«ΑΝΑ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΜΕ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ- ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ»

«ΑΝΑ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΜΕ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ- ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ» (ΜΕΤΡΟ 8 KAI 10 ΤΟΥ ΚΑΝ. (ΕΚ) Αρ. 2182/02) «ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΘΟ ΗΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΖΩΝΕΣ ΚΑΠΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΕ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΤΗΝ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΥΤΩΝ» (ΜΕΤΡΟ 8 ΤΟΥ ΚΑΝ. (ΕΚ) Αρ. 2182/02) ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ- ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008 1

17:00-17:10 Παρουσίαση Αντικειµένου Ερευνητικού Έργου ΚΟΥΣΟΥΝΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ Με την παρούσα ηµερίδα ανακοινώνονται τα αποτελέσµατα των ερευνητικών έργων µε τίτλο: 1. «ΑΝΑ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΜΕ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ-ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ» και 2. «ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΘΟ ΗΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΖΩΝΕΣ ΚΑΠΝΟΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΕ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΤΗΝ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΥΤΩΝ» τα οποία υλοποιήθηκαν από την ερευνητική οµάδα του Τµήµατος ιοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίµων του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων. Η χρηµατοδότηση έγινε από την Ευρωπαϊκή Ένωση Καν. 2182/2002 (όπως τροποποιήθηκε µε τον Καν. 1881/2005) µέσω του Οργανισµού Πληρωµών και Ελέγχων Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισµού και Εγγυήσεων (Ο.Π.Ε.Κ.Ε.Π.Ε.) του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων. Κατά τη διάρκεια υλοποίησης τους (30 µήνες) πραγµατοποιήθηκαν έρευνες οι οποίες καλύπτουν όλους τους εµπλεκόµενους φορείς των αγροτικών επιχειρήσεων. Συγκεκριµένα: α) Έρευνα καπνοπαραγωγών (Αµερικανικού και Ανατολικού τύπου), στις βασικές καπνοπαραγωγικές περιοχές, ώστε να προταθούν προτάσεις για την αποτελεσµατικότητα της καλλιέργειας αυτού. Χρησιµοποιώντας την Περιβάλλουσα Ανάλυση εδοµένων (DEA) και τα υποδείγµατα Γραµµικού Προγραµµατισµού, επιχειρείται µια προσέγγιση στα ερευνητικά προβλήµατα στα πλαίσια των παραπάνω έργων. β) Έρευνα κόστους παραγωγής και εισοδήµατος αρωµατικών φαρµακευτικών φυτών (ΑΦΦ) µε τη συγκέντρωση πρωτογενών και δευτερογενών στοιχείων και στατιστική επεξεργασία αυτών ώστε να διερευνηθεί η δυναµικότητα των εν λόγω καλλιεργειών. γ) Έρευνα κόστους παραγωγής και εισοδήµατος ενεργειακών φυτών µε τη συγκέντρωση πρωτογενών και δευτερογενών στοιχείων και στατιστική επεξεργασία αυτών. Η συγκεκριµένη έρευνα πραγµατοποιήθηκε ως µια εναλλακτική προσέγγιση για τις αγροτικές επιχειρήσεις σε µια περίοδο που οι καλλιέργειες ενεργειακών φυτών πραγµατοποιούνται ως επί το πλείστον σε πειραµατικό επίπεδο. δ) Έρευνα καταναλωτή για ενεργειακά και ΑΦΦ, ώστε να διερευνηθούν οι προτιµήσεις και η στάση των καταναλωτών απέναντι στις συγκεκριµένες καλλιέργειες και των προϊόντων τους. ε) Μελέτη της αλυσίδας προσφοράς για την καλλιέργεια του καπνού και των αρωµατικών φαρµακευτικών φυτών και βασικών αγροτικών προϊόντων και τροφίµων. Με τη χρήση συγκεκριµένων κριτηρίων, αξιολογούνται τα δίκτυα διανοµής και ο ρόλος των προµηθευτών, παραγωγών, µεταποιητών, χονδρεµπόρων, λιανοπωλητών, διανοµέων και καταναλωτών. Επίσης, παρουσιάζονται εναλλακτικά συστήµατα διανοµής που προκύπτουν από τον εντοπισµό των ισχυρών τους σηµείων. στ) Έρευνα µε τη χρήση δευτερογενών δεδοµένων για την κατηγοριοποίηση των αγροτικών επιχειρήσεων και την οµαδοποίησή τους µε σκοπό τη δηµιουργία τυποποιηµένων σχεδίων παραγωγής. ζ) Έρευνα µε τη χρήση δευτερογενών δεδοµένων για την ανάλυση και καταγραφή της κατάστασης της αγοράς για τα υπάρχοντα παραδοσιακά, Προστατευόµενης Ονοµασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και Προστατευόµενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ), Βιολογικά προϊόντα των βασικών Νοµών καλλιέργειας καπνού. Παράλληλα πραγµατοποιήθηκε και ποιοτική έρευνα καταναλωτή (focus group) για τα συγκεκριµένα προϊόντα ώστε να διερευνηθεί σε βάθος η στάση των υποψηφίων αγοραστών. η) ιερεύνηση στις εξεταζόµενες περιοχές των δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε τον αγροτικό τοµέα και λειτουργούν συµπληρωµατικά στα εισοδήµατα των παραγωγών. Επιχειρείται µια πρωτότυπη προσέγγιση για τις αγροτικές επιχειρήσεις ώστε να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη ενός µοντέλου νέων ενισχυτικών δραστηριοτήτων. Τέλος, πραγµατοποιήθηκε η σύνθεση όλων αυτών των αποτελεσµάτων, ώστε να προταθούν οι εφικτότερες λύσεις για την κάθε περιοχή ξεχωριστά ανάλογα µε τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα και τις προοπτικές που παρουσιάζει. Τα αποτελέσµατα των ερευνών καθώς και οι προτάσεις θα βρίσκονται στη διάθεση κάθε ενδιαφερόµενου στο site της ερευνητικής οµάδας του Τµήµατος www.agribusiness.uoi.gr. 2

17:10-17:30 "Αναδιάρθρωση καλλιεργειών µε Αρωµατικά-Φαρµακευτικά Φυτά" ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Ο όρος «αρωµατικά φυτά» αναφέρεται σε µια µεγάλη οµάδα ειδών του φυτικού βασιλείου µε κοινό χαρακτηριστικό το ότι περιέχουν στα διάφορα µέρη τους (φύλλα, άνθη, κλπ) αιθέρια έλαια, ουσίες δηλαδή που όταν ελευθερωθούν αφήνουν οσµή. Ο όρος «φαρµακευτικά φυτά» αναφέρεται σε κάθε φυτό που περιέχει ένα ή περισσότερα δραστικά συστατικά, τα οποία έχουν την ικανότητα να προλάβουν, να ανακουφίσουν ή να θεραπεύσουν ασθένειες. Η χρησιµοποίηση του όρου ΑΦΦ αναφέρεται τόσο σε φυτά που έχουν αρωµατικές όσο και σε φυτά που έχουν φαρµακευτικές ιδιότητες. Άλλωστε δεν είναι δυνατή η σαφής διάκριση µεταξύ των δυο κατηγοριών αφού υπάρχουν φυτά που έχουν και τις δυο ιδιότητες, φυτά δηλαδή τα οποία περιέχουν αιθέρια έλαια µε ιδιαίτερη οσµή αλλά και περιέχουν ένα σύνολο δραστικών συστατικών που µπορούν να χρησιµοποιηθούν φαρµακευτικά. Για παράδειγµα η Ρίγανη που είναι κατά βάση αρωµατικό φυτό, µε χρήσεις γνωστές σε όλους, περιέχει δραστικές ουσίες (Κραµβακρόλη) που µπορούν να λειτουργήσουν ως φυσικά αντιβιοτικά και που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή φαρµακευτικών σκευασµάτων. Γενικά, η χώρα µας λόγω εδαφολογικών και κλιµατολογικών συνθηκών, ευνοεί µοναδικά την καλλιέργεια ΑΦΦ, από τα οποία µπορούν να παραχθούν σπάνια προϊόντα αποκλειστικής ποιότητας και αποτελεσµατικότητας. Μέχρι τώρα η καλλιέργεια των αρωµατικών-φαρµακευτικών φυτών ήταν σε ιδιαιτέρα χαµηλά επίπεδα, υπάρχουν όµως όλες οι ευκαιρίες και προοπτικές για να αναπτυχθεί ένας κλάδος που να µπορεί να ανταγωνιστεί τις υπάρχουσες καλλιέργειες του καπνού επάξια, αυξάνοντας το εισόδηµα και την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής γεωργίας. Παράδειγµα ανάπτυξης αυτού του κλάδου έχουµε στην Κύπρο και µάλιστα µε λιγότερα πλεονεκτήµατα εδαφοκλιµατικών συνθηκών σε σχέση µε την Ελλάδα. Επισηµαίνεται ότι, δεν είναι δυνατή η άµεση σύγκριση των ελληνικών ΑΦΦ µε τα ΑΦΦ που καλλιεργούνται σε άλλες χώρες, δεδοµένου του γεγονότος ότι σε κάθε χωρά καλλιεργούνται διαφορετικές ποικιλίες του ίδιου φυτού οι οποίες και παρουσιάζουν διαφορετικά ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά στην σύνθεση των αιθέριων ελαιών τους. Μπορούµε όµως κατά κανόνα να πούµε πως τα ελληνικά ΑΦΦ παράγουν φυτά µε υψηλό ποσοστό αιθέριων ελαιών και µε πληθώρα αξιοποιήσιµων δραστικών συστατικών. Η τελευταία αναθεώρηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), επέφερε ανακατατάξεις σχεδόν στο σύνολο της παραγωγής του καπνού στον ελλαδικό χώρο. Ιδιαίτερα σηµειώνεται ότι για την καλλιέργεια του καπνού αµερικάνικου τύπου (Virginia, Barley), η παραγωγή έχει σχεδόν εκµηδενιστεί, ενώ η καλλιέργεια του καπνού ανατολικού τύπου (Μπασµάς, Κατερίνης) έχει µειωθεί στο µισό. Ωστόσο, προηγούµενη έρευνα για την «Αναδιάρθρωση της καλλιέργειας του καπνού µε άλλες ανταγωνιστικές καλλιέργειες», έδειξε ότι η καλλιέργεια του καπνού ανατολικού τύπου είναι αναντικατάστατη και µπορεί και πρέπει να παραµείνει στο σχέδιο παραγωγής καθώς οποιαδήποτε άλλη εναλλακτική καλλιέργεια που προτάθηκε ήταν οικονοµικά ασύµφορη για τον παραγωγό. Το ερώτηµα στην παρούσα µελέτη είναι το κατά πόσο νέες υπάρχουσες καλλιέργειες οι οποίες διαφεύγον της ιδιαίτερης προσοχής µας όπως είναι τα ΑΦΦ, δύναται να εισέλθουν στο σχέδιο παραγωγής του παραγωγού µαζί ή αντί των καπνών ανατολικού τύπου, ώστε αυτό να αποδίδει ένα µέγιστο αγροτικό εισόδηµα στον παραγωγό, αποφέροντας κέρδος. Η παρούσα έρευνα προσπαθεί να συγκρίνει τα στοιχεία του κόστους παραγωγής και εισοδήµατος του παραγωγού που καλλιεργεί καπνό µε το αντίστοιχο κόστος και εισόδηµα των ΑΦΦ. Κατά πόσο δηλαδή, οι καλλιέργειες αυτές µπορούν να ανταγωνιστούν τον καπνό και κατά πόσο θεωρούνται βιώσιµες στον Ελλαδικό χώρο, παρέχοντας στις αγροτικές επιχειρήσεις αντίστοιχα οφέλη µε αυτά της καλλιέργειας του καπνού ανατολικού τύπου. Τα στοιχειά επί των οποίων βασίστηκε η προσέγγιση του κόστους παραγωγής και των εισοδηµάτων προέρχονται από πρωτογενή έρευνα που διεξήχθη από την ερευνητική οµάδα (από πιλοτικούς αγρούς και αγρούς συστηµατικής καλλιέργειας) σε συνδυασµό µε δευτερογενή στοιχεία άλλων ερευνών. Αφορούν στην προσέγγιση των µεταβλητών και σταθερών δαπανών και ειδικότερα του κόστους των εισροών, το οποίο επηρεάζεται κατά πολύ από την εφαρµοζόµενη γεωργική πρακτική και την ακολουθουµένη πολιτική τιµών. Η αρχική ανάλυση των στοιχείων του δείγµατος πραγµατοποιήθηκε µε το πακέτο επεξεργασίας δεδοµένων SPSS v.15.0 (Statistical Package for Social Sciences). Έπειτα, ακολούθησε ανάλυση των δεδοµένων και υπολογίστηκαν όλα τα οικονοµικά µεγέθη και αποτελέσµατα για κάθε επιχείρηση. 3

Η σύγκριση της καλλιέργειας του καπνού ανατολικού τύπου µε τις καλλιέργειες των ΑΦΦ έδειξε τα ακόλουθα: 1. Το µεταβλητό κόστος στα περισσότερα ΑΦΦ υπερβαίνει το αντίστοιχο κόστος του καπνού. Αυτό παρατηρείται λόγω του αυξηµένου κόστους ξένης εργασίας (εποχιακή) στα ΑΦΦ, απόρροια των σκαλισµάτων και της ζιζανιοκτονίας που γίνεται χειρονακτηκά. Οι ψεκασµοί αποφεύγονται καθώς αφήνουν υπολείµµατα στα αιθέρια έλαια και γενικά επηρεάζουν τις ενεργειακές ιδιότητες των ΑΦΦ. 2. Στο σταθερό κόστος, είναι φανερή η υπεροχή της καλλιέργειας του καπνού καθώς η εργασία στα καπνά ανατολικού τύπου πραγµατοποιείται ως επί το πλείστον από την οικογένεια. Ωστόσο, κάποια ΑΦΦ (δίκταµος, λεβάντα) εµφανίζουν υψηλό σταθερό κόστος λόγω του κόστους εγκατάστασης. 3. Στις περισσότερες των περιπτώσεων το κέρδος των ΑΦΦ ξεπερνά τα 300 /στρ. 4. Τα εισοδήµατα (γεωργικό οικογενειακό εισόδηµα και γεωργικό εισόδηµα) εµφανίζονται σε όλα τα ΑΦΦ θετικά και σε πολλές των περιπτώσεων ξεπερνούν τα 1000 /στρ. Γενικά συγκρίνοντας τις καλλιέργειες των ΑΦΦ µε αυτή του καπνού ανατολικού τύπου συµπεραίνουµε: Η αντικατάσταση της καλλιέργειας του καπνού ανατολικού τύπου µε κάποιες εκ των εξεταζοµένων αρωµατικών καλλιεργειών (πχ, λεβάντα, εχινάτσεας, δεντρολίβανου, βασιλικού, θυµαριού, δυόσµο κλπ) κρίνεται πιθανή κάτω από προϋποθέσεις: την εξασφάλιση της ποιότητας της παραγωγής, την εξασφάλιση µεταποίησης και την δυνατότατα απορρόφησης της σε αγορές του εξωτερικού και του εσωτερικού. Αναµφισβήτητα τα ΑΦΦ µπορούν και πρέπει να ενταχθούν στα σχέδια παραγωγής των αγροτικών επιχειρήσεων, ιδιαίτερα σε ορεινές και µειονεκτικές περιοχές, καθόσον µπορούν να ενισχύσουν κερδοφόρα το εισόδηµα των παραγωγών. 17:30-17:50 "Κόστος Παραγωγής και Εισόδηµα Παραγωγού από την καλλιέργεια Ενεργειακών Φυτών" ΠΑΠΠΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ, ΥΠΟΨΗΦΙΑ Ι ΑΚΤΩΡ Το ενδιαφέρον για τα βιοκαύσιµα (ως µια µορφή Ανανεώσιµης Πηγής Ενέργειας) σχετίζεται µε µια σειρά οικολογικών, οικονοµικών και γεωπολιτικών παραγόντων. Η ταχεία ανάπτυξη της κατανάλωσης ενέργειας και συγκεκριµένα η αυξηµένη χρήση ορυκτών καυσίµων οδηγεί σε υπερβολική εκποµπή ρύπων µε συνέπεια τη µόλυνση του περιβάλλοντος. Επίσης, η συνεχώς αυξανόµενη ζήτηση του ακατέργαστου πετρελαίου και ιδιαίτερα τα πεπερασµένα αποθέµατα απόρροια της υπέρµετρης ζήτησης πετρελαίου των νέων αναπτυσσόµενων χωρών (π.χ. Κίνα) οδήγησαν σε µια συνεχή αύξηση και διακύµανση των τιµών και των άλλων προϊόντων. Η νέα ΚΑΠ δηµιουργεί νέα δεδοµένα και νέες ευκαιρίες. Τα νέα δεδοµένα έχουν σχέση µε την αποσύνδεση των επιδοτήσεων από το ύψος της παραγωγής, ενώ οι νέες ευκαιρίες δίνουν τη δυνατότητα της αναδιάρθρωσης (πλήρους ή µερικής) των ήδη υπαρχουσών καλλιεργειών µε νέες ενδεχόµενες πιο ανταγωνιστικές καλλιέργειες. Η Κοινότητα έχει θέσει στόχο την επιτυχία ικανοποιητικής ισορροπίας µεταξύ της ανταγωνιστικής γεωργικής παραγωγής και του σεβασµού της φύσης και του περιβάλλοντος που σε συνδυασµό µε τη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ενεργειακή πολιτική, τη µείωση των εκποµπών CO 2, την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής, τη µείωση της εξάρτησης από τις εισαγωγές των ορυκτών καυσίµων και την αύξηση του µεριδίου των βιοκαυσίµων στο σύνολο των ενεργειακών πηγών, (5,75% ως το 2010 και 10% ως το 2020 Οδηγία ΕΕ 30/2003). Αποτέλεσµα, το ενδιαφέρον για την διεξαγωγή έρευνας για τις ενεργειακές καλλιέργειες γίνεται εντονότερο. Όλα τα παραπάνω απετέλεσαν κίνητρα της συγκεκριµένης έρευνας: παραγωγή βιοκαυσίµων µε την καλλιέργεια ενεργειακών φυτών, από το στάδιο της παραγωγής, της πρώτης ύλης που είναι ο σπόρος και η βιοµάζα ως το τελικό στάδιο που είναι η πώληση τους στα διυλιστήρια. Η καλλιέργεια του καπνού αµερικανικού τύπου, έχει κριθεί από τους ίδιους τους παραγωγούς οικονοµικά µη βιώσιµη καλλιέργεια, ενώ η καλλιέργεια ανατολικού τύπου συνεχίζει να υφίσταται στηριζόµενη περισσότερο στην εργασία της οικογένειας καθώς δεν έχει βρεθεί κάποια εναλλακτική καλλιέργεια από πλευράς εισοδήµατος και κερδοφορίας που να ικανοποιεί περισσότερο τον παραγωγό. Ήδη οι παραγωγοί που καλλιεργούσαν αµερικανικού τύπου ποικιλίες καπνού έχουν παύσει κάθε δραστηριότητα που σχετίζονται µε αυτές και οι µόνοι που έχουν αποµείνει στον Ελλαδικό χώρο είναι οι καπνοπαραγωγοί που καλλιεργούν ανατολικού τύπου καπνά (µπασµάς στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η Σ-53 ή Κατερίνης στο Αγρίνιο και στην Πιερία). Με τα δεδοµένα αυτά, η έρευνα προσέγγισε παραγωγούς που συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται στην καλλιέργεια καπνού ανατολικού τύπου στους προαναφερθέντες νοµούς, και κατέληξε στο συµπέρασµα ότι για αυτούς η παραγωγή συµφέρει και σε µερικές περιπτώσεις µπορεί να είναι οικονοµικά βιώσιµη µε την αύξηση των τιµών που επέτυχαν τελευταία τα καπνά αυτά. 4

Πέραν της καλλιέργειας του καπνού η έρευνα επικεντρώθηκε σε καλλιέργειες: - Για την παραγωγή βιοντήζελ (παραγωγή σπόρου) εξετάσθηκαν ο ηλίανθος (παραδοσιακή καλλιέργεια), η ελαιοκράµβη (η οποία θεωρείται νέα καλλιέργεια) και η αγριοαγκινάρα η παραγωγή της οποίας όµως δίνει και βιοµάζα πελλέτα για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. - Για την παραγωγή της βιοαιθανόλης εξετάσθηκε η καλλιέργεια των ζαχαροτεύτλων ως καλλιέργεια παραγωγής ζάχαρης καθώς δεν µπορεί να υπολογισθεί τιµή και ποσότητα σπόρου βιοαιθανόλης επειδή στην Ελλάδα δεν παρατηρείται προς το παρόν δραστηριότητα στον τοµέα της βιοαιθανόλης. - Για την παραγωγή βιοµάζας εξετάσθηκαν νέα καινοτόµα φυτά τα οποία είναι λιγότερα γνωστά όπως είναι το κενάφ για παραγωγή χαρτοµάζας και βιοµάζας, το λινάρι για παραγωγή σπόρου για βιοντήζελ και βιοµάζας και της ρετσινολαδιάς για παραγωγή σπόρου για βιοντήζελ. Η παρούσα εισήγηση στόχο έχει την σύγκριση της καλλιέργειας του καπνού (ανατολικού τύπου), µε αυτή των ενεργειακών καλλιεργειών. Τα στοιχεία επί των οποίων βασίστηκε η προσέγγιση του κόστους παραγωγής και των εισοδηµάτων προέρχονται από πρωτογενή έρευνα που διεξήχθη από την ερευνητική οµάδα (από πιλοτικούς αγρούς και αγρούς συστηµατικής καλλιέργειας) σε συνδυασµό µε δευτερογενή στοιχεία άλλων ερευνών. Αφορούν στην προσέγγιση των µεταβλητών και σταθερών δαπανών και ειδικότερα του κόστους αυτών, το οποίο επηρεάζεται κατά πολύ από την εφαρµοζόµενη γεωργική πρακτική και την ακολουθουµένη πολιτική τιµών και ενισχύσεων. Εξετάζοντας και τις ενεργειακές καλλιέργειες (ηλίανθος, ελαιοκράµβη) από οικονοµικής πλευράς φαίνεται ότι δεν µπορεί να προβλεφθεί η οικονοµική τους βιωσιµότητα καθώς ως σήµερα η καλλιέργεια τους για παραγωγή σπόρου είναι πρόσφατη. Πέραν των στοιχείων που παρουσιάζονται τα οποία προέκυψαν από έρευνα, είναι ακόµα δύσκολη ή και αβέβαιη η κατάσταση στον τοµέα των ενεργειακών καλλιεργειών. Ωστόσο κάποια ενεργειακά φυτά όπως αγριοαγκινάρα, ζαχαρότευτλα, κενάφ, λινάρι και ρετσινολαδιά µπορούν να είναι οικονοµικά βιώσιµα και ενταχθούν στο σχέδιο παραγωγής του επιχειρηµατία-παραγωγού. Τα αποτελέσµατα της µελέτης επιβεβαιώνουν: Πρώτο, την αναντικατάστατη συνεισφορά της καπνοκαλλιέργειας ανατολικού τύπου για την ζωτικότητα του αγροτικού κόσµου σε δύσκολες ζώνες (ιδιαίτερα σε µειονεκτικές και ορεινές περιοχές) και στην οικονοµική βιωσιµότητα πολλών αγροτικών επιχειρήσεων που παρά τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ (κατάργηση οικονοµικών ενισχύσεων), δεν διαθέτουν καµία πραγµατική βιώσιµη εναλλακτική λύση. εύτερο, οι ενεργειακές καλλιέργειες της ελαιοκράµβης και του ηλίανθου εµφανίζουν ζηµία. Οι συγκεκριµένες καλλιέργειες παράγουν σπόρο που προορίζεται για παραγωγή βιοντήζελ, κρίνεται αναγκαίο να επιδοτηθούν (περίπου στο διπλάσιο της τρέχουσας τιµής τους) προκειµένου να συµβαδίσει η χώρα µας µε την Κοινοτική Οδηγία περί βιοκαυσίµων. Τρίτο, για την καλλιέργεια του ζαχαροτεύτλου, η παραγωγή του οποίου δεν αξιοποιείται ακόµα για βιοαιθανόλη, εµφανίζει ζηµία αλλά θετικό εισόδηµα (γεωργικό εισόδηµα) για τον παραγωγό καθώς είναι µια καλλιέργεια µε υψηλές δαπάνες σε εργασία και αναλώσιµα. Το ίδιο ισχύει και για την καλλιέργεια του λιναριού. Και οι δύο αυτές καλλιέργειες στην Ελλάδα βρίσκονται ακόµα σε πιλοτικό στάδιο για την παραγωγή βιοκαυσίµων. Τέταρτο, κάποια ενεργειακά όπως η αγριοαγκινάρα, τα ζαχαρότευτλα, το κενάφ, το λινάρι και η ριτσανολαδιά µπορούν να θεωρηθούν οικονοµικά βιώσιµα και να ενταχθούν στο σχέδιο παραγωγής των αγροτών. 5

18:10-18:30 "Μελέτη Απόδοσης της Εφοδιαστικής Αλυσίδας Αγροτικών Προϊόντων" ΜΑΓΛΑΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ Ι ΑΚΤΩΡ Ένα από τα σηµαντικότερα στοιχεία στο χώρο των επιχειρήσεων αγροτικών προϊόντων και τροφίµων αποτελεί το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις δεν ανταγωνίζονται πλέον ως αυτόνοµες οντότητες αλλά περισσότερο ως Εφοδιαστικές Αλυσίδες. Οι εφοδιαστικές αλυσίδες των αγροτικών προϊόντων και τροφίµων λειτουργούν σε ένα πολύπλοκο, δυναµικό και κρίσιµο από άποψη χρόνου περιβάλλον. Γενικά η εφοδιαστική αλυσίδα των αγροτικών προϊόντων και τροφίµων απαρτίζεται από τους παραγωγούς αγροτικών προϊόντων, τους µεταποιητές τροφίµων, τους χονδρέµπορους τροφίµων και ποτών, τους λιανέµπορους και τους τελικούς καταναλωτές. Στην αναζήτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος η προσοχή πρέπει να εστιαστεί στην δηµιουργία στενών σχέσεων και συνεργασιών µεταξύ των µελών αυτών. Το συγκεκριµένο τµήµα του προγράµµατος εστιάζεται στην µελέτη της απόδοσης της εφοδιαστικής αλυσίδας αγροτικών προϊόντων και τροφίµων. Η έρευνα µελέτησε δείγµα επιχειρήσεων που περιλαµβάνει µέλη από όλα τα στάδια της αλυσίδας. Το συγκεκριµένο δείγµα αποτέλεσαν επιχειρήσεις πρώην καπνοπαραγωγικών περιοχών (αφορά κυρίως τα αρχικά µέλη της αλυσίδας π.χ. παραγωγούς) όπως Αιτωλοακαρνανία, Καρδίτσα, Πέλλα Πιερία, Ξάνθη, Ροδόπη, Σέρρες και Φθιώτιδα αλλά και µεγάλων αγοραστικών κέντρων (αφορά κυρίως τα τελευταία µέλη της αλυσίδας π.χ. λιανέµπορους) όπως Αθήνα και Θεσσαλονίκη όπου καταλήγει και ένα µεγάλο τµήµα των τελικών αγροτικών προϊόντων προς κατανάλωση. Το δείγµα ήταν στρωµατοποιηµένο και ισορροπηµένο ως προς τα µέλη της εφοδιαστικής αλυσίδας. Η απόδοση µελετήθηκε µε βάση σηµαντικές της διαστάσεις που µετρήθηκαν χρησιµοποιώντας σχετικές µεταβλητές. Ειδικότερα, χρησιµοποιήθηκαν τέσσερις διαστάσεις µε βάση τη βιβλιογραφία. Η 1η αφορά την επίδοση µιας επιχείρησης αγροτικών προϊόντων και τροφίµων και µετρήθηκε µε στοιχεία κέρδους, κόστους και απωλειών. Η 2η διάσταση αφορά την ικανότητα προσαρµοστικότητας της επιχείρησης κυρίως στη διανοµή και τον όγκο παραγγελιών. Η 3η διάσταση σχετίζεται µε την ικανότητα ανταπόκρισης της επιχείρησης κατά την παράδοση των προϊόντων και η 4η διάσταση αφορά την ποιότητα των προϊόντων που µετρήθηκε µέσω της ποιότητας των α υλών, των επιµέρους τελικών προϊόντων ανά στάδιο αλυσίδας αλλά και στοιχείων τυποποίησης και διανοµής. Επιπλέον, µελετήθηκε η άποψη των ίδιων των επιχειρήσεων σχετικά µε το ποια στοιχεία της απόδοσης θεωρούν ιδιαιτέρως σηµαντικά και ίσως χρήζουν ξεχωριστής προσοχής ανάλογα µε το είδος του αγροτικού προϊόντος. Παράλληλα, επιχειρήθηκε µια συνολική εκτίµηση της εικόνας της κάθε επιχείρησης αλλά και των στοιχείων στα οποία εκτιµάται ότι επιδέχεται βελτίωση. Βάση της σηµαντικότητας της ανάπτυξης συνεργασιών και µέσω αυτών συνεργιών κατά µήκος της εφοδιαστικής αλυσίδας αγροτικών προϊόντων και τροφίµων η έρευνα επικεντρώθηκε και στον τοµέα ανάπτυξης σχέσεων µεταξύ των µελών της. Ειδικότερα, µελετήθηκε η προθυµία των επιχειρήσεων να συνεργαστούν µε άλλα µέλη της εφοδιαστικής αλυσίδας, και ποια είναι η προτίµησή τους στο είδος του συνεργάτη και κατά πόσο οι καλές σχέσεις συµβάλλουν στο στην επίτευξη των στόχων της επιχείρησης. Συµπερασµατικά, µελετήθηκε η απόδοση της εφοδιαστικής αλυσίδας των αγροτικών προϊόντων και τροφίµων και εντοπίστηκαν τα δυνατά και αδύνατα σηµεία σε κάθε περίπτωση. Με βάση τα στοιχεία αυτά µπορεί να γίνει µια πρώτη προσέγγιση στο πως µπορούν να συνεργαστούν οι επιµέρους εφοδιαστικές αλυσίδες των αγροτικών προϊόντων για να δηµιουργηθούν συνέργιες καθώς και στο κατά πόσο είναι εφικτό κάτι τέτοιο µε βάση την επιθυµία των επιχειρήσεων προς µια τέτοια προοπτική. Συγκεκριµένα, τα αρωµατικά φαρµακευτικά προϊόντα αποτελούν προϊόντα µε ιδιαίτερα και σπάνια χαρακτηριστικά που τα καθιστούν µοναδικά. Η Ελλάδα παρουσιάζει µια ποικιλία από αρωµατικά φαρµακευτικά φυτά τα οποία έχουν µοναδικά στοιχεία και συστατικά που αποδεδειγµένα τα διαφοροποιούν από αντίστοιχα ανταγωνιστικά. Η διαφοροποίησή τους αυτή δεν είναι ικανή από µόνη της να εξασφαλίσει την επιτυχία τους στην αγορά και θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή και σε άλλα στοιχεία όπως η διάθεση και τα δίκτυα διανοµής. Για το λόγο αυτό πραγµατοποιήθηκε και έρευνα αξιολόγησης των δικτύων διανοµής και γενικότερα της εφοδιαστικής αλυσίδας των αρωµατικών φαρµακευτικών προϊόντων. Κύριος στόχος της έρευνας ήταν η µέτρηση της απόδοσης της εφοδιαστικής αλυσίδας των συγκεκριµένων προϊόντων. Για τον σκοπό αυτό συντάχθηκε ερωτηµατολόγιο το οποίο απευθυνόταν σε όλα τα µέλη της αλυσίδας (προµηθευτές, παραγωγοί, εισαγωγείς, χονδρέµποροι, επεξεργαστές, λιανέµποροι Σχεδιάγραµµα 1). 6

Σχεδιάγραµµα 1: Απεικόνιση εφοδιαστικής αλυσίδας αρωµατικών φαρµακευτικών προϊόντων A ύλες Συλλογή από δάση/ ελεύθερους αγρούς Αγροτική παραγωγή αρωµατικών - φαρµακευτικών Εισαγωγές Χονδρέµποροι Αρχικοί επεξεργαστές εύτεροι επεξεργαστές (προπαρασκευή φαρµάκων Χονδρέµποροι Λιανέµποροι Φαρµακοβιοµηχανία Φαρµακεία Λαϊκές αγορές Καταστήµατα φυσικών προϊόντων 7

18:30-18:50 "Έρευνα Καταναλωτή: - Αρωµατικών - Φαρµακευτικών Φυτών - Στάσεις απέναντι στην παραγωγή Βιοκαυσίµων" ΠΑΓΙΑΣΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ, ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ Ι ΑΚΤΩΡ Μέρος της ερευνητικής προσπάθειας ήταν και η µελέτη των καταναλωτικών συνηθειών και απόψεων για τα Αρωµατικά και Φαρµακευτικά Φυτά καθώς και η µελέτη των στάσεων των καταναλωτών απέναντι στα βιοκαυσιµα (τα βιοκαυσιµα προέρχονται από την επεξεργασία των ενεργειακών φυτών ή µε προσθήκη ειδικών πράσινων καυσίµων στα ήδη υπάρχοντα καύσιµα). Η έρευνα που πραγµατοποιήθηκε, αφορούσε στην διεξαγωγή µιας ποσοτικής έρευνας µε τη βοήθεια ενός ερωτηµατολογίου, το οποίο συµπληρώθηκε απευθείας από τους καταναλωτές µε την βοήθεια των ερευνητών. Συνολικά συµπληρωθήκαν σε πανελληνιά κλίµακα 1.695 ερωτηµατολόγια, τα οποία και αναλύθηκαν. Τα ερωτηµατολόγια συµπληρωθήκαν κυρίαρχα από καταναλωτές υπεύθυνους για την αγορά τροφίµων, το δείγµα ήταν ισσοροπηµένο ως προς τα δυο φύλλα (50,3% ήταν γυναίκες και 49,7% ήταν άντρες) και η µέση ηλικία των ερωτωµένων ήταν 41,4 χρόνια. Τα αποτελέσµατα της έρευνας συνοψίζονται στις παρακάτω παραγράφους αρχικά για τα Αρωµατικά και Φαρµακευτικά Φυτά και έπειτα για τα βιοκαυσιµα. Η γνώση των καταναλωτών για τη συνολική κατηγορία των ΑΦΦ εµφανίζεται να είναι καθολική, παρόλα αυτά, από την περαιτέρω διερεύνηση της πραγµατικής γνώσης, φαίνεται ότι η κατηγορία των ΑΦΦ είναι πολυσχιδής, αποτελούµενη από ορισµένα πράγµατι ευρέως γνωστά µέλη (ρίγανη, δυόσµος, θυµάρι, τσάι, χαµοµήλι), ορισµένα ικανοποιητικά ή σχετικά γνωστά (δάφνη, βασιλικός, γαρύφαλλο, κανέλα, λεβάντα, µέντα, φασκόµηλο), καθώς και από ορισµένα σχεδόν ολοκληρωτικά άγνωστα στο ευρύ κοινό φυτά (εχινάτσεα, αγγελική, σπυρουλίνα, βαλεριάνα, κορίανδρος). Μόνο µια µικρή οµάδα ΑΦΦ αγοράζονται τυποποιηµένα στην πλειοψηφία των καταναλωτών από το λιανικό εµπόριο (κανέλα, γαρύφαλλο, ρίγανη, τσάι, χαµοµήλι, κύµινο, δάφνη και δυόσµος). Το συνηθέστερο σηµείο αγοράς ΑΦΦ, είναι σχεδόν αποκλειστικά το σούπερ µάρκετ για τα συχνότερα αγοραζόµενα ΑΦΦ (κανέλα και γαρύφαλλο), ενώ αξιόλογη είναι και η παρουσία των ΑΦΦ σε εξειδικευµένα καταστήµατα τροφίµων (Βιολογικά καταστήµατα κ.λπ.). Τα ΑΦΦ αγοράζονται συχνότερα για να χρησιµοποιηθούν ως εδώδιµα (τρόφιµα), µαγειρεµένα ή ωµά (προσθήκη ΑΦΦ ωµών στο φαγητό, προσθήκη ΑΦΦ κατά τη διαδικασία του µαγειρέµατος, χρήση ΑΦΦ ως απλή γαρνιτούρα στο πιάτο) Οι καταναλωτές παρουσιάζουν τόσο ισχυρές θετικές πεποιθήσεις για τα ΑΦΦ (είναι υγιεινά συστατικά της διατροφής, είναι απαραίτητα για γευστικό µαγείρεµα, είναι χαρακτηριστικά παραδείγµατα της Ελληνικής χλωρίδας, είναι φυσικά προϊόντα της Ελληνικής γης, και είναι κοµµάτι της Μεσογειακής διατροφής) όσο και κάποιες αδύναµες παρόλα αυτά αρνητικές πεποιθήσεις (είναι απλώς µια µόδα, είναι επικίνδυνα για συχνή εδώδιµη χρήση, είναι ιδιαίτερα δυσεύρετα στο εµπόριο, είναι υπερτιµηµένα σε σχέση µε τις πραγµατικές φαρµακευτικές τους ιδιότητες, είναι δύσκολο να εµπιστευθείς λόγω έλλειψης τυποποίησης, είναι δύσκολο να εµπιστευθείς λόγω άγνοιας, και είναι δυσεύρετα λόγω µη καλλιέργειάς τους πια στις µέρες µας) οι οποίες οφείλονται κατά κύριο λόγο στην σύγχυση τους µε την κατηγορία των ΑΦΦ η οποία θα µπορούσε να αποδοθεί σε έλλειψη κατάλληλων στρατηγικών µάρκετινγκ για την ανάπτυξη του κλάδου. Η προθυµία πληρωµής των καταναλωτών υψηλότερης τιµής για την αγορά τυποποιηµένων ΑΦΦ από το λιανεµπόριο κρίνεται ικανοποιητική (περίπου +5% στις ήδη υπάρχουσες τιµές), σε αντιστοιχία µε τις θετικές πεποιθήσεις των καταναλωτών για αυτά και το έντονο ενδιαφέρον που τα περιβάλλει. Το βασικό εµπορικό µειονέκτηµα των ΑΦΦ είναι ότι αποτελούν µια κατηγορία µε µικρή συνεισφορά στο καλάθι της νοικοκυράς, σε σχέση αφενός µε την µεγάλη ποικιλία φυτών που ανήκουν στην κατηγορία και αφετέρου µε το βαθµό σηµασίας και θετικών πεποιθήσεων που τα περιβάλλουν οι καταναλωτές. Με βάση το ότι τα ΑΦΦ ως συστατικά του φαγητού παίζουν σηµαντικό αλλά επικουρικό ρόλο (µε αποτέλεσµα να καταναλώνονται σε πολύ µικρές ποσότητες, να διακινούνται µε µικρούς όγκους σε πολλαπλά δίκτυα διανοµής και ορισµένα να είναι παντελώς ατυποποίητα), η κυριότερη αιτία της µειωµένης εµπορικής αξίας των ΑΦΦ φαίνεται να είναι η περιορισµένη χρήση τους για χαλαρωτικούς ή απλούς φαρµακευτικούς σκοπούς, όπου και δέχονται έντονη υποκατάσταση από ανταγωνιστικά προϊόντα. Παράλληλα µε την καταναλωτική συµπεριφορά σχετικά µε Αρωµατικά και Φαρµακευτικά Φυτά, τα αποτελέσµατα της ανάλυσης σχετικά µε τις στάσεις και τις αντιλήψεις των καταναλωτών γύρω από τα βιοκαυσιµα συνοψίζονται στις παρακάτω παραγράφους. Οι πολίτες του δείγµατος δηλώσαν ότι έχουν σχετικά περιορισµένη εξοικείωση µε τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας και ακόµα λιγότερη µε την παραγωγή καυσίµων από βίο-µάζα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το πραγµατικό 8

ποσοστό εξοικείωσης αναµένεται να είναι ακόµα πιο µικρό αν ζητηθεί από τους ερωτώµενους να προσδιορίσουν οι ίδιοι από µόνοι τους το τι ακριβώς είναι οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, τα βίο-καύσιµα κλπ. Οι Έλληνες πολίτες εκδηλώνουν µια αρκετά έντονη ανησυχία για το ζήτηµα της προστασίας του περιβάλλοντος και ιδιαίτερα τη γενικότερη µόλυνση, τη µόλυνση του αέρα και του νερού της πόλης, και τη σπατάλη νερού στην πόλη. Παρόλα αυτά, δεν εκφράζουν τον ίδιο βαθµό ανησυχίας για το περιβάλλον από το ρόλο τους ως καταναλωτές. Πάντως, ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η σηµαντική διαφωνία µε το ότι το (χαµηλό) κόστος των καυσίµων θα πρέπει να υπερισχύει της προστασίας του περιβάλλοντος ως κριτήριο επιλογής, δείχνοντας µια σχετικά ώριµη στάση προς την υιοθέτηση ακριβότερων αλλά περιβαλλοντικά φιλικότερων καυσίµων. Παρά το αισιόδοξο αυτό µήνυµα πάντως οι Έλληνες πολίτες εµφανίζουν ανησυχητικά ουδέτερη στάση ως προς τις ωφέλειες που µπορεί να έχει η χρήση των βίο-καυσίµων στο περιβάλλον, την οικονοµία και τον κόσµο γενικότερα. Έτσι, σε αντιστοιχία και σε συνάρτηση µε την περιορισµένη γνώση γύρω από το ζήτηµα, η προθυµία των Ελλήνων πολιτών τους να υποστηρίξουν ανάλογες πρωτοβουλίες κυµαίνεται και πάλι σε ένα ανησυχητικά ουδέτερο σηµείο. Αξίζει να τονιστεί πάντως ότι, οι πολίτες είναι ελαφρά πρόθυµοι να υποστηρίξουν τέτοια προγράµµατα σε µια αγροτική περιοχή της Ελλάδας, αλλά παρόλα αυτά η προθυµία τους να εµπλακούν σε «έµµεση» ή και «άµεση» µορφή χρηµατοδότησης του εγχειρήµατος των βιο-καυσίµων (π.χ. επιβολή «πράσινου» τέλους στα συµβατικά καύσιµα ή πληρωµή ακριβότερης τιµής για πράσινα καύσιµα) είναι αρκετά αρνητική. Συνολικά, τα ευρήµατα υποδεικνύουν µικρή γνώση του θέµατος των βίο καυσίµων εκ µέρους των Ελλήνων πολιτών, πράγµα που καθηλώνει τις πεποιθήσεις τους και την προθυµία τους να υιοθετήσουν τη συγκεκριµένη τεχνολογία σε επίπεδα ουδετερότητας που υποδηλώνουν την πραγµατική έλλειψη γνώµης για το όλο ζήτηµα. 18:50-19:10 "Εναλλακτικές ραστηριότητες Ενίσχυσης του Εισοδήµατος των Αγροτών" ΤΣΑΜΠΡΑ ΜΑΡΙΑ, ΛΕΚΤΟΡΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Η δυνατότητα στροφής των εξεταζόµενων καπνοπαραγωγών περιοχών προς ανταγωνιστικότερες καλλιέργειες αποτελεί αντικείµενο της παρούσας έρευνας υπό το πρίσµα της νέας ΚΑΠ, που καταστά αναγκαία την αναδιάρθρωση της γεωργίας και την αναβάθµισή της σε δραστηριότητα υψηλής προστιθέµενης αξίας και ανταγωνιστικότητας. Ο στόχος αυτός αποτελεί σήµερα µονόδροµο για την αναβάθµιση και τη βιωσιµότητα της υπαίθρου: τη συγκράτηση του αγροτικού πληθυσµού και τη διάσωση και ανάδειξη του φυσικού, ιστορικού, λαογραφικού πλούτου του αγροτικού περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Αγροτική Πολιτική µετασχηµατίζεται σήµερα από πολιτική Αγροτικής Ανάπτυξης σε πολιτική Ανάπτυξης του Αγροτικού Χώρου. Η βιώσιµη ανάπτυξη της περιφέρειας προϋποθέτει την αναδιοργάνωση της αγροτικής οικονοµίας µε πρακτικές δυναµικής αγροτικής επιχειρηµατικότητας, παράλληλα µε τη διατήρηση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της υπαίθρου και την ανάδειξη της ποιότητας του. Η προώθηση τέτοιων στόχων και πρακτικών βελτιώνει τις επιδόσεις του αγροτικού τοµέα και κατ επέκταση, συµβάλλει στη βιωσιµότητα και στην αειφορικότητα της υπαίθρου. Με αυτό το σκεπτικό, αντικείµενο της έρευνάς µας αποτελεί και η διερεύνηση της δυνατότητας ανάπτυξης στις εξεταζόµενες περιοχές δραστηριοτήτων εναλλακτικών προς τη γεωργία, που συµπληρώνουν το αγροτικό εισόδηµα και δηµιουργούν νέες προοπτικές απασχόλησης, επιχειρηµατικότητας και ανταγωνιστικότητας στην ύπαιθρο. Τέτοιες δραστηριότητες, διαδεδοµένες στη διεθνή πρακτική, συνιστούν κυρίως ο αγροτουρισµός και η αγροβιοτεχνία, καθώς και το ευρύτερο πλέγµα υπηρεσιών υποστήριξής τους. Πρόκειται για δραστηριότητες που δεν «ανταγωνίζονται» τη γεωργία όπως συχνά συµβαίνει µε τον συµβατικό τουρισµό και τη βιοµηχανία, που εντείνουν την αστικοποίηση της αγροτικής γης, τον κορεσµό και την επιβάρυνση του περιβάλλονος και τελικά, την υποβάθµιση της υπαίθρου. Αντιθέτως, οι επιχειρήσεις αγροτουρισµού και αγροβιοτεχνίας δηµιουργούν προοπτικές απασχόλησης και ευκαιρίες ανεξάρτητου εισοδήµατος για τις γυναίκες και τους νέους των αγροτικών νοικοκυριών. Βελτιώνουν έτσι την ελκυστικότητα του αγροτικού χώρου, γεγονός που υπό σωστές προϋποθέσεις βοηθά την ανάδειξη και προστασία του. Σκοπός λοιπόν του συγκεκριµένου ερευνητικού υποέργου είναι η µελέτη των προϋποθέσεων και των συνθηκών ανάπτυξης πολυδραστηριότητας στις εξεταζόµενες αγροτικές περιοχές δηλαδή, επιχειρηµατικότητας στον δευτερογενή και τριτογενή τοµέα, που συµπληρώνει την τοπική αγροτική οικονοµία. Η υλοποίηση του σκοπού επιµερίστηκε στους εξής στόχους: 9

1. στον προσδιορισµό των παραγόντων ανάπτυξης αγροβιοτεχνικών επιχειρήσεων, που αξιοποιούν την τοπική αγροτική παραγωγή συνδυάζοντας την αξία της παράδοσης µε την ποιότητα των προϊόντων και του περιβάλλοντος 2. στον εντοπισµό των παραγόντων ανάπτυξης αγροτουριστικών επιχειρήσεων, που συνδυάζουν τη φιλοξενία και την αναψυχή µε την ανάδειξη του τοπικού πολιτισµού, τη διατήρηση της λαογραφίας, την αναβίωση της παράδοσης και την κατανάλωση τοπικών αγροτικών προϊόντων Στο πλαίσιο εκπόνησης της έρευνας, έγινε εκτενής καταγραφή στις περιοχές µελέτης των κύριων αγροτικών ασχολιών, των τοπικών αγροτικών προϊόντων, της παραδοσιακής κουζίνας, των πολιτισµικών στοιχείων και αυθεντικών χαρακτηριστικών. Εντοπίστηκαν οι κατάλληλες για ανάπτυξη αγροτουρισµού περιοχές, τα αξιόλογα πολιτιστικά και ιστορικά µνηµεία τους και τα τοπία φυσιολατρικού ενδιαφέροντος. Χαρτογραφήθηκαν οι περιοχές προστασίας φυσικής και µνηµειακής κληρονοµιάς, καθώς και οι ειδικού ενδιαφέροντος διαδροµές και περιηγήσεις των εξεταζόµενων περιοχών, που µπορούν να συνδυαστούν και µε τις παραπάνω δύο δράσεις. Επισηµάνθηκαν ιδιαίτερα οι περιπτώσεις όπου οι στόχοι αυτοί έχουν επιτευχθεί - π.χ. µέσω της συνεταιριστικής µεταποίησης τοπικών αγροτικών προϊόντων και της ανάπτυξης αντίστοιχων αγροτουριστικών υπηρεσιών (όπως: φιλοξενία σε αγροκτήµατα, διάθεση των προϊόντων για τουριστική κατανάλωση κ.λπ.). Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, παράγοντες ανάπτυξης της Αγροβιοτεχνίας αποτελούν: η διαφοροποίηση της τοπικής γεωργίας και η στροφή της σε προϊόντα υψηλής ποιότητας και οργανικές µεθόδους παραγωγής, η εµπορευµατική αξιοποίηση της «τοπικότητας» της γεωργικής παραγωγής (πιστοποίηση και τη γεωγραφική εντοπισιµότητα των προϊόντων τροφίµων κ.ά.) η ισχυροποίηση της θέσης των αγροτών στην εφοδιαστική αλυσίδα µέσα από τη διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων και τη σύνδεσή τους µε την παράδοση και το περιβάλλον Κοµβικά σηµεία επιτυχίας αποτελούν: τα κατακόρυφα δίκτυα ολοκλήρωσης της αγροτικής δραστηριότητας στον κλάδο τροφίµων δηλαδή, η ολοκλήρωση της γεωργικής παραγωγής στην εφοδιαστική αλυσίδα τροφίµων τα οριζόντια δίκτυα ολοκλήρωσης εξωαγροτικών δραστηριοτήτων του αγροτικού χώρου στο αστικό και υπερτοπικό επίπεδο δηλαδή, η ολοκλήρωση της εξειδικευµένης αγροτικής παραγωγής στην αλυσίδα τοπικών αγροτών µεταποιητών - προµηθευτών λιανεµπόρων Ενώ εµπόδια στην ανάπτυξη δικτύων αγροβιοτεχνικών µονάδων αποτελούν: ο µικρός αριθµός και το περιορισµένο µέγεθος των «εναλλακτικών» παραγωγών η εξειδίκευση σε προβληµατικές καλλιέργειες ο εγκλωβισµός σε βιοµηχανικές µορφές παραγωγής η χρήση µεθόδων έντασης εργασίας η συντηρητική διαχείριση και η απουσία διεπιχειρηµατικής συνεργασίας η ανεπάρκεια των κύριων τοπικών µεσαζόντων οι ελλείψεις σε βασικές υποδοµές (δίκτυα µεταφορών κ.ά.) Αντίστοιχα, παράγοντες ανάπτυξης του Αγροτουρισµού είναι: τα πρότυπα αγροτουρισµού ως προς την ολοκληρωµένη ανάπτυξη της υπαίθρου - δηλαδή, τα χαρακτηριστικά της ζήτησης και το θέµα της ποιότητας στην παροχή των αγροτουριστικών υπηρεσιών η αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος σε συνδυασµό µε τον τοπικό πολιτισµό ώστε να καλύπτονται οι σύνθετες ανάγκες αναψυχής του σύγχρονου ανθρώπου, η ποιότητα του «κεφαλαίου της υπαίθρου», των εµπορεύσιµων και «άυλων» αγαθών και της παροχής υπηρεσιών η έµµεση και άµεση επένδυση στο «κεφαλαίο της υπαίθρου» για την εξασφάλιση της µεγαλύτερης προσέλκυσης και επαναπροσέλκυσης των τουριστών η διασύνδεση του αγροτουρισµού µε την τοπική παραγωγή Κοµβικά σηµεία επιτυχίας αποτελούν: η ανάπτυξη δυναµικών µορφών αγροτουρισµού ως προς το αντικείµενο (πέρα από τα συνήθη καταλύµατα) η ανάπτυξη νέω τρόπων δράσης των αγροτουριστικών επιχειρήσεων (δίκτυα εστίασης και εµπορίας τοπικών αγαθών) Στη βάση των παραπάνω, µελετήθηκε σχέδιο δράσης δικτύων εστιατορίων διάθεσης των τοπικών αγροτικών προϊόντων κάθε εξεταζόµενης περιοχής. Πρόκειται για πιστοποιηµένα προϊόντα, που η εµπορία τους µέσω του δικτύου θα αναδεικνύει την τοπικότητα της παραγωγής. Επισηµαίνεται η σηµασία της ευέλικτης προσαρµογής στις µεταβολές της αγοράς και της συγκράτησης της προστιθέµενης αξίας στην τοπική οικονοµία, καθώς και της θεσµικής στήριξη αυτής της επιχειρηµατικότητας (συνεταιρισµοί, φορείς σύνδεσης γεωργίας-τουρισµού κ.λπ.) 10