνπ απνθιεηζκνχ). Αληίζεηα ζηα δεκφζηα θαη ν κελ θαηαβάιισλ θφξν (ζηελ Διιάδα νη έμη (6) ζηνπο δέθα (10) δελ πιήξσζαλ νχηε έλα (1) Δπξψ θφξν εηζνδήκαηνο ην 2010) ηπγράλεη πξνζηαζίαο απφ ηελ αζηπλνκία, δηεπθνιχλεηαη απφλ ηηο ππεξεζίεο ηνπ θξάηνπο θιπ. 15

1.6.1. Ζ ιχζε ηνπ Bowen 26 : ην ρήκα 1 ν πξψηνο θαηαλαισηήο έρεη θακπχιε δεηήζεσο γηα ην ηδησηηθφ αγαζφ D 1, ελψ ν δεχηεξνο D 2. Η θακπχιε δεηήζεσο αληαλαθιά ηηο πξνηηκήζεηο ηνχ ζπγθεθξηκέλνπ θαηαλαισηή (ή ηεο νκάδαο θαηαλαισηψλ) ζην ζρεηηθφ αγαζφ. Τπελζπκίδεηαη φηη ην ηδησηηθφ αγαζφ, εμ νξηζκνχ, ραξαθηεξίδεηαη απφ δηαηξεηφηεηα θιπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε ίδηα πνζφηεηα ηνπ αγαζνχ, πρ θαξκάθνπ, δελ κπνξεί λα θαηαλαιίζθεηαη ηαπηνρξφλσο απφ δπν ή πεξηζζφηεξα άηνκα. ηελ ηηκή Ρ 1 γηα ην ηδησηηθφ αγαζφ ε δεηνχκελε πνζφηεηα είλαη q 1α θαη q 2α αληίζηνηρα. Η αγνξαία Q α πξνθχπηεη σο άζξνηζκα ησλ πνζνηήησλ ( 0q 1α + 0q 2α ). Οκνίσο ζηελ ηηκή Ρ 2 ε δεηνχκελε πνζφηεηα είλαη q 1β γηα ηνλ πξψην, q 2β γηα ηνλ δεχηεξν θαη Q β ε ζπλνιηθή (0q 1β + 0q 2β = 0Q β ). Σνηνπηνηξφπσο, ε θακπχιε δεηήζεσο πξνθχπηεη απφ ηελ νξηδφληηα άζξνηζε ηεο D 1 θαη D 2. Δάλ ε θακπχιε πξνζθνξάο νξίδεηαη απφ ηελ S, ηφηε ην ζεκείν ηζνξξνπίαο είλαη ην I (ηηκή είλαη P θαη ε πνζφηεηα Q ). Ο πξψηνο θαηαλαισηήο αγνξάδεη ΟΑ πνζφηεηεο, ελψ ν δεχηεξνο ΟΒ ( Q = ΟΑ + ΟΒ ). ρήκα 1: Ηδησηηθφ αγαζφ ηα αλσηέξσ έγηλαλ δεθηέο φιεο νη ππνζέζεηο ηεο αλάιπζεο κεξηθήο ηζνξξνπίαο (παξακέλνπλ ακεηάβιεηα: ην εηζφδεκα ησλ θαηαλαισηψλ, νη ηηκέο ησλ άιισλ αγαζψλ, θιπ) 27. 26 Bowen H.R (1943) The Interpretation of Voting in the Allocation of Economic Resources, Quarterly Journal of Economics, vol 58, No.1, Nov. pp 27-48. 27 Αλαιπηηθά γηα ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο βιέπε: Παπαειίαο Θ. (2006) Παξαδφζεηο ε.α. 16

ρήκα 2: Γεκφζην Αγαζφ ηελ πεξίπησζε ηνπ δεκφζηνπ αγαζνχ (ρήκα 2) ν Bowen πξνηείλεη ηελ θαηαθφξπθε άζξνηζε ησλ θακππιψλ δεηήζεσο. Δθ φζνλ απηά ραξαθηεξίδνληαη απφ αδηαηξεηφηεηα θιπ, ζεκαίλεη φηη φινη θαηαλαιψλνπλ ηελ απηή πνζφηεηα. Σνπηέζηηλ, ε πξνζηαζία πνπ παξέρεη έλα αληηπιεκκπξηθφ έξγν ζηνπο θαηνίθνπο κηαο πεξηνρήο είλαη ε ίδηα (δελ κπνξεί θάπνηνο λα απνιακβάλεη κεγαιχηεξε ή κηθξφηεξε θάιπςε) 28. πλεπψο, αλ ε ζπλνιηθή «πνζφηεηα» είλαη Q θαη έζησ φηη νη θαηαλαισηέο είλαη δπν ηζρχεη Q =Q 1 =Q 2 ( 1), 28 O Βowen ηαμηλνκεί ηα αγαζά ζε αηνκηθά θαη θνηλσληθά (individual and social goods). εκεηψλεηαη φηη αθφκα δελ είρε επηθξαηήζεη ν φξνο public good (δεκφζην αγαζφ). Έηζη, ιακβάλνληαο ππ φςηλ ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε, ππνζηεξίδεη φηη ε ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ, κε δεδνκέλε ηελ θαηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο: «ζα κπνξνχζε λα εθθξαζζεί, γηα δηαθνξεηηθέο πηζαλέο πνζφηεηεο εθπαίδεπζεο, ν αηνκηθφο νξηαθφο ιφγνο ππνθαηαζηάζεσο (ΜS) κεηαμχ εθπαίδεπζεο θαη άιισλ αγαζψλ (ρξήκα).. Ο νξηαθφο ιφγνο ππνθαηαζηάζεσο (ησλ αηφκσλ), γηα θάζε πνζφηεηα εθπαίδεπζεο, κπνξεί λα αζξνηζηεί δίδνληαο ην ζπλνιηθφ νξηαθφ ιφγν ππνθαηάζηαζεο ηνπ πιεζπζκνχ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν κηα «θακπχιε ηεο ζπλνιηθήο νξηαθήο ππνθαηάζηαζεο» (TMS) δχλαηαη λα θαηαζθεπαζηεί. Απηή ε θακπχιε αληηπξνζσπεχεη, φζν θνληά είλαη δπλαηφλ ππφ ηηο πξνυπνζέζεηο, ηε γλσζηή θακπχιε ηεο ζπλνιηθήο δεηήζεσο..». Bowen, ε.α ζει.30. Η ηνκή ηεο TMS κε ηελ AC ή ηελ MC (κέζν θφζηνο ή νξηαθφ θφζηνο αληίζηνηρα) δείρλεη ην ζεκείν ηζνξξνπίαο, ην νπνίν νλνκάδεη ηδεαηφ πξντφλ. 17

φπνπ Q 1 θαη Q 2 είλαη ε πνζφηεηα πνπ δεηά έθαζηνο 29 (ζηελ πεξίπησζε ηδησηηθνχ αγαζνχ ηζρχεη Q =Q 1 +Q 2 ) 30. (2) Έθαζηνο θαηαλαισηήο πιεξψλεη δηαθνξεηηθή ηηκή σο αληαλάθιαζε ηεο δηαθνξεηηθήο πξνηίκεζεο ηνπ γηα ην ζπγθεθξηκέλν αγαζφ. Σνηνπηνηξφπσο, ζχκθσλνο πξνο ηνλ Bowen ε ηηκή πνπ πιεξψλεη ν πξψηνο είλαη 0P 1, ελψ ν δεχηεξνο 0P 2. Σν άζξνηζκα ησλ ηηκψλ είλαη 0 P. Η ιχζε ηνπ Bowen ππέζηε έληνλε θξηηηθή δηφηη ζηεξίδεηαη ζηελ ππφζεζε, φηη ε ηηκή ηζνξξνπίαο ζηα δεκφζηα αγαζά (σο άζξνηζκα ησλ ηηκψλ πνπ πιεξψλνπλ νη δηάθνξνη θαηαλαισηέο) ζα πξέπεη ζχκθσλα κε ηε λενθιαζηθή ζεσξία λα ηζνχηαη κε ην άζξνηζκα ησλ αηνκηθψλ νξηαθψλ ρξεζηκνηήησλ. Αιιά άπαμ θαη δελ ιεηηνπξγεί ν αληαγσληζκφο (ην βαζηθφ ζεκέιην ηεο νξζνδνμίαο) δελ κπνξεί λα ππνινγηζζεί ε ρξεζηκφηεηα ηνπ θαηαλαισηή, αθνχ ν θαζείο έρεη θίλεηξν λα ηελ ππνεθηηκά (θαη λα πιεξψλεη σο εθ ηνχηνπ κηθξφηεξν ηίκεκα). ηελ πεξίπησζε ησλ ηδησηηθψλ αγαζψλ, ρήκα 1, φηαλ επηηπγράλεηαη ηζνξξνπία, έθαζηνο θαηαλαισηήο έρεη ηελ απηή νξηαθή ρξεζηκφηεηα (ν πξψηνο ζηελ ηηκή ηζνξξνπίαο P ιακβάλεη ΟΑ πνζφηεηα θαη έρεη νξηαθή ρξεζηκφηεηα ΑΑ, ελψ ν δεχηεξνο απνιακβάλεη ΟΒ πνζφηεηα, αιιά κε ην απηφ επίπεδν ρξεζηκφηεηαο, ΒΒ = ΑΑ ), ε νπνία ηζνχηαη κε ην νξηαθφ θφζηνο, δειαδή ηελ πξνζθνξά (I Q =AA =BB ) (ε απφζηαζε ηεο θακπχιεο πξνζθνξάο απφ ηνλ νξηδφληην άμνλα κεηξά ην νξηαθφ θφζηνο). ηα δεκφζηα θάηη ηέηνην δελ ζπκβαίλεη. Σνπλαληίνλ, ζην ζεκείν ηζνξξνπίαο, ρήκα 2, ην νξηαθφ θφζηνο, ε πξνζθνξά, Q I ηζνχηαη κε ην άζξνηζκα ησλ νξηαθψλ ρξεζηκνηήησλ ( Q Α+ Q Β= Q I), ηνπ θάζε αηφκνπ, νη νπνίνη έρνπλ δηαθνξεηηθή ρξεζηκφηεηα απνιακβάλνληαο ηελ ίδηα πνζφηεηα (Ο Q ). Βέβαηα, φπσο έρεη ζεκεησζεί θαη ζηα πξνεγνχκελα, ν Bowen 31 θαη νη πιείζηνη ησλ λενθιαζηθψλ, φηαλ αλαθέξνληαλ ζε δεκφζηα αγαζά, ελλννχζαλ θαη νπζίαλ δεκφζηεο ππεξεζίεο. Ο ίδηνο ν Bowen αλαθέξεην ζηελ εθπαίδεπζε, ζέκα κε ην νπνίν αζρνιήζεθε ζε φιε ηνπ ηε δσή (ρσξίο λα ηχρεη κάιηζηα, απφ πνιινχο ζπλαδέιθνπο ηνπ, κεγάιεο ζεηηθήο αληαπφθξηζεο). ε κηα αθξαία πεξίπησζε, γηα λα ππεξαζπίζεη θάπνηνο ηηο απφςεηο ηνπ, ζα κπνξνχζε λα ηζρπξηζζεί φηη ε ηηκή (θφξνο) ζα είρε ζρέζε κε ηελ νξηαθή ρξεζηκφηεηα πνπ απνιάκβαλε ν θαζείο. Έηζη, έλαο 29 ην ρήκα 2 έγηλε δεθηφ φηη ε πξνζθνξά (ε θακπχιε ηνπ νξηαθνχ θφζηνπο ζπληζηά ηελ πξνζθνξά) παξακέλεη ζηαζεξή, ή φηη ηα δεκφζηα αγαζά πξνζθέξνληαη ζε ζπγθεθξηκέλε ηηκή. Γελ δηαθνξνπνηείηαη σζηφζν, νπζησδψο, ν ζπιινγηζκφο, εάλ ε πξνζθνξά (S) έρεη ζεηηθή θιίζε, φπσο θαη ζηα ηδησηηθά (ρήκα 1). 30 εκεηψλεηαη φηη ην αγαζφ είλαη δεκφζην κφλν φηαλ ηζρχεη Q =Q 1 =Q 2 (έλεθα ηεο αξρήο ηεο αδηαηξεηφηεηαο θιπ), ελψ ζηελ πεξίπησζε ηνπ ηδησηηθνχ πθίζηαηαη ε ζρέζε (2). 31 Howard R. Bowen (1908-1989). Ακεξηθαλφο νηθνλνκνιφγνο. Σα θπξηφηεξα ηνπ έξγα ζηξάθεθαλ ζηελ εθπαίδεπζε. Toward Social Economy (1948), Social Responsibilities of the Businessman (1953), Investment in Learning (1977), The cost of Higher Education (1980). 18

αγξφηεο κε εθαηφ (100) ζηξέκκαηα έρεη κεγαιχηεξν φθεινο απφ ηελ θαηαζθεπή ηνπ αληηπιεκκπξηθνχ έξγνπ απφ θάπνηνλ κε δέθα (10) ή έλα (1). Καηά ζπλέπεηα ζα ήηαλ θαηαλνεηφ λα πιεξψζεη κεγαιχηεξν ηίκεκα (θφξν), κνινλφηη ε θαηαζηξνθή ηνχ έξγνπ είλαη δπλαηφλ λα δηαιχζεη εμίζνπ νινζρεξψο ηηο πεξηνπζίεο φισλ. Έηζη, ε χπαξμε ζηξαηνχ (δεκφζην αγαζφ) σθειεί ζεσξεηηθά φινπο ην ίδηνˑ ζηελ πξάμε φκσο πεξηζζφηεξν ηνλ έρνληα απ φηη ηνλ αθηήκνλα. Απηφ ήηαλ άιισζηε θαη ην θξηηήξην, πνπ θαηά ηνπο 17 ν, 18 ν θαη 19 ν αηψλα ζηε Γχζε (θπξίσο ζηελ Αγγιία) δηεπξχλεην κε πνιχ αξγφ ξπζκφ ην δηθαίσκα ηνχ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη. Μφλνλ νη επξηζθφκελνη επάλσ απφ έλα φξην πινχηνπ (πνπ εξπζκίδεην λνκνζεηηθά θάζε θνξά) είραλ δπλαηφηεηεο ζπκκεηνρήο ζηα θνηλά. Ο εμαζιησκέλνο, κε έρνληαο λα απσιέζεη νηηδήπνηε, δελ είρε θίλεηξν λα ππεξαζπηζζεί θαη δελ πιήξσλε γηα λα πξνζηαηεχεηαη απφ ηνπο ερζξνχο. ηελ αθξαία κνξθή, πνπ δηαθήξπηηε ν Marx, ν πξνιεηάξηνο κε έρνληαο λα ράζεη παξά κφλν ηηο αιπζίδεο ηνπ (δελ ηνλ ζπλδέεη ηίπνηα κε ηε γε, ηελ εμνπζία, ηελ παηξίδα) κπνξεί θαη πξέπεη λα κε ζέβεηαη ηνπο λφκνπο. Σνηνπηνηξφπσο, ε απνιαβή ηνπ ίδηνπ αγαζνχ, θαη κάιηζηα ζηελ ίδηα «πνζφηεηα», ζε δηαθνξεηηθέο φκσο ηηκέο γηα ηα κέιε ηεο θνηλφηεηνο, ππ απηφ ην πξίζκα, απνθηά λφεκα. Δθείλνο πνπ έρεη λα δεκησζεί πεξηζζφηεξν, ή πεξίπνπ ην απηφ, ζε φπνηνλ ε ίδηα θαηαλαιηζθψκελε πνζφηεηα πξνζθέξεη πςειφηεξε νξηαθή ρξεζηκφηεηα, νθείιεη λα πιεξψλεη θαη κεγαιχηεξε ηηκή (θφξν) - αθνχ ε ηηκή ηζνχηαη κε ηελ νξηαθή ρξεζηκφηεηα. Τπ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο θαη ν αλαινγηθφο θφξνο θαη έηη επηπιένλ ε πξννδεπηηθή θνξνινγία ζεκειηψλνληαη επηηπρέζηεξα. Απηφο πνπ ρξεζηκνπνηεί πεξηζζφηεξν ηνπο εζληθνχο δξφκνπο «πθίζηαηαη» ηέιε πεξηζζφηεξα απφ απηφλ πνπ ηνπο ρξεζηκνπνηεί νιηγφηεξν. Η σθειηκφηεηα απφ ηε ρξήζε ηνπ δηθηχνπ παξακέλεη αδηαίξεηε θαη είλαη ε ίδηα γηα φινπο. Όζελ, έζησ θαη ζηα αθξφηαηά ηεο, ε άπνςε ηνπ Bowen, παξά ηελ θξηηηθή ησλ ξηδνζπαζηψλ αιιά θαη ησλ νξζνδφμσλ, δελ θαίλεηαη λα ζηεξείηαη ζηνηρεηψδνπο ζπλέπεηαο. 1.6.2. Ζ ιχζε ηνπ Lindahl ε αληίζεζε κε ηνπο πξνθιαζηθνχο ζπγγξαθείο, πνπ ηα Γεκφζηα Οηθνλνκηθά ήηαλ ην θχξην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο ηνπο (άιισζηε ε Πνιηηηθή Οηθνλνκία εμ νξηζκνχ εζηξέθεην ζηα νηθνλνκηθά ηεο πφιεσο, ηνπ θξάηνπο), ζηνπο πξψηνπο θιαζηθνχο ην ελδηαθέξνλ κεηψζεθεˑ κφλν, θπξίσο, ε δηεξεχλεζε ηεο θνξνινγίαο θαηειάκβαλε ζεκαληηθφ φρη φκσο ην ζεκαληηθφηεξν κέξνο ηεο πξνβιεκαηηθήο ηνπο. Μεηά ηνλ Ricardo ε ηάζε απηή ζπξξηθλψζεθε θαη κε ηνπο πιείζηνπο νξηαθνχο ζρεδφλ εμνβειίζηεθε. Σν θέληξν ηεο αλάιπζεο ήηαλ ην άηνκν, ν θαηαλαισηήο, ν ζρεκαηηζκφο ησλ ηηκψλ (δεπηεξεπφλησο ησλ παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ). ηε Γεξκαλία, θπξίσο ιφγσ ηεο Ιζηνξηθήο ρνιήο, δηαηεξήζεθε ην ελδηαθέξνλ γηα ηα Γεκφζηα Οηθνλνκηθά. Παξάιιεια φκσο ε εμαζιίσζε πνπ δεκηνπξγείην ή ζπληεξείην θαη ε ζνζηαιηζηηθή θίλεζε πίεζε πνιινχο λα ελζθήςνπλ ζηα πξνβιήκαηα ηνπ δεκφζηνπ ηνκέσο. ηηο Αγγινζαμνληθέο ρψξεο νη θσλέο γηα παξφκνηα ζηξνθή ήζαλ αδχλακεο. Η νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1929-33 ελέηεηλε ην ελδηαθέξνλ γηα ηηο θξαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. ε απηή ηελ πεξίνδν άξρηζαλ λα γίλνληαη γλσζηνί δηάθνξνη 19

πξνβιεκαηηζκνί 32. Η ζεσξία, πνπ απεηέιεζε αληηθείκελν επξείαο ζπδεηήζεσο, φρη ηφζν φηαλ δηαηππψζεθε αιιά αξγφηεξα ζηε δεθαεηία 1950, ήηαλ απηή ηνπ Lindahl 33. ρήκα 3: Ζ ιχζε Lindahl Ο Lindahl 34 ππνζέηεη φηη ππάξρνπλ δπν θαηαλαισηέο. Ο Α έρεη θακπχιε δεηήζεσο αα. ηνλ άμνλα ΟΦ απνηππψλεηαη ε ζπκκεηνρή ηνπ Α ζην θφζηνο παξαγσγήο ηνπ αγαζνχ, ελψ ζηνλ ΟΥ νη πνζφηεηεο. Οη πξνηηκήζεηο ηνπ Β απνηππψλνληαη ζηελ θακπχιε δεηήζεσο bb. Οη άμνλεο ΟΥ θαη ΟΦ είλαη νη αληίζηξνθνη ησλ ΟΥ θαη ΟΦ. ην ζεκείν Μ ε δήηεζε ηνπ Α γηα ην δεκφζην αγαζφ είλαη Q 1α θαη δηαηίζεηαη λα ζπκκεηάζρεη ζην ζπλνιηθφ θφζηνο θαηά 30%. Απηφ ζεκαίλεη φηη ην ππφινηπν 70% (άμνλαο ΟΦ ) ζα πξέπεη λα ην θαηαιάβεη ν Β, ν νπνίνο απνιακβάλεη Q 1b πνζφηεηεο. Σα αληίζεηα ζπκβαίλνπλ φηαλ ν Β βξίζθεηαη ζην ζεκείν Μ θαη ν Α ζην Δ. Οη θαηαλαισηέο ζπκθσλνχλ ζην ζεκείν Η, ζην νπνίν ν πξψηνο θαηαβάιεη ην 60% ηνπ θφζηνπο, ελψ ν δεχηεξνο ην 40%. Η ιχζε απηή ηεο θαηαλνκήο ησλ θνξνινγηθψλ βαξψλ (πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ησλ θνξνινγνχκελσλ) εκθαλίδεηαη ηχπνηο λα πξνζθέξεη ιχζε αληίζηνηρε κε εθείλε ηνπ θαζνξηζκνχ ησλ ηηκψλ ζηελ αγνξά. Έηζη, ζπκθψλσο πξνο ηνλ Lindahl, θαηά έλαλ νηνλεί ηξφπν πξνζδηνξίδεηαη ε πξνζθνξά θαη ε 32 Μηα ηζηνξηθή επηζθφπεζε, αλ θαη πεπαιαησκέλε: Musgrave Robert A. (1939) The Voluntary Exchange Theory of Public Economy, Quarterly Journal of Economics, vol 53, no 2.Feb., pp 213-237. ε απηφ εθηφο απφ ηελ πξνβιεκαηηθή πνπ έζεζε παξνπζίαζε ελ ηάρεη ηνπο δεκνζηνιφγνπο ηνπ ηέινπο ηνπ 19 νπ θαη ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αηψλνο: De Marco, Wicksell, Lindahl, Sax, θιπ. Αξγφηεξα εμέδσζε ζηελ Αγγιηθή νξηζκέλα θείκελα ησλ «πξσηνπφξσλ»: Musgrave R.A-Peacock A.T (1958) Classics in the Theory of Public Finance, London, Mac Millan.Δθεί κεηαθξάζζεθαλ ή παξνπζηάζζεθαλ πιείζηεο φζεο ζπλεηζθνξέο ζην αληηθείκελν. 33 Lindahl Erik (1891-1960). νπεδφο νηθνλνκνιφγνο, επεξεαζζείο απφ ηνλ Wicksellˑ κέινο ηεο ρνιήο ηεο ηνθρφικεο. Σα θπξηφηεξα έξγα: Studies in the Theory of Money and Capital (1939), Methods of Monetary Policy (1930). 34 Lindahl E. (1919) Die Gerechtigkeit in der Besteuerung, Lund. Μεηαθξάζζεθε σο: Just Taxation: A Positive Solution θαη πεξηειήθζε ζην βηβιίν ησλ Musgrave- Peacνck, ε.α. 20