ΔΕΠΥ και Ενδοσχολική Βία

ΔΕΠΥ και Ενδοσχολική Βία ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Α. ΚΟΛΑΪΤΗΣ Επικ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, Διευθυντής Παιδοψυχιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών Γεν. Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία»

ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ Γιατί και πώς εκδηλώνεται; Η ενδοσχολική βία (και ο εκφοβισμός) ανάμεσα στους μαθητές είναι σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική. Εκδηλώνεται συνήθως με: χειρονομίες, σπρωξιές, ξυλοδαρμούς, φραστικές επιθέσεις, βρισιές, προσβολές, απειλές, εκβιασμούς, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, κλοπές, σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, και αποκλεισμό και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια και κοινωνικές δραστηριότητες.

Ποιά είναι η συχνότητα του προβλήματος; Στην Ελλάδα, τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι: Το 10%-15% των μαθητών πέφτουν θύματα διαφόρων μορφών βίας στο σχολείο Οι μαθητές που ασκούν βία, δηλαδή οι θύτες, υπολογίζεται ότι ξεπερνούν το 5% του συνόλου των μαθητών Τα αγόρια εμπλέκονται περισσότερο σε περιστατικά σωματικής βίας σε σύγκριση με τα κορίτσια, τα οποία φαίνεται να εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά λεκτικής βίας.

Ποιά είναι η συχνότητα του προβλήματος; Τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά βίας, σε αναλογία 3 προς 1 Τα περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού εκδηλώνονται με μεγαλύτερη συχνότητα στο δημοτικό και στο γυμνάσιο και μειώνονται στο λύκειο Οι μισοί από τους μαθητές θύματα βίας δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός, ενώ οι υπόλοιποι μισοί συνήθως το αναφέρουν σε φίλους τους και λιγότερο στους εκπαιδευτικούς ή τους γονείς τους

Ποιές είναι οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του φαινομένου στα παιδιά; Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εκφοβισμού και της βίας στα παιδιά είναι πολλές και σοβαρές. Τα παιδιά που γίνονται θύματα εκφοβισμού και βίας είναι δυνατόν: να νοιώσουν έντονο άγχος και αισθήματα ανασφάλειας, να έχουν φοβίες, να παρουσιάσουν σχολική άρνηση, να κάνουν πολλές απουσίες από το σχολείο, να οδηγηθούν σε σχολική αποτυχία, και να εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες, ψυχοσωματικά προβλήματα όπως πονοκέφαλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση κ.α., και κατάθλιψη

Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά των παιδιών που εμπλέκονται σε ενδοσχολική βία και εκφοβισμό; Τα παιδιά θύτες είναι: παιδιά που ενώ φαίνονται σίγουρα για τον εαυτό τους έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενεργητικά και υπερδραστήρια, επιθετικά, επιρρεπή σε παραβίαση κανόνων και αντικοινωνικές συμπεριφορές, ικανά να ξεφεύγουν από δύσκολες καταστάσεις, δίχως ηθικούς ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους

Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά των παιδιών που εμπλέκονται σε ενδοσχολική βία και εκφοβισμό; Τα παιδιά θύματα είναι: πιο αγχώδη και ανασφαλή από τους άλλους μαθητές, ήσυχα και ευαίσθητα, εσωστρεφή και μοναχικά, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, φοβισμένα και με παθητική στάση απέναντι στη βία, που δύσκολα υπερασπίζονται τον εαυτό τους

Πώς φαίνεται ότι το παιδί έχει γίνει θύμα ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού; αν τα ρούχα του είναι συχνά σκισμένα και κατεστραμμένα, αν έχει σημάδια και μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης και αποφεύγει να εξηγήσει πως συνέβησαν, αν συχνά χάνει τα πράγματά του, αν ζητάει συχνά χρήματα από τους γονείς του γιατί έχασε αυτά που του έδωσαν, αν αρνείται να συμμετέχει σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες, αν υπάρξουν ξαφνικές αλλαγές στην διάθεσή του που επιμένουν, αν παραπονιέται για ψυχοσωματικά προβλήματα

Tεκμηριωμένες μελέτες δείχνουν πως η θυματοποίηση από συνομηλίκους: Συνδέεται σημαντικά με συγκριτικά χαμηλά επίπεδα ψυχολογικής ευεξίας και κοινωνικής προσαρμογής και υψηλά επίπεδα ψυχολογικής αναστάτωσης και σωματικά συμπτώματα (Kim et al 2005, Gini 2008, Gini & Pozzoli 2009) Μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη μετέπειτα δυσκολιών στην υγεία και την ευεξία (αποτελέσματα αναδρομικών μελετών) (Gladstone et al 2006) Είναι ένας σημαντικός αιτιολογικός παράγοντας για χειρότερη υγεία και ευεξία μαθητών και οι επιπτώσεις μπορεί να είναι μακροχρόνιες (αποτελέσματα μακροχρόνιων προοπτικών μελετών) (Nansel et al 2004) Η τάση για bullying προβλέπει σημαντικά μετέπειτα αντικοινωνική και βίαιη συμπεριφορά (αποτελέσματα μακροχρόνιων προοπτικών μελετών) (Nansel et al 2003, Sourander et al 2006, 2007)

Ψυχολογικά και σωματικά συμπτώματα bullying Τα θύματα της bullying μπορεί να αναπτύξουν ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών και σωματικών συμπτωμάτων, μερικά από τα οποία μπορεί να επιμείνουν στην ενήλικη ζωή Ψυχολογικά συμπτώματα: κοινωνικές δυσκολίες, εσωτερικευόμενα συμπτώματα, άγχος, κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός και διαταραχές διατροφής (ψυχογενής ανορεξία ή βουλιμία) (Kumpulainen et al 1998) Σωματικά συμπτώματα: ανορεξία, κεφαλαλγίες, διαταραχές ύπνου, κοιλιακά άλγη και κόπωση Οι ειδικοί ψυχικής υγείας και πρωτοβάθμιας περίθαλψης πρέπει να είναι ενήμεροι για τα παραπάνω συμπτώματα σε ευαίσθητα παιδιά για την αναγνώριση και αντιμετώπιση των κακοποιητικών εμπειριών

Σχέση ΔΕΠΥ και συμπεριφοράς bullying Παιδιά θύτες bullying έχουν περισσότερα εξωτερικευόμενα συμπτώματα και υπερκινητικότητα, ένοιωθαν αναποτελεσματικά και είχαν διαπροσωπικά προβλήματα (Kumpulainen et al 1998, Ivarsson et al 2005) Σχέση ταμπεραμέντου και συμπτωμάτων ΔΕΠΥ, απευθείας σχέση ΔΕΠΥ με συμπεριφορά bullying στα αγόρια και θυματοποίησης στα κορίτσια, ενώ θύτες και θύματα είναι λιγότερο αποδεκτά από συνομηλίκους (Bacchini et al 2008) Έφηβοι θύτες bullying ήταν κυρίως αγόρια με προβλήματα προσοχής (Ivarsson et al 2005) Παιδιά θύτες, θύματα, θύτες/θύματα bullying είχαν μεγαλύτερο κίνδυνο για υπερδραστηριότητα (Gini 2008)

Bullying, αυτο-έλεγχος και ΔΕΠΥ (Unnever & Cornell 2003) Μελέτη 1315 μαθητών Γυμνασίου στο Roanoke της Virginia, USA Μαθητές με ΔΕΠΥ είναι σε αυξημένο κίνδυνο για θυματοποίηση άλλων και των ίδιων Η σχέση μεταξύ ΔΕΠΥ και bullying αφορά τον χαμηλό αυτο-έλεγχο που συνδέεται και με εγκληματικότητα (Gottfredson & Hirschi 1990) Ο χαμηλός αυτο-έλεγχος δεν ευθύνεται για τη σχέση ΔΕΠΥ και θυματοποίηση εαυτού από άλλους

Συσχέτιση bullying και σωματικών συμπτωμάτων σε παιδιά με ΔΕΠΥ (Holmberg 2010) Μελέτη 517 παιδιών (10χρ.) σε περιφέρεια της Στοκχόλμης Παιδιά με ΔΕΠΥ είχαν 2πλάσιες πιθανότητες για υποτροπιάζοντα κοιλιακά άλγη (RAP), προβλήματα ύπνου, και κόπωση Υψηλή συσχέτιση bullying (θύτες, θύματα) με ΔΕΠΥ Στα θύματα bullying, 2πλάσιες πιθανότητες για σωματικές αιτιάσεις

Bullying και εμπειρίες εξοστρακισμού σε παιδιά με ειδικές ανάγκες υγείας (Twyman et al 2010) Μελέτη παιδιών με ΝΥ (N=34), ΔΕΠΥ (N=100), ΔΑΦ (Ν=32), διαταραχές συμπεριφοράς ή ψυχικής υγείας (Ν=32), Κυστική Ίνωση (Ν=22) και σύγκριση με παιδιά χωρίς διαταραχή (Ν=73) Παιδιά με ΝΥ, ΔΕΠΥ και ΔΑΦ είχαν σημαντικές βαθμολογίες θυματοποίησης, ενώ η ομάδα με προβλήματα ψυχικής υγείας είχαν αυξημένες βαθμολογίες θυματοποίησης (Bully-Victimization Scale) Τα παιδιά με ΝΥ ανέφεραν κλινικά σημαντικό bullying Όλα τα παιδιά με ειδικές ανάγκες φροντίδας είχαν αυξημένες απειλές που συνδέονταν με εξοστρακισμό, και τα παιδιά με ΔΕΠΥ και ΔΑΦ είχαν μεγαλύτερο κίνδυνο για εμπειρίες εξοστρακισμού Παιδιά με τα παραπάνω προβλήματα υγείας/ψυχικής υγείας θα πρέπει να ερωτώνται για bullying και εμπειρίες εξοστρακισμού

Bullying σε παιδιά με αυτισμό και επίδραση συνοσηρότητας με ΔΕΠΥ (Montes & Halterman 2007) National Survey of Children's Health, 2003 (NSCH): εθνικά αντιπροσωπευτικά στοιχεία παιδιών/εφήβων 4-17χρ. Παιδιά με αυτισμό είχαν υψηλή επίπτωση bullying (44%) Η αναφορά ΔΕΠΥ/ΔΕΠ από γονείς ρυθμίζει τη σχέση μεταξύ bullying και αυτισμού Παιδιά με αυτισμό χωρίς ΔΕΠΥ/ΔΕΠ δεν είχαν μεγαλύτερο κίνδυνο για bullying από τον γενικό πληθυσμό Παιδιά με αυτισμό και ΔΕΠΥ/ΔΕΠ είχαν 4,6πλάσιες πιθανότητες για bullying Άλλοι (πλην ΔΕΠΥ/ΔΕΠ) παράγοντες κινδύνου για bullying: χαμηλό εισόδημα οικογένειας, μικρότερη ηλικία

Συσχέτιση bullying και ψυχοσωματικών προβλημάτων (Gini and Pozzoli 2009) 11 από 19 μελέτες / 3 μετα-αναλύσεις σε παιδιά και εφήβους 7-16 χρ. Θύματα/θύτες, θύματα και θύτες είχαν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο για ψυχοσωματικά προβλήματα συγκριτικά με συνομηλίκους που δεν είχαν εμπλακεί σε bullying

Bullying και αυτοκτονικότητα Κάθε συμμετοχή σε bullying αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονικού ιδεασμού και/ή συμπεριφοράς (ανασκόπηση 37 μελετών σε κοινότητα/ειδικούς πληθυσμούς, Kim & Leventhal 2008 ) Θύματα/θύτες, θύματα και θύτες ανέφεραν περισσότερες (χ2) αυτοκτονικές/αυτοτραυματικές συμπεριφορές συγκριτικά με συνομηλίκους που δεν είχαν εμπλακεί σε bullying Στα κορίτσια, και οι 3 ομάδες είχαν περισσότερο αυτοκτονικό ιδεασμό (χ3, χ2 και χ3 αντίστοιχα) (Kim et al 2005)

Bullying και ποιότητα ζωής (Wilkins-Shurmer et al 2003) 36% αγοριών και 38% κοριτσιών ανέφεραν ότι είχαν υποστεί bullying τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα Η ψυχοκοινωνική ποιότητα ζωής που συνδέεται με την υγεία (HR- QOL) των εφήβων ήταν αντιστρόφως ανάλογη της συχνότητας bullying, ενώ η σωματική HR-QOL δεν σχετιζόταν

Σχέση μεταξύ bullying και βίας σε νέους των ΗΠΑ (Nansel et al 2003) Μελέτη αντιπροσωπευτικού δείγματος 15686 μαθητών σε 10 δημόσια και ιδιωτικά σχολεία (World Health Organization's Health Behaviour in School-aged Children survey, 1998) Εμπλοκή σε βίαιες συμπεριφορές σε 13% - 23% αγοριών και 4% - 11% κοριτσιών Βρέθηκε συσχέτιση bullying (θύτης, θύμα) με άλλες σχετιζόμενες με βία συμπεριφορές για αγόρια και κορίτσια Μεγαλύτερες συσχετίσεις βρέθηκαν με bullying-θύτης παρά με bullying-θύμα και με bullying μακριά από το σχολείο παρά μέσα στο σχολείο (2.6 vs 1.5 και 5.9 vs 4.1, αντίστοιχα

Διακρατική σταθερότητα σχέσης bullying και ψυχοκοινωνικής προσαρμογής (Nansel et al 2004) Μελέτη αντιπροσωπευτικών δειγμάτων από 25 χώρες Εμπλοκή σε bullying κυμαινόταν από 9% έως 54% νέων Σε όλες τις χώρες, η εμπλοκή σε bullying σχετιζόταν με χειρότερη ψυχοκοινωνική προσαρμογή (P<.05) Σχεδόν σε όλες τις χώρες, θύτες, θύματα και θύτες/θύματα ανέφεραν περισσότερα προβλήματα υγείας και χειρότερη συναισθηματική και κοινωνική προσαρμογή Θύματα και θύτες/θύματα ανέφεραν σταθερά χειρότερες σχέσεις με συμμαθητές, ενώ θύτες και θύτες/θύματα ανέφεραν μεγαλύτερη χρήση αλκοόλ και οπλοκατοχή

Συνέχεια bullying από παιδική σε εφηβική ηλικία (Sourander et al 2000) Περίπου 15% αγοριών και 7% κοριτσιών ήταν θύματα bullying 12% κοριτσιών και 13% αγοριών ήταν θύματα bullying στα 16χρ. Bullying και θυματοποίηση στα 16χρ. συνδέονταν με ευρύ φάσμα ψυχολογικών προβλημάτων στην ηλικία των 8 και 16χρ., και με παραπομπή παιδιού σε υπηρεσίες ΨΥΠΕ Bullying στα 8χρ. συνδέονταν με bullying στα 16χρ., ενώ θυματοποίηση στα 8χρ. σχετίζονταν με θυματοποίηση στα 16χρ.

Προγνωστικοί παράγοντες παιδικής ηλικίας για ανάπτυξη παραβατικότητας στους άνδρες: προοπτική μελέτη από ηλικίας 8χρ. στην τελική εφηβεία (Sourander et al 2006) F/U 2713 αγοριών (γενν. 1981) στην τελική εφηβεία Συλλογή πληροφοριών στα 8χρ. από γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά και στα 16-20χρ. από αρχεία αστυνομίας (1998-2001) 22.2% εφήβων διέπραξαν τουλάχιστον μία παραπτωματική πράξη Διαλυμένη οικογένεια, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο γονέων, αναφορές γονέων για ΔΔ και εκπαιδευτικών για προβλήματα υπερκινητικότητας: αποτελούσαν ανεξάρτητους προγνωστικούς παράγοντες για διάπραξη παραπτωματικών πράξεων (>5) Αναφορές προβλημάτων υπερκινητικότητας από εκπαιδευτικούς: προέβλεπε όλα τα αδικήματα πλην οδήγησης σε κατάσταση μέθης Οι αυτοαναφορές bullying προς άλλους προέβλεπαν όλες τις βίαιες πράξεις

Πώς εξελίσσονται τα παιδιά που υφίστανται ή ασκούν bullying; Η Φινλανδική Μελέτη «Από το Aγόρι στον Άνδρα» (Sourander et al 2007a) Μελέτη 2540 αγοριών γεννηθέντων το 1981 Συλλογή πληροφοριών για bullying και θυματοποίηση το 1989 από γονείς, δασκάλους, παιδιά (ηλικία 8 χρ.) Συλλογή πληροφοριών για ψυχιατρικές διαταραχές βασίστηκε σε εξέταση όταν παρουσιάστηκαν στον στρατό (18 23χρ.) Συχνή άσκηση bullying προέβλεπε αντικοινωνική προσωπικότητα, χρήση ουσιών και διαταραχές άγχους και κατάθλιψης Συχνή θυματοποίηση προέβλεπε διαταραχή άγχους, ενώ συχνή κατάσταση bullying-θυματοποίησης προέβλεπε αντικοινωνική προσωπικότητα και διαταραχή άγχους

Bullying και εγκληματικότητα στην ενήλικη ζωή Η Φινλανδική Μελέτη «Από το Aγόρι στον Άνδρα» (Sourander et al 2007b) Επιπρόσθετες πληροφορίες στην ηλικία 16-20χρ. από φακέλους αστυνομίας Συχνοί θύτες και θύματα-θύτες (8.8% δείγματος) ευθύνονταν για 33% όλων των νεανικών εγκλημάτων στην 4ετία της μελέτης Το bullying προέβλεπε περισσότερους τύπους εγκλήματος (βία, περιουσία, οδήγηση σε μέθη, παραβιάσεις ΚΟΚ) Εν τούτοις, συχνοί θύτες ή θύματα χωρίς πολλά ψυχιατρικά συμπτώματα, δεν είχαν αυξημένο κίνδυνο για μετέπειτα εγκληματικότητα

Bullying στην παιδική ηλικία και μετέπειτα ψυχιατρική νοσηλεία/ψυχοφαρμακοθεραπεία (Sourander et al 2009) Συχνή θυματοποίηση στα 8 χρ. στα κορίτσια, προέβλεπε ψυχιατρική νοσηλεία και χρήση αντιψυχωσικών, αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών φαρμάκων. Στα αγόρια, συχνή κατάσταση θύτη-θύματος και θύτη-μόνο προέβλεπε χρήση αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών φαρμάκων Στα αγόρια, επίσης, συχνή κατάσταση θύτη-θύματος προέβλεπε ψυχιατρική νοσηλεία και χρήση αντιψυχωσικών Δεν ίσχυαν τα παραπάνω στα αγόρια, εάν η ανάλυση ελεγχόταν για βαθμολογία ψυχοπαθολογίας στα 8 χρ.

Τα παιδιά που υφίστανται bullying γίνονται ενήλικες με άγχος και κατάθλιψη; (Gladstone et al 2006) >50% ανδρών και γυναικών ανέφεραν σοβαρές και τραυματικές εμπειρίες bullying / οι περισσότεροι ανέφεραν και άλλους παράγοντες κινδύνου Παράγοντες που σχετίζονταν με έκθεση σε bullying ήταν υπερβολικός γονεϊκός έλεγχος, αρρώστια ή αναπηρία και ανεσταλμένο ταμπεραμέντο Η εμπειρία bullying στην παιδική ζωή σχετιζόταν σημαντικά με υψηλά επίπεδα άγχους / υψηλότερα επίπεδα άγχους κατάστασης (state anxiety), κοινωνικής φοβίας και αγοραφοβίας Ανεξάρτητα από άλλους παράγοντες κινδύνου, η έκθεση σε bullying προέβλεπε ιδιαίτερα υψηλότερα επίπεδα άγχους κατάστασης και τάση για αγχώδη εγρήγορση υπό συνθήκες stress

Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α Το bullying δεν θα πρέπει να θεωρείται φυσιολογικό μέρος της ανάπτυξης του παιδιού αλλά μάλλον ένας δείκτης για πιο σοβαρές βίαιες συμπεριφορές π.χ. οπλοκατοχή, συχνοί τσακωμοί και τραυματισμοί Αποτελεί διαδεδομένο φαινόμενο σε πολλές χώρες και θα πρέπει να θεωρείται σημαντικό διεθνές πρόβλημα δημόσιας υγείας Σχετίζεται με αυξημένα ψυχοσωματικά προβλήματα και χειρότερη ψυχοκοινωνική προσαρμογή και ευεξία Παιδιά που εκδηλώνουν συχνές συμπεριφορές bullying θα πρέπει να αξιολογούνται για πιθανά ψυχιατρικά προβλήματα, καθώς οι συμπεριφορές bullying μαζί με ψυχιατρικά προβλήματα αποτελούν πρώιμους δείκτες κινδύνου για μετέπειτα ψυχιατρικά προβλήματα

Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α ( σ υ ν. ) Στα κορίτσια, η συχνή θυματοποίηση στην παιδική ηλικία προβλέπει μετέπειτα ψυχιατρικά προβλήματα, ανεξάρτητα εάν αυτά υπήρχαν αρχικά Οι εμπειρίες θυματοποίησης στην παιδική ηλικία σχετίζονται αιτιολογικά με % ενηλίκων που πάσχουν από κατάθλιψη και άγχος Αγόρια που ασκούν συχνά bullying είναι σε κίνδυνο για μετέπειτα εγκληματικότητα όταν αυτή η κατάσταση συνοδεύεται από πολλά ψυχιατρικά συμπτώματα Οι ειδικοί πρωτοβάθμιας περίθαλψης πρέπει να είναι ενήμεροι για τα παραπάνω συμπτώματα σε ευαίσθητα παιδιά (με ΝΥ, ΔΕΠΥ, ΔΑΦ) για την αναγνώριση/παραπομπή/αντιμετώπιση των κακοποιητικών εμπειριών