ΔΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΓΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΧΝ ΣΜΗΜΑ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΚΑΙ ΑΓΧΓΗ ΣΗΝ ΠΡΟΥΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΣΤΥΙΑΚΗ ΔΡΓΑΙΑ

ΔΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΓΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΧΝ ΣΜΗΜΑ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΚΑΙ ΑΓΧΓΗ ΣΗΝ ΠΡΟΥΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΣΤΥΙΑΚΗ ΔΡΓΑΙΑ «Η παξαηήξεζε θαη ε θαηαλόεζε ηνπ πιαηζίνπ ηεο ηάμεο κέζσ ηεο εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο δξάζεο Δλδνζρνιηθή επηζεηηθόηεηα» Τπεύζπλνο Καζεγεηήο : Σζάθνο Βαζίιεηνο Φνηηήηξηεο : Καξαγεώξγε Βαζηιηθή Καιηδίδνπ Κπξηαθή Ισάλλα Αζήλα, 2011

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ Δηζαγσγή Παξαηήξεζε θαη θαηαλφεζε ηνπ πιαηζίνπ ηεο ηάμεο - ν ξφινο ηνπο ζηελ έξεπλα δξάζεο θνπφο ηεο έξεπλαο ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 1. ΔΠΙΘΔΣΙΚΟΣΗΣΑ 1.1 Οξηζκφο ηεο έλλνηαο «επηζεηηθφηεηα» 1.1.1 Οξηζκνί πνπ εζηηάδνπλ ζηηο ζπλέπεηεο ηεο επηζεηηθφηεηαο 1.1.2 Απηνθαηαζηξνθηθέο ηάζεηο 1.1.3 Κνηλσληθή δηάζηαζε 1.1.4 χλνςε 1.2 Σχπνη επηζεηηθφηεηαο 1.2.1 Έθδειε - Λαλζάλνπζα 1.2.2 Δρζξηθή - πληειεζηηθή 1.2.3 Δμσζηξεθήο Δλδνζηξεθήο 1.2.4 Φπζηθή Φπρηθή 1.2.5 Δθθξαζηηθή πληειεζηηθή 1.2.6 Κνηλσληθή Αληηθνηλσληθή 1.2.7 χλνςε

1.3 Σξφπνη έθθξαζεο ηεο επηζεηηθφηεηαο 1.3.1 Φπζηθή επηζεηηθή πξάμε 1.3.2 Γισζζηθή επηζεηηθή έθθξαζε Κεθάιαην 2. ΘΔΧΡΗΣΙΚΔ ΠΡΟΔΓΓΙΔΙ ΓΙΑ ΣΗΝ ΔΠΙΘΔΣΙΚΗ ΤΜΠΔΡΙΦΟΡΑ 2.1 Η επηζεηηθφηεηα σο πξντφλ ελδνγελψλ έκθπησλ αηηηψλ 2.1.1 Θεσξία ηεο ςπρνινγίαο ηνπ βάζνπο 2.1.2 Νενελζηηθηηθή ζεσξία 2.1.3 Φπραλαιπηηθή ζεσξία 2.1.4 σκαηνηππηθή δνκή ηνπ αηφκνπ 2.1.5 Θεσξία γηα ηελ ηδηνζπγθξαζία 2.1.6 Άιινη παξάγνληεο 2.2 Η επηζεηηθφηεηα σο πξντφλ εμσγελψλ παξαγφλησλ 2.2.1 Θεσξία ηεο καηαίσζεο 2.2.2 Θεσξία ηεο ζπληειεζηηθήο κάζεζεο 2.2.3 Θεσξία θνηλσληθήο κάζεζεο 2.3 χλνςε Κεθάιαην 3. ΣΡΟΠΟΙ ΑΝΣΙΜΔΣΧΠΙΗ ΔΠΙΘΔΣΙΚΟΣΗΣΑ 3.1 Οκαδηθή ςπρνζεξαπεία - Δίδε 3.2 Δλεξγή εμάξηεζε 3.3 Γηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο 3.4 Αλεθηηθφηεηα ή ηηκσξία

Κεθάιαην 4. Η ΔΡΔΤΝΑ ΓΡΑΗ Χ ΣΡΟΠΟ ΠΑΡΔΜΒΑΗ Κεθάιαην 5. ΘΔΧΡΗΣΙΚΗ ΒΑΗ ΠΟΤ ΠΡΟΔΓΓΙΑΜΔ ΣΗΝ ΔΠΙΘΔΣΙΚΟΣΗΣΑ ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 1. Κεθάιαην 2. Κεθάιαην 3. Κεθάιαην 4. Αλαγλψξηζε πξνβιεκαηηθήο θαηάζηαζεο Πξνζέγγηζε ηεο εθπαηδεπηηθνχ Δξεπλεηηθή κέζνδνο Μέζνδνο ζπιινγήο δεδνκέλσλ Κεθάιαην 5. ΟΙ ΠΑΡΔΜΒΑΔΙ 5.1 Πξψηε δηεξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα 5.1.1 ρεδηαζκφο 5.1.2 Τινπνίεζε 5.1.3 Αμηνιφγεζε 5.2 Γεχηεξε δηεξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα

5.2.1 ρεδηαζκφο 5.2.2 Τινπνίεζε 5.2.3 Αμηνιφγεζε 5.3 Πξψηε παξεκβαηηθή δξαζηεξηφηεηα 5.3.1 ρεδηαζκφο 5.3.2 Τινπνίεζε 5.3.3 Αμηνιφγεζε 5.4 Γεχηεξε παξεκβαηηθή δξαζηεξηφηεηα 5.4.1 ρεδηαζκφο 5.4.2 Τινπνίεζε 5.4.3 Αμηνιφγεζε ΚΔΦΑΛΑΙΟ 6. ΔΡΧΣΗΜΑΣΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 6.1 Δξσηήκαηα 6.1.1 Αηνκηθφ κέξνο 6.1.2 Οκαδηθφ κέξνο 6.2 πκπεξάζκαηα 6.2.1 Αηνκηθφ κέξνο 6.2.2 Οκαδηθφ κέξνο

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 1. Απνκαγλεηνθσλήζεηο ζπδεηήζεσλ ζηα πιαίζηα ηεο νκάδαο δξάζεο ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 2. Απνκαγλεηνθσλήζεηο ζπδεηήζεσλ ζηα πιαίζηα ηεο νινκέιεηα ηεο ηάμεο. ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 3. Δηθφλεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο έλαπζκα έλαξμεο ηεο ζπδήηεζεο γηα ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζηελ νινκέιεηα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΙΑΓΧΓΗ Παξαηήξεζε θαη θαηαλόεζε ηνπ πιαηζίνπ ηεο ηάμεο - ν ξόινο ηνπο ζηελ έξεπλα δξάζεο ηα πιαίζηα ηεο πηπρηαθήο καο εξγαζίαο ζηελ πξνζπάζεηά καο λα δηελεξγήζνπκε κηα εθπαηδεπηηθή έξεπλα δξάζεο εζηηάζακε νπζηαζηηθά ζηε βαξχηεηα πνπ έρεη ε παξαηήξεζε θαη θαηαλφεζε ηνπ πιαηζίνπ ζε κηα εθπαηδεπηηθή έξεπλα δξάζεο. Αθεηεξία ηεο έξεπλαο δξάζεο είλαη ζπλήζσο κηα πξνβιεκαηηθή θαηάζηαζε. Δίλαη, ινηπφλ, κηα αέλαε δηαδηθαζία ζπλερνχο βειηίσζεο, ηφζν ηεο πξνβιεκαηηθήο θαηάζηαζεο φζν θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Υαξαθηεξηζηηθή δηαθνξά ηεο έξεπλαο δξάζεο απφ ηε δξάζε ζε ζπλήζεηο θαηαζηάζεηο είλαη φηη ε δξάζε απηή παξαηεξείηαη κε ζηφρν ζηε ζπλέρεηα λα δηεξεπλεζεί ζηε βάζε ζπγθεθξηκέλσλ αμφλσλ θαη λα θαηαλνεζεί ζηελ πξννπηηθή ηεο βειηίσζήο ηεο. Όπσο είλαη ινηπφλ θαλεξφ ε παξαηήξεζε έρεη κεγάιε ζεκαζία ζε κηα ηέηνηνπ είδνπο έξεπλα (Αλδξνύζνπ, Πεηξνγηάλλεο, 2008). Η παξαηήξεζε ινηπφλ ζε κηα εθπαηδεπηηθή έξεπλα δξάζεο δελ έρεη κφλν ηε ιεηηνπξγία ηεθκεξίσζεο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο θξηηηθά επεμεξγαζκέλεο

δξάζεο. Καζ φιε ηε δηάξθεηα κηαο έξεπλαο δξάζεο ππάξρεη ε παξαηήξεζε. Αξρηθά, γηα λα αλαγλσξίζνπκε ην πιαίζην, ζηε ζπλέρεηα σο εξγαιείν ζηνραζκνχ θαη ηέινο γηα λα αλαιχζνπκε θαη λα θαηαλνήζνπκε ηα απνηειέζκαηα. Η παξαηήξεζε πξέπεη λα έρεη αλνηρηά κάηηα θαη αλνηρηφ κπαιφ αιιά παξάιιεια πξέπεη λα πξνζρεδηάδεηαη θαηά ηε θάζε ηνπ ρεδηαζκνχ κηαο εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο δξάζεο, ψζηε λα ππάξρεη κηα ζηεξεή βάζε γηα θξηηηθφ αλαζηνραζκφ θαηά ηε θάζε ηεο Αμηνιφγεζεο (Αλδξνύζνπ, Πεηξνγηάλλεο, 2008). Χζηφζν, ην λα παξαηεξνχκε αληηθεηκεληθά ηα παηδηά δελ είλαη εχθνιν, φηαλ ν εξεπλεηήο είλαη θαη ν εθπαηδεπηηθφο ηεο ηάμεο, φηαλ δνπιεχεη θαη δεη καδί ηνπο. Δπνκέλσο απηφ πνπ έρεη ζεκαζία ζε κηα εθπαηδεπηηθή έξεπλα δξάζεο είλαη λα κπνξνχκε λα εληνπίδνπκε θαη λα θαηαγξάθνπκε φρη ηηο ιεπηνκέξεηεο πνπ πεξηγξάθνπλ ηη θάλεη ην παηδί αιιά θαη κε πνην ηξφπν θαη γηαηί ην θάλεη. Να θαηαγξάθνπκε δειαδή ηηο ιεπηνκέξεηεο πνπ καο αλαδείρλνπλ ηελ πνηφηεηα ησλ πξάμεσλ θαη ηεο εθάζηνηε ζπκπεξηθνξάο ηνπ θαζψο επίζεο θαη ηελ πνζφηεηα ηεο ζπλαλαζηξνθήο κε ηνπο αλζξψπνπο θαη ηα αληηθείκελα κέζα πάληα απφ ηηο ιεπηνκέξεηεο ηφζν ηνπ ιφγνπ ηνπο φζν θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο. Καη αθνχ είλαη αδχλαηνλ λα ρσξέζνπλ ηα πάληα κέζα ζε θάζε θαηαγξαθή απηφ πνπ είλαη νπζηαζηηθφ φπσο πξναλαθέξακε είλαη λα έρνπκε ηα κάηηα καο πάλσ ζην παηδί θαη φρη ζηε ζειίδα. Να κελ καο απαζρνιεί πφζα γξάθνπκε αιιά πσο θαη ηη θαηαγξάθνπκε (D. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991).

Η δηεμνδηθή παξαηήξεζε θαη κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ αηφκνπ ζε δηάθνξεο θαηαζηάζεηο εληφο θαη εθηφο νκάδαο ζα αλαδείμεη ηηο δηάρπηεο ζπκπεξηθνξέο φπσο είλαη νη ζρέζεηο κε ηα άιια παηδηά θαη ηνπο ελήιηθνπο, ε πξνζαξκνγή ζην ζρνιείν, ηα ζπλαηζζήκαηα απέλαληη ζηε ζρνιηθή ξνπηίλα, ε ζέζε ησλ παηδηψλ ζηελ νκάδα θ.η.ι. (D. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991). Σερληθέο παξαηήξεζεο θαη θαηαγξαθήο ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηψλ ππάξρνπλ πνιιέο. πγθεθξηκέλα, κεξηθνί εθπαηδεπηηθνί θξαηνχλ ζεκεηψζεηο ζηηο νπνίεο απιψο θαηαγξάθνπλ ηηο εληππψζεηο πνπ πξνμελνχλ ηα παηδηά ζε απηνχο. Άιινη πάιη, θξαηνχλ έλα εκεξνιφγην γηα ηελ νκάδα θαη βιέπνπλ πσο εμειίζζεηαη θαη δηακνξθψλεηαη ε δπλακηθή ηεο ηάμεο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο. Δπηπιένλ, ππάξρνπλ πίλαθεο θαη θαηάινγνη πνπ βνεζνχλ ηνλ/ηελ εθπαηδεπηηθφ λα ζπκάηαη πνηα παηδηά έρνπλ θάλεη ηη αλά δηαζηήκαηα θαη ηέινο ππάξρνπλ θαη νη καγλεηνθσλήζεηο, δσγξαθηέο, θσηνγξαθίεο ζηνηρεία θαη δηαδηθαζίεο πνπ θαηαηάζζνληαη ζηνπο ηξφπνπο ζπζηεκαηηθήο θαηαγξαθήο. Σέινο, αμίδεη λα επηζεκάλνπκε πσο φπνηα ηερληθή θαη λα ρξεζηκνπνηήζεη ν/ε εθπαηδεπηηθφο απηφ πνπ έρεη ζεκαζία είλαη λα πξνζδηνξίδεηαη θαη λα θαζνξίδεηαη κε θξηηήξην ηνπο ζηφρνπο ηνπ (D. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991). Θα κπνξνχζακε κάιηζηα λα ππνζηεξίμνπκε πσο καζαίλνπκε λα παξαηεξνχκε θαη έπεηηα παξαηεξνχκε πξνθεηκέλνπ λα κάζνπκε (Αλδξνύζνπ, Πεηξνγηάλλεο, 2008).

Δπηηξέπεη ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ άιιεο κνξθέο επηθνηλσλίαο είλαη αδχλαηεο φπσο ηα παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο. Η παξαηήξεζε ζεσξείηαη λα ππεξηεξεί έλαληη άιισλ κεζφδσλ ζπιινγήο δεδνκέλσλ. Σα ζηνηρεία πνπ ζπιιέγνληαη κέζσ ηεο παξαηήξεζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο απεηθνλίδνπλ άκεζα ηηο ππφ κειέηε πεξηπηψζεηο. Ο Sattler επηζεκαίλεη ηε ζεκαζία ηεο κεζφδνπ γηα ηε κειέηε ζπκπεξηθνξψλ πνπ εθδειψλεηαη ζπρλά, ηελ αμηνιφγεζε γεληθψλ αδηαθνξνπνίεησλ ζπκπεξηθνξψλ φπσο ε επηζεηηθφηεηα, ε θνηλσληθή απφζπξζε, ε θνηλσληθφηεηα, ε πξνζνρή ε επηθνηλσλία θιπ (Sattler, 1992 ζην Αλδξνύζνπ, Πεηξνγηάλλεο, 2008). Έλαο άιινο ζεκαληηθφο ξφινο ηεο παξαηήξεζεο είλαη φηη απνηειεί έλα πξψην βήκα πξνο ηελ θαηαλφεζε. Δάλ κπνξνχζακε λα πνχκε πσο ην λα θαηαλνήζεηο έλα παηδί είλαη ην ίδην κε ζαλ λα εμηρληάδεηο έλα κπζηήξην, ηφηε ζα κπνξνχζακε λα παξνκνηάζνπκε ηηο ζεκεηψζεηο κε ηε ζπιινγή ελδείμεσλ(d. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991). Ο φξνο θαηαλφεζε φπσο εκείο ηνλ αληηιακβαλφκαζηε, αλαθέξεηαη αξρηθά ζηελ πξνβιεκαηηθή θαηάζηαζε κέζα ζηε ζρνιηθή ηάμε. Γηα λα γίλεη φκσο αλαγλψξηζε απηήο ηεο θαηάζηαζεο πξνεγνχληαη άιια βήκαηα. Ο εθπαηδεπηηθφο δξάζεο δελ αξθείηαη ζην λα παξαηεξήζεη ην πιαίζην αιιά θαη λα ην θαηαλνήζεη. Απηφ ζεκαίλεη φηη παξαθνινπζεί ηε ζρέζε κεηαμχ

λεπηαγσγνχ θαη παηδηψλ αιιά θαη κεηαμχ ησλ νκειίθσλ. Γηαπηζηψλεη ηελ πξνβιεκαηηθή θαηάζηαζε αιιά δελ ζηακαηά εθεί. Παξαηεξεί θαη εξκελεχεη ηνλ ηξφπν πνπ ε εθπαηδεπηηθφο δηαρεηξίδεηαη ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα, πσο ηα ίδηα ηα άηνκα πνπ εκπιέθνληαη ζε απηφ αιιά θαη πσο επεξεάδεηαη ην πεξηβάιινλ πνπ ηνπο πιαηζηψλεη απφ ηελ θαηάζηαζε απηή. Γελ αξθεί ινηπφλ κηα απιή παξαηήξεζε θαη αλαγλψξηζε χπαξμεο ηνπ πξνβιήκαηνο αιιά θαη θαηαλφεζε απηνχ θαη ησλ αιπζηδσηψλ αληηδξάζεσλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ χπαξμή ηνπ, θαη πνπ ζίγνπξα ππάξρνπλ εηδηθά ζηα θιεηζηά πιαίζηα κηαο ζρνιηθήο ηάμεο. Γηα ηελ ζπκπεξηθνξά ελφο παηδηνχ ππάξρνπλ πάληα αηηίεο, θαη κάιηζηα πνιιέο, ζπρλά φκσο παξακέλνπλ άγλσζηεο. Δίλαη πάληα, ε ζπκπεξηθνξά ηνπο, κηα αληίδξαζε ζε θάηη πνπ ζπκβαίλεη, άιινηε εζσηεξηθφ φπσο ηα ζπλαηζζήκαηα, άιινηε εμσηεξηθφ, φπσο δηάθνξεο θαηαζηάζεηο θαη άλζξσπνη. Γηα απηφ ην ιφγν πξέπεη λα ζπιιέγνπκε ηα ζηνηρεία πνπ ζα καο νδεγήζνπλ φζν ην δπλαηφλ πην θνληά ζηελ θαηαλφεζε. Μφλν φηαλ κάζνπκε λα βιέπνπκε ηα παηδηά φπσο είλαη θαη, εηδηθά, φπσο απηά βιέπνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο, ζα πάξνπκε ηα ζηνηρεία καο. Όηαλ, ινηπφλ, θαηνξζψζνπκε λα δνχκε ηελ ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ κε ηα δηθά ηνπο κάηηα, απφ κέζα πξνο ηα έμσ, ζα είκαζηε έλα βήκα πην θνληά ζηελ θαηαλφεζή ηνπο. Γελ θνηηάκε δειαδή ην πξφβιεκα επηθαλεηαθά αιιά εκβαζχλνπκε ζε απηφ γηαηί κφλν έηζη κπνξνχκε λα επέκβνπκε νπζηαζηηθά θαη λα ην βειηηψζνπκε ζην κεγαιχηεξν δπλαηφ βαζκφ. Ο δξφκνο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο θαηάζηαζεο, αθνινπζεί κηα απζφξκεηε, ζησπειή εθηίκεζε ησλ

ζπλαηζζεκάησλ ηνπ παηδηνχ, ε νπνία πξνέξρεηαη απφ ηελ πξνζσπηθή καο εκπεηξία θαη αληίιεςε (D. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991). Η θαηαλφεζε βέβαηα δελ είλαη απνθνκκέλε απφ ηηο πξνζσπηθέο καο πεπνηζήζεηο. Αληίζεηα, κέρξη ελφο ζεκείνπ πξέπεη λα ζηεξηρζνχκε ζε απηή ηελ ππνθεηκεληθφηεηα γηα λα πξνζδηνξίζνπκε ή λα εξκελεχζνπκε ηε ζπκπεξηθνξά ελφο παηδηνχ. Απηφ αληηζηαζκίδεηαη απφ ηελ θαηαγξαθή, ε αμία ηεο νπνίαο βξίζθεηαη ζην φηη ε εξκελεία καο ζα ππνζηεξίδεηαη θαη απφ αληηθεηκεληθά ζηνηρεία. Αλαπφθεπθηα, βέβαηα, νη εθπαηδεπηηθνί ζα εθαξκφζνπλ δηθά ηνπο κέηξα θαη ζηαζκά γηα ην πνην είλαη ην ζσζηφ θαη ην ιάζνο, φζνλ αθνξά ηελ ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ. Απηφ ζε θακία πεξίπησζε δελ ζεκαίλεη φηη νη πξνθαηαιήςεηο θαη ε κεξνιεςία είλαη αλαγθαζηηθά αξλεηηθέο θαη αλεπηζχκεηεο. Απηφ πνπ έρεη κεγαιχηεξε ζεκαζία είλαη λα γλσξίδνπκε πνηεο είλαη απηέο νη πξνθαηαιήςεηο πνπ θνπβαιάκε ψζηε ε παξαηήξεζε θαη θπξίσο ε εξκελεία λα έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα είλαη αθξηβείο (D. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991). Η θαηαλφεζε, ε εξκελεία δειαδή ηεο ζπκπεξηθνξάο, δελ είλαη εχθνιε. Αληίζεηα είλαη κηα δχζθνιε δηαδηθαζία επεηδή πεξηιακβάλεη ηφζν πνιιά πξάγκαηα. Πξέπεη λα ιακβάλνπκε ππφςε ηα δηθά καο ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο πξνζσπηθέο καο απφςεηο, πξέπεη λα κάζνπκε λα είκαζηε πνιχ πξνζεθηηθνί θαηά ηελ εξκελεία ησλ αηηηψλ ζπκπεξηθνξάο θαη θπξίσο πξέπεη λα θαηαλννχκε φηη ε

ίδηα ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα ζεκαίλεη δηαθνξεηηθά πξάγκαηα γηα δηαθνξεηηθά παηδηά. Απηφ πνπ ζεσξνχκε εκείο ζσζηφ θαη εθαξκφδεηαη απφ ην ζχλνιν δελ είλαη απαξαίηεην φηη ζα ηζρχεη θαη γηα ην παηδί. Γνπιεηά καο είλαη ε γεληθή κειέηε θαη θαηαλφεζε ηνπ πεξηβάιινληνο κε ζθνπφ λα βξνχκε ηηο απαληήζεηο πνπ δεηάκε γηα ην άηνκν (D. H. Cohen, V. Stern, N. Balaban, 1991). θνπόο ηεο έξεπλαο θνπφο ηεο έξεπλαο καο είλαη ε δηεξεχλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο επηζεηηθφηεηαο ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ θαη ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο απηή εθδειψλεηαη, επεξεάδεη θαη δηαηαξάζζεη ελδερνκέλσο ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ησλ παηδηψλ αιιά θαη ηελ ελ γέλεη δπλακηθή ηεο νκάδαο-ηάμεο. Κεθάιαην 1. ΔΠΙΘΔΣΙΚΟΣΗΣΑ

1.1 Οξηζκόο επηζεηηθόηεηαο Λακβάλνληαο ππφςε πσο ε επηζεηηθφηεηα είλαη έλα πνιπδηάζηαην θαηλφκελν, είλαη δχζθνιν λα απνδψζεη θάλεηο ην ζεκαζηνινγηθφελλνηνινγηθφ πεξηερφκελφ ηεο. Γηα ην ιφγν απηφ παξαθάησ ζα παξνπζηαζηνχλ κεξηθέο απφπεηξεο νξηζκνχ ηνπ δεηήκαηνο ρξσκαηηζκέλεο δηαθνξεηηθά ε θαζεκηά αλαιφγσο κε ηελ ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηεί ν θάζε ζπγγξαθέαο. 1.1.1 Οξηζκνί πνπ εζηηάδνπλ ζηηο ζπλέπεηεο ηεο επηζεηηθόηεηαο Τπάξρνπλ νξηζκνί πνπ εζηηάδνπλ ζηηο ζπλέπεηεο ηεο επηζεηηθφηεηαο ζηα άηνκα πξνο ηα νπνία απηή απεπζχλεηαη. Δηδηθφηεξα, θαηά ηνλ F. Merz ε επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη εθείλνπο ηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο, κε ηνπο νπνίνπο ζηνρεχεηαη ε άκεζε ή έκκεζε βιάβε ελφο αηφκνπ θαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ελφο ζπληξφθνπ ηνπ είδνπο ( Merz F. Aggression und Aggressionstrieb ζην Βνπτδάζθε, 1987). Ο J. Dollard θ. ά ππνζηεξίδνπλ πσο «κε ηνλ όξν «επηζεηηθόηεηα» ραξαθηεξίδεηαη θάζε ζπκπεξηθνξά ηεο νπνίαο ηειηθόο ζθνπόο ( goal- response) είλαη ν ηξαπκαηηζκόο ηνπ πξνζώπνπ, ελαληίνλ ηνπ νπνίνπ απηή θαηεπζύλεηαη» ( Merz F. Aggression und Aggressionstrieb ζην Βνπτδάζθε, 1987).

Έλαλ πην εθηελή νξηζκφ δίλεη ν A. Becker : «Σαλ επηζεηηθόηεηα νξίδνληαη ηα εζσηεξηθά θαη ηα εμσηεξηθά ζπκβάληα, ηα νπνία πξνθαινύλ βιάβε ζηα αληηθείκελα ηεο επηζεηηθόηεηαο» (Mitscherlich A. Hrsg. Bis hierher und nicht weiter ζην Βνπτδάζθε, 1987). Ο H. Kunz γξάθεη γηα ηελ επηζεηηθφηεηα φηη ζηνρεχεη ζηελ επέθηαζε ηεο παξακφξθσζεο θαη ηειηθά ζηελ νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή (έκςπρσλ θαη άςπρσλ) αληηθεηκέλσλ (Mitscherlich A. Hrsg. Bis hierher und nicht weiter ζην Βνπτδάζθε, 1987). Ο J. Drever ππνζηεξίδεη φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη έλα γεληθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα κηαο ερζξηθήο ζπκπεξηθνξάο ελφο αλζξψπνπ. πρλά επίζεο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα κηαο αληίζεηεο ζπκπεξηθνξάο ή αθφκα κηαο ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν ερζξηθήο δηάζεζεο ελαληίνλ ησλ ζπλαλζξψπσλ (Drever J., Frohlich W.D., (Hrsg) ζην Βνπτδάζθε, 1987). χκθσλα κε ηνλ E. Furntratt ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ελλνεί ηηο ζπκπεξηθνξέο αηφκσλ ή νκάδσλ πνπ πξνθαινχλ βιάβε ζηνπο άιινπο, ηνπο βάδνπλ ζε αγσλία ή ηνπο ππνηάζζνπλ κε ηε βία (Furntratt E., Psychologie der Aggression, Ursachen und Formen Aggressiven Verhalten ζην Βνπτδάζθε, 1987). Οη Krebs Miller (1986) κε ηνλ φξν «επηζεηηθφηεηα» ραξαθηεξίδνπλ θάζε ζπκπεξηθνξά πνπ θαίλεηαη λα απνζθνπεί ζηε κείσζε ηεο επεμίαο ελφο

άιινπ αηφκνπ είηε θαηαζηξέθνληαο ηηο βηνηηθέο ή θνηλσληθέο πξνυπνζέζεηο πνπ ηελ εμαζθαιίδνπλ είηε αδηαθνξψληαο γη απηέο ( Παπαδόπνπινο, 1992). 1.1.2 Απηνθαηαζηξνθηθέο ηάζεηο Τπάξρνπλ αληίζεηα νξηζκνί πνπ εζηηάδνπλ θαη ζηηο απηνθαηαζηξνθηθέο δηαζηάζεηο ηνπ πξνζψπνπ πνπ παξνπζηάδεη ηάζεηο επηζεηηθφηεηαο. Γηα παξάδεηγκα, γηα ηνλ Becker ε επηζεηηθφηεηα παξνπζηάδεη δχν αληίζεηεο βαζηθέο θαηεπζχλζεηο. Απφ ηε κηα, ηελ πξσηαξρηθή θαηεχζπλζε ελαληίνλ εμσηεξηθψλ αληηθεηκέλσλ θαη απφ ηελ άιιε, κηα δεπηεξνγελή παιηλδξφκεζε ελαληίνλ ηνπ ίδηνπ ηνπ πξνζψπνπ (Mitscherlich A. Hrsg. Bis hierher und nicht weiter ζην Βνπτδάζθε, 1987). 1.1.3 Κνηλσληθή δηάζηαζε Άιινη νξηζκνί εζηηάδνπλ ζηελ θνηλσληθή δηάζηαζε ηεο επηζεηηθφηεηαο Ο νξηζκφο ηνπ A. Mitscherlich ελλνεί ηελ επηζεηηθφηεηα ζαλ κηα δσηηθή βαζηθή δχλακε, έλαλ νξκηθφ εμνπιηζκφ πνπ παζαίλεη ηηο πην πνιιαπιέο κεηαβνιέο ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα (Mitscherlich A. Hrsg. Bis hierher und nicht weiter ζην Βνπτδάζθε, 1987).

1.1.4 ύλνςε Καηαιεθηηθά, φηαλ κηιάκε γηα επηζεηηθφηεηα πξέπεη εμαξρήο λα νξίδνπκε ηηο θαηαζηάζεηο ή θαηεγνξίεο θαηαζηάζεσλ κέζα ζηηο νπνίεο απηή πξνθχπηεη αιιά θαη ην πιέγκα ησλ ζπκπεξηθνξψλ κε ηηο νπνίεο ζπζρεηίδεηαη. Γηαθνξεηηθά, ην έξγν ηεο πξφβιεςεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο δπζρεξαίλεηαη απφ ηνλ παθησιφ ησλ παξαγφλησλ πνπ κπνξεί λα επεξεάδνπλ κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν εκθάληζήο ηεο.

1.2 Σύπνη επηζεηηθόηεηαο Δδψ αλαθέξνληαη πεξηιεπηηθά θάπνηνη βαζηθνί ηχπνη ηεο επηζεηηθφηεηαο 1.2.1 Έθδειε Λαλζάλνπζα Έθδειε κνξθή επηζεηηθφηεηαο είλαη εθείλε πνπ κεηαβάιιεηαη ζε ζπκπεξηθνξά θαη είλαη δπλαηφλ λα παξαηεξεζεί θαη ιαλζάλνπζα εθείλε ε κνξθή πνπ εκθαλίδεηαη κφλν ζηελ πεξηνρή ηνπ ζπλεηδεηνχ θαη ηνπ αζπλείδεηνπ. Μπνξεί, δειαδή, ε επηζεηηθφηεηα λα είλαη «νξαηή», «έθδειε», αιιά θαη «ιαλζάλνπζα», «αφξαηε θαη πνιιαπιά ςηκπζησκέλε» (Daco P, 1970). 1.2.2 Δρζξηθή - πληειεζηηθή Η δηαθνξά κεηαμχ ερζξηθήο θαη ζπληειεζηηθήο επηζεηηθφηεηαο βξίζθεηαη ζην αληηθείκελν πξνο ην νπνίν θαηεπζχλεηαη ε επηζεηηθή ελέξγεηα. ηελ ερζξηθή επηζεηηθφηεηα, ην άηνκν θαηεπζχλεη άκεζα ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ηνπ ζηα πξφζσπα πνπ ληψζεη γηα απηά αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα. Αληίζεηα ζηελ ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα, ην άηνκν πξνθαιεί έκκεζα θαθφ ζηνπο άιινπο, πξνζπαζψληαο λα απνθηήζεη θαη λα δηαηεξήζεη ζηελ απνθιεηζηηθή θπξηαξρία ηνπ θάπνην αληηθείκελν ή δηθαίσκα (Ναικπάληε Μ., 2011).

1.2.3 Δμσζηξεθήο Δλδνζηξεθήο Η εμσζηξεθήο θαηεπζχλεηαη πξνο ηνλ έμσ θφζκν, «εμσπνηληθή» θαη ε εζσζηξεθήο ελαληίνλ ηνπ ίδηνπ ηνπ αηφκνπ απφ ην νπνίν θαη πξνέξρεηαη ζαλ «απηνεπηζεηηθφηεηα» ή «ελδνπνηληθή». Απηή ε ελδνπνηληθή επηζεηηθφηεηα είλαη πην νδπλεξή απφ ηελ εμσπνηληθή ( Φαζάπεο,1970). 1.2.4 Φπζηθή Φπρηθή Η δηαθνξά κεηαμχ απηψλ ησλ δχν αλαθέξεηαη ζηε κνξθή εθδήισζεο ηεο επηζεηηθφηεηαο ζηε ζπκπεξηθνξά. Η θπζηθή επηζεηηθφηεηα εθδειψλεηαη ζε πξάμε, πνπ βαζίδεηαη ζηελ πξφζεζε λα πξνμελήζεη ζσκαηηθή βιάβε, ελψ ε ςπρηθή εκθαλίδεηαη κε ζπκβνιηθή θαη κεζνιαβεηηθή κνξθή (Βνπτδάζθε, 1987). 1.2.5 Δθθξαζηηθή πληειεζηηθή Η εθθξαζηηθή επηζεηηθή πξάμε γίλεηαη ε ίδηα απηνζθνπφο, δειαδή, επηζεηηθφηεηα γηα ηελ επηζεηηθφηεηα, θαη ζπλνδεχεηαη άκεζα κε νμπζπκηθέο ελδνπξνζσπηθέο δηεγέξζεηο. Αληίζεηα ε ζπληειεζηηθή κνξθή επηζεηηθφηεηαο

ππεξεηεί κφλν ζαλ κέζν γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζθνπνχ έμσ απφ ηελ επηζεηηθή ελέξγεηα (Βνπτδάζθε, 1987). 1.2.6 Κνηλσληθή Αληηθνηλσληθή Δίλαη δχν δηαθνξεηηθέο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο θαη ν ζαθήο ηνπο δηαρσξηζκφο πξνυπνζέηεη πεξηζζφηεξν ηελ απνδνρή ηνπ πνιηηηζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Σα θνηλσληθά θξηηήξηα παίδνπλ ζεκαληηθφηεξν ξφιν απφ ηα ςπρνινγηθά. Κνηλσληθέο επηζεηηθφηεηεο είλαη κνξθέο ερζξηθψλ πξάμεσλ, πνπ γίλνληαη απνδεθηέο κέζα ζε έλα ζπγθεθξηκέλν πνιηηηζκφ ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ θαη αμηψλ. ηηο αληηθνηλσληθέο επηζεηηθφηεηεο ζπκπεξηιακβάλνληαη φιεο εθείλεο νη πξάμεηο, πνπ γίλνληαη ηακπνχ θαη θαζηεξψλνληαη αξλεηηθά κε λφκηκνπο θαη εζηθνχο θαλφλεο (Βνπτδάζθε, 1987). 1.2.7 ύλνςε Σέινο, αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη εθείλεο νη κνξθέο επηζεηηθφηεηαο πνπ δελ έρνπλ ηελ πξφζεζε ή ην ζθνπφ λα βιάςνπλ ή λα ηα ηξαπκαηίζνπλ ηνλ άιιν, φπσο γηα παξάδεηγκα ηα αηπρήκαηα, δελ κπνξνχλ λα ζεσξνχληαη επηζεηηθέο κνξθέο. Δπίζεο θαη εθείλεο νη κνξθέο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, πνπ έρνπλ πξφζεζε θαη ζθνπφ αληη επηζεηηθήο θχζεο, π.ρ. ε αληίζηαζε θαη ε άξλεζε εθηέιεζεο

δηαηαγήο, πνπ απαηηεί πξαγκαηνπνίεζε θνηλσληθήο επηζεηηθφηεηαο, φπσο ζε πεξίπησζε πνιέκνπ, ηελ αθαίξεζε αλζξψπηλεο δσήο, πξέπεη κε ςπρνινγηθά θξηηήξηα λα απνθιεηζηνχλ απφ ηελ θαηεγνξία ησλ επηζεηηθψλ πξάμεσλ (Βνπτδάζθε, 1987). 1.3 Σξόπνη έθθξαζεο επηζεηηθόηεηαο 1.3.1 Φπζηθή επηζεηηθή πξάμε Μηιψληαο γηα θπζηθή επηζεηηθή έθθξαζε ηεο επηζεηηθφηεηαο νπζηαζηηθά κηιάκε γηα ζσκαηηθή βία. Η ζσκαηηθή βία πεξηιακβάλεη θάζε είδνπο ηξαπκαηηζκφ θαη θάθσζε πνπ δελ νθείιεηαη ζε αηχρεκα. Η θάθσζε κπνξεί λα είλαη κηα ή πνιιέο, παξαηεξείηαη δε ζπρλφηεξα ζην θεθάιη θαη ζηα άθξα ηνπ παηδηνχ, δειαδή ζηα αθάιππηα κέξε ηνπ ζψκαηνο. Η ζσκαηηθή βία πεξηιακβάλεη: πξψμηκν Σζίκπεκα

Σξάβεγκα καιιηψλ Σξάβεγκα απηηνχ Υαζηνχθη Κηχπεκα ζην ζψκα ή ζην πξφζσπν Ρίμηκν αληηθεηκέλσλ Κισηζηά Γάγθσκα (Υπνπξγείν Δξγαζίαο θαη Κνηλσληθώλ Αζθαιίζεσλ, 2011) 1.3.2 Γισζζηθή επηζεηηθή έθθξαζε Η ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα, ε πξφθιεζε ςπρηθήο νδχλεο κε ηελ βνήζεηα ηνπ ιφγνπ, απνηειεί ηελ πην δηαδεδνκέλε κνξθή κε ηελ νπνία εθδειψλεηαη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. Οη δηαπιεθηηζκνί, ν ζαξθαζκφο, ε πεξηθξφλεζε, ε εηξσλεία αιιά θαη ηα ππνλννχκελα απνηεινχλ κεξηθέο απφ ηηο πην γλσζηέο κνξθέο ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο, ελψ ην «αζψν» πείξαγκα ή ην «αλψδπλν» επηθαλεηαθά ρηνχκνξ εξκελεχνληαη απφ δηάθνξεο ςπραλαιπηηθέο κειέηεο σο «κεηακθηεζκέλεο» κνξθέο επηζεηηθφηεηαο (Κνύξηε, 1992). Πηζηεχεηαη ζπλήζσο φηη ε ιεθηηθή κνξθή επηζεηηθφηεηαο είλαη ε επηφηεξε έθθξαζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, πηζαλφλ γηαηί ε ζσκαηηθή αθεξαηφηεηα

ησλ αληηπάισλ ζπάληα βξίζθεηαη ζε θίλδπλν. Αλαθέξεηαη κάιηζηα φηη ν Freud έβιεπε ζηε ιεθηηθή επίζεζε ηε βάζε ηνπ πνιηηηζκνχ (Freud S., 1905) Η ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα εκθαλίδεηαη είηε σο ζπιινγηθή είηε σο αηνκηθή έθθξαζε, αλάινγα κε ην αλ ν ρξήζηεο είλαη κηα νκάδα ή έλα ζπγθεθξηκέλν άηνκν (Κνύξηε, 1992). ηε ζπιινγηθή ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα ηππνπνηεκέλεο ζπλαληάκε θπξίσο ηππνπνηεκέλεο εθθξάζεηο πνπ πξνζθέξνληαη απφ κηα νκάδα θαη δειψλνπλ ηελ έλαξμε ερζξνπξαμηψλ (πξαγκαηηθψλ ή ζπκβνιηθψλ, αηνκηθψλ ή ζπιινγηθψλ). Καηαηάζζνληαη επίζεο, εδψ νη εθθξάζεηο ή ηξαγνχδηα πνπ αθνχγνληαη ζηα γήπεδα, ζε παηδηθά παηρλίδηα, ελψ αλαθέξνληαη αθφκα θαη δεκνηηθά ηξαγνχδηα κε επηζεηηθή δηάζεζε (Κνύξηε, 1992). ηελ θαηεγνξία ηεο αηνκηθήο ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο αλήθνπλ νη θαζεκεξηλέο κνξθέο ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο πνπ πξνθέξνληαη απφ έλα άηνκν. Πξφθεηηαη εδψ γηα πξνζβνιέο, ζχκθσλα κε ηελ πξψηε θαη θιεξνδνηνχκελε ζε καο έλλνηα ηεο ιέμεο «πξνζβάιισ», δειαδή θαηαξξίπησ, πιήηησ, ρηππψ εμ απνζηάζεσο κε δηάθνξνπο ηξφπνπο θάπνηνλ ή θάηη (J.B Hofmann, 1950). Η γισζζηθή κνξθή πνπ ιακβάλνπλ εμαξηάηαη απφ ηελ θνηλσλία ή ηηο θνηλσληθέο ζπλζήθεο φπνπ εκθαλίδνληαη, πξάγκα πνπ θαζηζηά αδχλαηε νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα θαηαγξαθήο ή/θαη ηαμηλφκεζήο ηνπο. ηελ πεξίπησζε ηεο αηνκηθήο ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο νη εθθξάζεηο δελ είλαη ηππνπνηεκέλεο, ζπλνδεχνληαη απφ αλάινγν ηφλν θσλήο θαη ρεηξνλνκίεο ή κνξθαζκνχο.

Κεθάιαην 2. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά Αθνχ αληηιεθζήθακε ην πξφβιεκα, θαη γηα λα ην θαηαλνήζνπκε φζν ην δπλαηφλ δελ κέλεη παξά λα δηεξεπλήζνπκε ηελ αηηία ηνπ θαη λα αλαδεηήζνπκε ηνπο παξάγνληεο πνπ πξνθαινχλ ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. Τπάξρνπλ ζεσξίεο νη νπνίεο έρνπλ πξνζπαζήζεη λα απαληήζνπλ ζε απηά ηα εξσηήκαηα. 2.4 Η επηζεηηθόηεηα σο πξντόλ ελδνγελώλ έκθπησλ αηηηώλ Αξρηθά, ππάξρνπλ ζεσξίεο νη νπνίεο ππνζηεξίδνπλ φηη ε επηζεηηθφηεηα νθείιεηαη ζε ελδνγελή αίηηα. Όηη ε επηζεηηθή, ινηπφλ, ζπκπεξηθνξά έρεη βηνινγηθή πξνέιεπζε. 2.4.1 Θεσξία ηεο ςπρνινγίαο ηνπ βάζνπο Ο A. Adler ππήξμε ν πξψηνο ςπρνιφγνο πνπ αζρνιήζεθε κε ηελ επηζεηηθφηεηα. Πίζηεπε πσο ην πην απνθαζηζηηθφ ζηε δσή ηνπ παηδηνχ είλαη ε ζέζε ηνπ έλαληη ησλ πξνβιεκάησλ ηεο δσήο. Απηή αθξηβψο ε ηνπνζέηεζε ηνπ αηφκνπ έλαληη ηεο ίδηαο ηεο δσήο θαη ησλ πξνβιεκάησλ ηεο πεξηέρεη θαηά ηνλ Adler πάληα θάηη ην επηζεηηθφ, πξάγκα πνπ εθιακβάλεηαη ζαλ πξνζπάζεηα γηα θαηάθηεζε θαη επηβνιή.

Ακέζσο ζρεδφλ κεηά ηελ γέλλεζε ηνπ παηδηνχ εθδειψλεηαη ε ζηάζε ηνπ πξνο ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν κε κηα βαζηθή ηάζε λα πεηχρεη ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ νξκψλ κε αγψλα. Απηφ ην βαζηθά ερζξηθφ ή αγσληζηηθφ γλψξηζκα ηνλ νδήγεζε ζηελ απνδνρή ηεο χπαξμεο κηαο επηζεηηθήο νξκήο ζην παηδί. Ο A. Adler αλαγλψξηδε ηξεηο κνξθέο εκθάληζεο ηεο επηζεηηθήο νξκήο : 1) Καζαξή κνξθή πνπ εκθαλίδεηαη ζαλ : αγψλαο, δηαπιεθηηζκνί, ρηππήκαηα, δαγθψκαηα θαη ζαλ εμεπγεληζκέλε κνξθή εθδειψλνληαη ζηνλ αζιεηηζκφ, ζηελ κνλνκαρία, ζην ζπλαγσληζκφ, ζηνλ πφιεκν, ζηελ επηζπκία γηα θπξηαξρία θαη ζε ζξεζθεπηηθνχο, θνηλσληθνχο θαη θπιεηηθνχο αγψλεο. 2) Δπηζηξνθή ελαληίνλ ηνπ ίδηνπ πξνζψπνπ κε ραξαθηεξηζηηθά ηελ ηαπεηλνθξνζχλε, ηε δνπινπξέπεηα, ηελ ππνηαγή, ην καδνρηζκφ πνπ θηάλεη κέρξη ηελ απηνθηνλία. 3) Γηαζηξνθή ζην αληίζεην : επζπιαρλία, ζπκπάζεηα, αιηξνπηζκφο, ζπκπφληα ζηε δπζηπρία ησλ άιισλ θ.ά. Σν ζχζηεκα φκσο ηεο αηνκηθήο ςπρνινγίαο ζρεηηθά κε ηελ επηζεηηθφηεηα νηθνδνκείηαη ζηε ζεσξεηηθή βάζε ηνπ «θνηλσληθνχ ζπλαηζζήκαηνο», «ζπλαηζζήκαηνο θαησηεξφηεηαο» θαη ηεο «επηδίσμεο θχξνπο». Μφλν κε απηέο ηηο βαζηθέο έλλνηεο είλαη θαηαλνεηφ ην ζχζηεκα ηνπ Adler θαη νιφθιεξε ε πξαγκαηεία ηνπ γηα ηελ επηζεηηθφηεηα. Αμηφινγε είλαη επίζεο θαη ε άπνςή ηνπ

πσο δελ ππάξρεη απφδεημε, αλ νη ηδηφηεηεο ηνπ ραξαθηήξα θαη ε ελδναλζξψπηλε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά κεηαβηβάδνληαη θιεξνλνκηθά. Ιδηαίηεξα νη εκπεηξίεο ηνπ απφ ηελ ςπρνζεξαπεπηηθή ηνλ βνήζεζαλ λα κνξθψζεη ηε γλψκε γηα ηελ αληηδξαζηηθή θχζε ηεο επηζεηηθφηεηαο ( Ansbacher H.L. und R., A.Adlers Individualpsychologie ζην Βνπτδάζθε, 1987). 2.4.2 Νενελζηηθηηθή ζεσξία χκθσλα κε ηνλ απζηξηαθφ εξεπλεηή ηεο ζπκπεξηθνξάο K. Lorenz ζθνπφο ηεο επηζεηηθφηεηαο φπσο θαη ησλ άιισλ ελζηίθησλ ζε θπζηνινγηθέο ζπλζήθεο είλαη ε επηβίσζε ηνπ αηφκνπ ή ηνπ είδνπο. Παξαδέρεηαη ηέζζεξα (4) είδε «κεγάισλ» ελζηίθησλ : ην επηζεηηθφ, ην ζεμνπαιηθφ, ην έλζηηθην ηεο πείλαο θαη ην έλζηηθην ηεο θπγήο (Lorenz K., Δπηζεηηθόηεηα ζην Βνπτδάζθε, 1987). χκθσλα κε ηνλ Lorenz ε επηζεηηθφηεηα είλαη δπλαηφλ λα αλαζηαιεί ή λα παξεκπνδηζηεί κε δηάθνξνπο ηξφπνπο. Η δξαζηεξηνπνίεζε κηαο άιιεο νξκήο ή ελφο άιινπ ελζηίθηνπ κπνξεί λα κεηψζεη ηελ επηζεηηθφηεηα (Lorenz K., Δπηζεηηθόηεηα ζην Βνπτδάζθε, 1987). Ο Lorenz ηνλίδεη πεξηζζφηεξν ηηο ζεηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο επηζεηηθήο νξκήο γηα ηελ δηαηήξεζε ηνπ είδνπο, εηδηθά δψα. Σα απνηειέζκαηα απηά ηα κεηαβίβαζε αλαινγηθά ζηνλ άλζξσπν θαη παξαδέρηεθε θαη ζε απηφλ ηελ χπαξμε ηνπ επηζεηηθνχ ελζηίθηνπ. Όκσο, ν ζχγρξνλνο άλζξσπνο εμαηηίαο ηνπ πνιηηηζκνχ καο είλαη αλαγθαζκέλνο λα απσζεί ζπλερψο ηεο επηζεηηθέο ηνπ

νξκέο, πξάγκα πνπ ηνλ νδεγεί ζε πνιιά θαη ζνβαξά πξνβιήκαηα (Lorenz K., Δπηζεηηθόηεηα ζην Βνπτδάζθε, 1987). Υσξίο λα ακθηζβεηεί θαλείο ηελ ζπκβνιή ηνπ Lorenz ζηελ έξεπλα ηεο επηζεηηθφηεηαο πξέπεη λα παξαδερηεί θαη ην κεγαιχηεξφ ηνπ ζθάικα. Μεηέθεξε ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπ ζρεηηθά κε ηελ επηζεηηθφηεηα απφ ηα δψα ζηνλ άλζξσπν, αγλνψληαο φηη ν άλζξσπνο δελ πξνέξρεηαη απφ αξπαθηηθά αλζξσπνεηδή θαη πνιχ πεξηζζφηεξν απφ ηα θαηψηεξα δψα. Δπίζεο, δελ αζρνιήζεθε πνιχ κε ηελ έξεπλα ζπκπεξηθνξάο ησλ αλψηεξσλ δψσλ φπσο ησλ αλζξσπνεηδψλ πηζήθσλ. 2.4.3 Φπραλαιπηηθή ζεσξία Κπξηφηεξνο ππνζηεξηθηήο ηεο βηνινγηθήο πξνέιεπζεο ηεο επηζεηηθφηεηαο ήηαλ ν Sigmund Freud θαη ε ςπραλαιπηηθή ζεσξία. χκθσλα ινηπφλ κε ηνλ Freud ζηνλ άλζξσπν, φπσο θαη ζε άιια δσηθά είδε ππάξρεη έκθπην ην επηζεηηθφ έλζηηθην ή αιιηψο «νξκή ζαλάηνπ». Σν έλζηηθην απηφ εθδειψλεηαη απζφξκεηα ζηηο ζρέζεηο ηνπ αηφκνπ κε πξφζσπα ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπ (Freud S., Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie ζην Βνπτδάζθε, 1987). νβαξφο ιφγνο γηα ηελ απνδνρή κηαο «νξκήο ζαλάηνπ» βαζίδεηαη ζηε ζπληεξεηηθή θχζε ησλ νξκψλ, πνπ ηείλνπλ λα μαλαγπξίδνπλ ηνλ νξγαληζκφ πίζσ ζε κηα θαηάζηαζε αδξάλεηαο, αλεξγείαο θαη αλφξγαλεο χιεο θαη επνκέλσο ζην ζάλαην. Απηφ αθξηβψο ηνλ νδήγεζε ζην ζνβαξφ ηζρπξηζκφ πσο ζθνπφο

θάζε δσήο είλαη ν ίδηνο ν ζάλαηνο (Freud S., Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie ζην Βνπτδάζθε, 1987). ηε ζπλέρεηα, δίλεη απάληεζε ζηελ εξψηεζε, θαηά πφζν ε ηθαλνπνίεζε επηζεηηθψλ παξνξκήζεσλ γίλεηαη αηζζεηή ζαλ εδνλή ζην Δγψ ππνζηεξίδνληαο πσο ε ηθαλνπνίεζε ηεο νξκήο ζαλάηνπ Totestrieb πνπ παξακέλεη ζην Δγψ δε θαίλεηαη λα πξνζδίδεη επραξίζηεζε πξάγκα πνπ ζεκαίλεη πσο ε νξκή ζαλάηνπ δξα απφ ηελ «άιιε κεξηάο ηεο εδνλήο» (Freud S., Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie ζην Βνπτδάζθε, 1987). 2.4.4 σκαηνηππηθή δνκή ηνπ αηόκνπ Γηα ην ιφγν απηφ νη Maccoby θαη Jacklin πξνζπάζεζαλ λα αλαδεηήζνπλ κηα πην πηζαλή εξκελεία. Έηζη, κίιεζαλ γηα ηε ζσκαηνηππηθή δνκή ηνπ αηφκνπ. χκθσλα κε απηή ηελ εξκελεία, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζε θάζε άηνκν θαζνξίδεηαη απφ ζσκαηνηππηθά ραξαθηεξηζηηθά (κχεο, νξκφλεο). Γελ παξαγθσλίδνληαη βέβαηα ηα θνηλσληθά ζηεξεφηππα πνπ εληζρχνπλ πεξηζζφηεξν ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αξξέλσλ (Maccoby and Jacklin, 1980 ζην Καθαβνύιεο, 1997). 2.4.5 Θεσξία γηα ηελ ηδηνζπγθξαζία

Η ηδηνζπγθξαζία ζχκθσλα κε ηνπο Thomas θαη Chess έρεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλάπηπμε ηεο επηζεηηθφηεηαο. ηελ θιαζζηθή ηνπο έξεπλα γηα ηηο θιεξνλνκηθέο πξνδηαζέζεηο θαη γηα ηα κφληκα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηδηνζπγθξαζίαο ηνπ αηφκνπ επηζεκαίλνπλ ελλέα ( 9 ) βαζηθέο θαηεγνξίεο ραξαθηεξηζηηθψλ. Οη ηέζζεξηο ( 4 ) απφ ηηο νπνίεο ζεσξείηαη φηη πξνζδηνξίδνπλ θαηά πφζν έλα παηδί ζα είλαη «εχθνιν» ή «δχζθνιν», αλ ζα παξνπζηάζεη δειαδή πξνβιήκαηα επηζεηηθφηεηαο. Σα ηέζζεξα απηά ραξαθηεξηζηηθά ζηε δηπνιηθή ηνπο κνξθή είλαη ηα εμήο : πξνζέγγηζε απψζεζε, πξνζαξκνζηηθφηεηα δπζπξνζαξκνζηία, έληαζε ππνηνληθφηεηα αληηδξάζεσλ θαη ε ζεηηθή αξλεηηθή δηάζεζε (Thomas et al., 1968 ζην Καθαβνύιεο, 1997). ε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηδηνζπγθξαζία κειεηήζεθε θαη ν ξφινο ηνπ ζειαζκνχ ηνπ βξέθνπο απφ ηε βηνινγηθή ηνπ κεηέξα. Γηαπηζηψζεθε ινηπφλ φηη ηα «εχθνια» βξέθε πνπ ζήιαζαλ απφ ηηο κεηέξεο ηνπο δελ παξνπζίαζαλ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. ην άιιν άθξν είλαη ηα δχζθνια βξέθε, ηα νπνία δελ ζήιαζαλ θαη ηα νπνία παξνπζίαζαλ ζηε ζπλέρεηα πςειφ βαζκφ επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο(thomas et al., 1968 ζην Καθαβνύιεο, 1997).

2.4.6 Άιινη παξάγνληεο Τπάξρνπλ θαη άιινη βηνινγηθνί παξάγνληεο πνπ ζεσξείηαη ζχκθσλα κε δηάθνξεο κειέηεο φηη παίδνπλ θάπνην ξφιν ζηελ δηακφξθσζε κηαο επηζεηηθήο πξνζσπηθφηεηαο. Έλαο απφ απηνχο είλαη νη νξκφλεο. χκθσλα κε πεηξάκαηα ηφζν ζε δψα φζν θαη ζε αλζξψπνπο, έρεη παξαηεξεζεί φηη παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλάπηπμε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Παξφια απηά, ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα είλαη αληηθαηηθά ζην βαζκφ πνπ πξαγκαηηθά επεξεάδνπλ ην άηνκν θαη έηζη δελ κπνξνχκε λα βγάινπκε αζθαιή απνηειέζκαηα. Κάπνην ξφιν ζεσξείηαη φηη παίδεη θαη ε εκθάληζε. Τπάξρεη έλαο είδνο απηνπξαγκαηνχκελεο πξνθεηείαο. Παξφιν πνπ θάηη ηέηνην δελ έρεη απνδεηρηεί γηα παηδηά λεπηαγσγείνπ, φπνπ δελ παξαηεξείηαη θάπνηα ζχλδεζε κεηαμχ εμσηεξηθήο εκθάληζεο θαη επηζεηηθφηεηαο, κεηά ην πέκπην ( 5 ν ) έηνο θαίλεηαη ηα κε εκθαλίζηκα παηδηά λα έρνπλ κεγαιχηεξεο πηζαλφηεηεο λα παξνπζηάζνπλ θάπνηνπ είδνπο επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά απφ άιια πεξηζζφηεξν εκθαλίζηκα ( Langlois anf Downs, 1980 ζην Καθαβνύιεο, 1997) 2.5 Η επηζεηηθόηεηα σο πξντόλ εμσγελώλ παξαγόλησλ

Τπάξρνπλ φκσο θαη νη ζεσξίεο πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ε επηζεηηθφηεηα δηακνξθψλεηαη θπξίσο απφ εμσγελείο παξάγνληεο. Οη ζεσξεηηθέο απηέο απφςεηο ππνγξακκίδνπλ ηελ επίδξαζε ηνπ πεξηβάιινληνο ζηελ αλάπηπμε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Τπνζηεξίδνπλ αθφκε, φηη ηα αίηηα ηέηνηνπ είδνπο ζπκπεξηθνξάο βξίζθνληαη ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη ηα πξφηππα πνπ δέρεηαη ην παηδί απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ. Οη παξαθάησ ζεσξίεο έρνπλ θαηαθέξεη ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ λα πξνρσξήζνπλ πξνο ηελ «ιχζε ηνπ αηλίγκαηνο» γηα ηα αίηηα ηεο παηδηθήο επηζεηηθφηεηαο. 2.5.1 Θεσξία καηαίσζεο Η παιαηφηεξε, θαηαγεγξακκέλε, άπνςε γηα ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά είλαη απηή πνπ δηαηππψζεθε απφ ηνλ John Dollard ην 1939. Η ζεσξία ηεο καηαίσζεο. χκθσλα κε ηε ζεσξία κε ηε ζεσξία απηή ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά εθδειψλεηαη ζην άηνκν φηαλ εκπνδίδεηαη λα πξαγκαηψζεη θάηη πνπ επηζπκεί. Όηαλ έλα παηδί θάλεη θάηη πνπ ην επηζπκεί θαη ην ηθαλνπνηεί θαη ηηκσξείηαη γηα απηφ απφ ηνπο γνλείο ηνπ, πξνθαιείηαη ζε απηφ ςπρηθή έληαζε, ε νπνία βξίζθεη σο δίνδν εθηφλσζεο ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία είηε είλαη άκεζε (ζηνπο γνλείο) είηε έκκεζε (ζε άιια πξφζσπα) ( Dollard et al., 1939 ζην Καθαβνύιεο 1997).

Η ζεσξία ηεο καηαίσζεο ππνζηεξίδεη επίζεο, φηη ε επηζεηηθφηεηα εκθαλίδεηαη ζην άηνκν φηαλ έρεη πξφζεζε λα θάλεη θάηη θαη παξεκπνδίδεηαη απφ ηνπο άιινπο, φηαλ αλακέλεη κηα αληακνηβή ε νπνία δελ ηνπ ρνξεγείηαη, φηαλ πνιιέο αλεθπιήξσηεο επηζπκίεο ηνπ ζπζζσξεχνληαη, φηαλ νη ειπίδεο ηνπ δηαςεχδνληαη ή φηαλ ληψζεη ζπγθξνχζεηο. Η επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα αλαπηπρζεί θαη φηαλ ην παηδί ληψζεη έιιεηςε αγάπεο θαη ζηνξγήο ( Dollard et al., 1939 ζην Καθαβνύιεο 1997). Λφγνη επηζεηηθφηεηαο ζην ρψξν ηνπ λεπηαγσγείνπ, γηα παξάδεηγκα, ζα κπνξνχζαλ λα είλαη, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο καηαίσζεο, νη παξαθάησ : δελ ην ζέινπλ ηα άιια παηδηά, δελ αληηιακβάλεηαη ηη δεηά ε λεπηαγσγφο ή δελ κπνξεί λα παίμεη ακέζσο κε ηα παηρλίδηα πνπ ηνπ αξέζνπλ. Βέβαηα, ζήκεξα ε ζεσξία ηνπ Dollard δελ γίλεηαη απνιχησο απνδεθηή. Κάζε καηαίσζε, δειαδή, δελ νδεγεί ζε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. Δπίζεο, ππάξρνπλ κεγάιεο απνθιίζεηο ζην βαζκφ πνπ ηα άηνκα αληηδξνχλ επηζεηηθά ζηε καηαίσζε. Κάπνηα αληηδξνχλ ακέζσο θαη έληνλα, άιια ζε πνιχ ρακειφ ηφλν, ελψ άιια παξακέλνπλ ήξεκα έσο θαη αδηάθνξα. Η επηζεηηθφηεηα δελ είλαη πάληα θαη αλάγθε απνηέιεζκα ηεο καηαίσζεο πνπ κπνξεί λα αηζζάλεηαη ην άηνκν. Σν ζπλαίζζεκα ηεο καηαίσζεο κπνξεί λα επηθέξεη θαη άιινπ ηχπνπ αληηδξάζεηο. Οη θπξηφηεξεο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο πνπ εκθαλίδνληαη είλαη ε παιηλδξφκεζε ζε ζπκπεξηθνξά κηθξφηεξεο ειηθίαο ή ε δηέμνδνο ζην ζπκβνιηθφ παηρλίδη ή ζηα φλεηξα( Dollard et al., 1939 ζην Καθαβνύιεο 1997).