Ελένη Αυλωνίτου, Ph.D. Εργοφυσιολογία-Ενδοκρινολογία Εθνικό Κέντρο Αθλητικών Ερευνών (Ολυµπιακό Αθλητικό Κέντρο Αθηνών) Βαλκανιονίκης Κολύµβησης Η ΑΣΚΗΣΗ ΩΣ ΜΕΣΟΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗΣ Η οστεοπόρωση είναι πάθηση που χαρακτηρίζεται από ελάττωση της οστικής µάζας και αλλοίωση της µικροαρχιτεκτονικής του οστίτη ιστού, µε αποτέλεσµα τα οστά να γίνονται πιο εύθραυστα και εποµένως να αυξάνεται ο κίνδυνος καταγµάτων. Η οστεοπόρωση δεν είναι όπως πιστεύεται ένα γεροντικό νόσηµα, αντίθετα µπορούµε ακόµα και να τη θεωρήσουµε µία παιδιατρική αρρώστια, καθώς µπορεί να ξεκινάει και εξελίσσεται από τη παιδική ηλικία. Είναι µία ύπουλη πάθηση επειδή εξελίσσεται χωρίς συµπτώµατα µέχρι τη στιγµή που θα προκληθεί κάποιο κάταγµα Οι γυναίκες είναι πιο ευάλωτες από τους άνδρες, σε αναλογία 8 προς 1. Αυτό σηµαίνει ότι θα παρουσιάσουν σηµαντική ελάττωση της οστικής τους πυκνότητας και θα υποστούν αναίτια κατάγµατα µε όλες τις κοινωνικές και οικονοµικές και οικογενειακές συνέπειες (εγχειρήσεις, νοσηλεία, φυσικοθεραπευτική αποκατάσταση, ταλαιπωρία, κ.α.). Τα οστεοπορωτικά κατάγµατα προσβάλλουν συνήθως τους σπονδύλους (συµπιεστικά κατάγµατα), τα ισχία, το περιφερικό τµήµα της κερκίδας, αλλά µπορούν να εµφανισθούν σε οποιοδήποτε οστούν. Μόνο στις ΗΠΑ τα περιστατικά της ασθένειας ανέρχονται σε 20% στην ηλικία των 45-50 και φθάνουν τα 90% στην ηλικία των 75 και άνω. 1.2 εκατοµµύρια. κατάγµατα σηµειώνονται το χρόνο ως αποτέλεσµα της οστεοπόρωσης µε ετήσια κόστη νοσηλείας 7-10 δισεκατοµµύρια δολάρια.
Μόνο το 1/3 των καταγµάτων των ισχίων ξανακερδίζουν τη λειτουργικότητα που είχαν πριν το κάταγµα ενώ πολλές αδυνατούν να περπατήσουν ανεξάρτητα ή να εκτελέσουν τις καθηµερινές τους δραστηριότητες.. Υπολογίζεται ότι το 20% των γυναικών που υποφέρουν από κάταγµα ισχίου θα πεθάνουν ως άµεση συνέπεια του κατάγµατος. Οστά: σύνθεση και λειτουργία Τα οστά απαρτίζονται από ευέλικτες ίνες κολλαγόνου που επενδύονται από µικροκρυστάλλους ασβεστίου και άλλων µεταλλικών στοιχείων όπως φωσφώρου και µαγνησίου, αυξάνοντας έτσι τη στερεότητά τους και δηµιουργώντας ένα περιβάλλον που εξυπηρετεί τη στήριξη, τη κίνηση του σώµατος και την προστασία ευαίσθητων οργάνων του οργανισµού, την παραγωγή ερυθρών αιµοσφαιρίων, αλλά και την αποθήκευση µεταλλικών αλάτων. Τα οστά λειτουργούν σαν τράπεζες αυτών των ουσιών, ιδιαίτερα του ασβεστίου και του φωσφόρου. Τα αποθηκευµένα αυτά άλατα αποθηκεύονται στο αίµα ως ιόντα και διατίθενται εκεί που χρειάζονται. Οι καταθέσεις και αναλήψεις αυτών των ουσιών στα οστά είναι ένα αδιάκοπο φαινόµενο συνεχούς ανοικοδόµησης. Στο σκελετό του ενήλικου το παλαιό οστούν αντικαθίσταται συνεχώς µε νέον οστούν, µε ρυθµό που αντιστοιχεί σε 25% κατ έτος. Το οστούν προσαρµόζεται στο ερέθισµα ενός φορτίου πίεσης ή στην έλλειψή του, συνθέτοντας ή καταστρέφοντας ιστό σε ένα αδιάκοπο συνεχιζόµενο κύκλο αναβολισµού και καταβολισµού του οστού. Στη διαδικασία της συνεχούς οστικής ανανέωσης, ειδικές οµάδες κυττάρων, κατόπιν οδηγιών του νευρικού συστήµατος, "γκρεµίζουν" και "χτίζουν" συνεχώς, µε αποτέλεσµα σε 5-7 χρόνια ένα οστούν να είναι εξ' ολοκλήρου ανανεωµένο. Οι "χτίστες" ονοµάζονται στεοβλάστες και οι "γκρεµιστές" λέγονται οστεοκλάστες. Καταλαβαίνουµε λοιπόν ότι έστω και µικρή ανισορροπία σε αυτόν τον µηχανισµό ανοικοδόµησης, οδηγεί µακροπρόθεσµα σε µεγάλες αλλαγές στην οστεϊκή πυκνότητα και περιεκτικότητα σε ασβέστιο.
Οι παράγοντες που επηρεάζουν την λειτουργία των οστεοβλαστών και οστεοκλαστών που χρειάζονται για τη συνεχή ανακατασκευή του οστού είναι ορµονικοί και µηχανικοί. Τα οστά διακρίνονται σε δοκιδώδη και συµπαγή. Τα πρώτα αποτελούν το 25% της ολικής οστικής µάζας, αλλά η συνολική επιφάνεια που καλύπτουν υπερβαίνει αυτή των συµπαγών ενώ είναι και µεταβολικά περισσότερο ενεργά. Όταν η οστεοκλαστική δραστηριότητα του οστού είναι µεγαλύτερη της οστεοβλαστικής δραστηριότητας, οι επιπτώσεις διακρίνονται περισσότερο στα δοκιδώδη οστά. Η απώλεια της οστικής µάζας που παρατηρείται και στα δύο φύλα µε την ηλικία είναι το αποτέλεσµα προοδευτικής λέπτυνσης των οστικών δοκίδων που οφείλεται στη µείωση της λειτουργίας των οστεοβλαστών. Αντίθετα, η ταχύτατη απώλεια οστού µετά την εµµηνόπαυση συνδέεται µε αυξηµένη δραστηριότητα των οστεοκλαστών. Καθώς ελαττώνονται τα οιστρογόνα οι οστεοκλάστες γίνονται όλο και πιο δραστήριοι, εισδύουν πολύ βαθιά µέσα στις οστικές δοκίδες και τις διαβρώνουν. Κατά την εµµηνόπαυση η απώλεια της οστικής µάζας στα δοκιδώδη οστά είναι 3πλάσια από αυτής στα συµπαγή. Συνεπώς τα κατάγµατα των σπονδύλων και της λεκάνης (δοκιδώδη οστά) είναι πιο συχνά. Ως εκ τούτου, η απώλεια της οστικής µάζας (ΟΜ) µε την ηλικία συνδέεται µε τη µείωση των οστεοβλαστών ενώ η απώλεια της ΟΜ µε την εµµηνόπαυση συνδέεται µε την αυξηµένη δραστηριότητα των οστεοκλαστών. Οιστρογόνα και ασβέστιο Οι γυναικείες ορµόνες και δη τα οιστρογόνα ενισχύουν τα οστά να είναι συµπαγή βοηθώντας τον οργανισµό να απορροφήσει ασβέστιο. Αν το διαιτολόγιο είναι φτωχό σε ασβέστιο τότε διάφορες ορµόνες που συµβάλλουν στο να διατηρείται σταθερό το
επίπεδο του ασβεστίου στο αίµα µας, δανείζονται την ανάλογη ποσότητα από τα οστά, ώστε να µην σταµατήσει η παροχή του ασβεστίου στους ιστούς που είναι ζωτικής σηµασίας. Εάν αυτό συνεχίζεται επί µακρόν τα δόντια και τα οστά φθείρονται και γίνονται πιό εύθραυστα και η σπονδυλική στήλη δεν στηρίζεται σωστά. Ασβέστιο και µέγιστη οστική πυκνότητα (BMD) Η απόκτηση της υψηλότερης δυνατής οστικής πυκνότητα µε το µέγιστο δυνατό περιεχόµενο σε ασβέστιο, η οποία συντελείται από την παιδική ηλικία µέχρι την ηλικία των 25 χρόνων, παίζει πολύ µεγάλο ρόλο για την πιθανότητα εµφάνισης της ασθένειας στη µετέπειτα ζωή. Ως εκ τούτου, πρέπει να αποτελεί πρωταρχική µας φροντίδα κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Με αυτό το δεδοµένο, η οστεοπόρωση παίρνει διαστάσεις παιδιατρικού νοσήµατος, που εκδηλώνεται σε µέση και γεροντική ηλικία. Οι γυναίκες που αποκτούν χαµηλή κορυφαία οστική πυκνότητα στη νεαρή τους ηλικία µέχρι το 25 0 έτος της ηλικίας τους έχουν µεγαλύτερες πιθανότητες να παρουσιάσουν οστεοπορωτικά κατάγµατα. Μία στις 3 γυναίκες στην περίοδο της εµµηνόπαυσης εµφανίζουν να απέκτησαν µειωµένη κορύφωση οστικής πυκνότητας (BMD) στη νεαρή τους ηλικία και είναι υποψήφιες να υποστούν οστεοπορωτικά κατάγµατα. Παράγοντες που επηρεάζουν την µέγιστη οστική πυκνότητα είναι: τα γονίδιά (60-80%) το επίπεδο ορµονών στο σώµα. Στις γυναίκες αυτή τα οιστρογόνα στους άντρες είναι τεστοστερόνη. η άσκηση τη διατροφή (ελλιπής σε ασβέστιο, πλούσια σε πρωτεΐνες) η κύηση πριν τα 18 τα διάφορα νοσήµατα (άσθµα, ανορεξία, διαβήτης, υποθυρεοειδισµός, ρευµατοειδής αρθρίτιδα κ.α.).
Παράγοντες κινδύνου για απώλεια οστικής µάζας Ο κυριότερος παράγων κινδύνου για απώλεια οστικής µάζας είναι η ηλικία. Απώλεια οστικής µάζας µε την ηλικία συµβαίνει σε: σε όλες τις θέσεις του σκελετού σε όλες τις ανθρώπινες φυλές και στα δύο φύλα. Μετά την ηλικία 30 ή 35 ο οστίτης ιστός αρχίζει να αραιώνει µε αποτέλεσµα η συνολική οστική µάζα να µειώνεται. Αν η διαδικασία αυτή προχωράει σχετικά αργά, δεν προκαλεί κανένα πρόβληµα υγείας. Αν όµως τα οστά χάνουν γρήγορα την πυκνότητά τους, τότε περνάµε στη φάση της οστεοπενίας (µειωµένη οστική πυκνότητα από 1.0 έως 2.5 SD), η οποία εξελισσόµενη χρονικά καταλήγει σε οστεοπόρωση (µειωµένη οστική πυκνότητα > από 2.5 SD + απώλεια σύνδεσης και συνοχής του οστού). Γενικά το πρόβληµα εµφανίζεται µε συµπτώµατα όπως µείωση του αναστήµατος, περιοδοντίτιδα, πόνοι στην κάτω πλευρά της πλάτης. Ωστόσο, ο τύπος της απώλειας οστικής µάζας διαφέρει ανάµεσα στους άνδρες και τις γυναίκες αφού στις γυναίκες παρατηρείται σηµαντική επιτάχυνσή της µετά την εµµηνόπαυση. Μέχρι την ηλικία 35-45 ετών ο ρυθµός µείωσης της οστικής µάζας είναι παρόµοιος και για τα δύο φύλα, δηλαδή απώλεια 0,3% το χρόνο. Όµως, ο ρυθµός αυτός ενώ συνεχίζεται για τους άνδρες, καθώς η ανδρική ορµόνη τεστοστερόνη δεν µειώνεται τόσο ξαφνικά γρήγορα όσο τα οιστρογόνα, οι γυναίκες που µπαίνουν στην εµµηνόπαυση χάνουν από 2-5% της οστικής τους µάζας ανά έτος για τα επόµενα 10 χρόνια. Ενα 20% αυτών γυναικών µπορεί να εµφανίσουν απώλεια από 5-8% ετησίως και να εµφανίσουν οστεοπόρωση µε την εµµηνόπαυση.
Εποµένως, µετά την ηλικία η εµµηνόπαυση αποτελεί δεύτερο σηµαντικό παράγοντα για επιτάχυνση του ρυθµού απώλειας οστού. Η οστεοπόρωση είναι λοιπόν µία αντιφεµινιστική ασθένεια. Μετά από την ηλικία των 75 χρόνων και οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν µεγαλύτερη απώλεια οστού, ειδικά στο ισχίο. Όµως αυτό πλέον είναι µέρος της διαδικασίας της γήρανσης. Παράγοντες που ευνοούν την οστεοπόρωση Εκτός από την ηλικία και το φύλο, όπου οι γεννητικές ορµόνες παίζουν καθοριστικό ρόλο στο ρυθµό µείωσης της οστικής πυκνότητας, έχει βρεθεί ότι παράγοντες αυξάνουν τον κίνδυνο για οστεοπόρωση όπως: διάφοροι άλλοι Γενετικοί οικογενειακό ιστορικό, κληρονοµικότητα σωµατική διάπλαση (κάτω από 58 kg), υπερβολικά λεπτός σκελετός και δέρµα τύπος ανοικτόχρωµος (ξανθά µαλλιά µε γαλανά µάτια µε λεπτή επιδερµίδα και χαµηλό υποδόριο λίπος). Τρόπος ζωής κάπνισµα, περισσότερα από 20 την ηµέρα περιορισµένη σωµατική δραστηριότητα (έλλειψη άσκησης) βάρος σώµατος µη τεκνοποίηση, ή κύηση και γαλουχία σε ηλικία µικρότερη των 18 χρόνων. πρόωρη εµµηνόπαυση, πριν τα 40 έτη χρόνια αµηνόρροια καθυστερηµένη εµµηναρχή ιατροφικοί παράγοντες δυσανεξία στο γάλα περιορισµένη λήψη ασβεστίου σε όλη τη διάρκεια της ζωής
κατανάλωση αναψυκτικών καφέ και τσαγιού (περισσότερα από 4 φλιτζάνια την ηµέρα) υπερβολική χρήση οινοπνεύµατος (τοξικό στην ανάπτυξη των οστεϊκών κυττάρων. συστηµατικά πλούσια διατροφή σε ζωικές πρωτεΐνες Νοσήµατα και ορµονικοί παράγοντες ψυχογενής ανορεξία βρογχικό άσθµα σύνδροµο Cushing νεανικός διαβήτης τύπου Ι υποθυρεοειδισµός γενετικές ορµόνες διαταραχές γαστρεντερικής και ηπατικής λειτουργίας ρευµατοειδής αρθρίτιδα αιµολυτική και µεσογειακή αναιµία ατελής οστεογένεση οικογενής υπερασβεστιουρία Φάρµακα θυρεοειδικές ορµόνες γλυκοκορτικοειδή χηµειοθεραπεία ωοθηκεκτοµή αντιεπιληπτικά φάρµακα λίθιο ηπαρίνη ύναµη και οστική πυκνότητα Στη βιβλιογραφία υπάρχουν διάφορες έρευνες µε ποικίλα αποτελέσµατα υπέρ της δυνατής συσχέτισης µεταξύ της µυϊκής δύναµης και της οστικής πυκνότητας. Η δύναµη των οστών εξαρτάται όχι µόνον από την οστική µάζα αλλά και από την ποιότητα και αρχιτεκτονική τους, έτσι ώστε η µέτρηση του οστικού περιεχοµένου δίνει
µερικές πληροφορίες για την ευθραυστότητα των οστών. Η απώλεια οστικής δύναµης µε την ηλικία είναι µεγαλύτερη από αυτή που µπορεί να εξηγηθεί µε την απώλεια οστικής µάζας και η διαφορά αυτή αποδίδεται και στην απώλεια οστικής συνέχειας και σύνδεσης της συµπαγούς ουσίας του οστού. Σε µία έρευνα εξετάσθηκε η µέγιστη µυïκή δύναµη σε µεταεµµηνοπαυσιακές γυναίκες µε και χωρίς οστεοπόρωση και βρέθηκε ότι η δύναµη στη κάµψη του στήθους ήταν 20% µεγαλύτερη και µε υψηλότερη οστική πυκνότητα στις γυναίκες χωρίς οστεοπόρωση, σε σχέση µε τις γυναίκες µε οστεοπόρωση, οι οποίες παρουσίασαν µικρότερη δύναµη και µε χαµηλότερη οστική πυκνότητα. Ως εκ τούτου η µυϊκή δύναµη σχετίζεται µε την οστική πυκνότητα σε κάποιο βαθµό. Σχέση µυϊκής δύναµης και οστικής πυκνότητας Σε άλλη έρευνα του ΕΚΑΕ σε συνεργασία µε το εργαστήριο της Πυρηνικής Φυσικής του Παν/µίου Αθηνών ( Αυλωνίτου Ε. Και Γεωργίου Ε., 1997) εξετάσθηκε µεταξύ των άλλων η µυϊκή ισχύς του ώµου σε σχέση µε την αγωνιστική απόδοση κολυµβητών υψηλού επιπέδου µε την οποίαν σχετίζεται θετικά (r = 0.62) και βρέθηκε ότι η µυϊκή ισχύς της ωµικής ζώνης σχετίζεται µε την ηλικία (r = 0.72), το οστικό περιεχόµενο σε άλατα (r = 0.62) και τη µυϊκή µάζα σώµατος (r = 0.49). Ως εκ τούτου, το οστικό περιεχόµενο σε ασβέστιο είναι σηµαντικός παράγων στη µυϊκή ισχύ, η οποία σχετίζεται µε την αγωνιστική απόδοση. Πρόληψη της οστεοπόρωσης Η πρόληψη αποτελεί ουσιαστική µέθοδο αντιµετώπισης της οστεοπόρωσης, µιας ασθένειας που δεν έχει θεραπεία. Η µέτρηση της οστικής πυκνότητας µπορεί να βοηθήσει στην πρόβλεψη του κινδύνου ενός µελλοντικού κατάγµατος. Οµως ανεξάρτητα της διάγνωσης, το πρώτο στάδιο παρέµβασης που αφορά όλους µας, προκειµένου να επιβραδύνουµε την εκφυλιστική αυτή ασθένεια, είναι τα µέτρα που έχουν σχέση µε τον τρόπο ζωής µας. Εδώ η άσκηση συνεπικουρούµενη µε τη διατροφή παίζουν καθοριστικό ρόλο.
Η διάλεξη αυτή θα επικεντρωθεί µόνο σε ότι έχει να κάνει µε την άσκηση ως µέσον πρόληψης της οστεοπόρωσης. Κορυφαία οστική πυκνότητα Συνήθως όλη η προσοχή στέκεται στο γεγονός της έναρξης της απώλειας της οστικής πυκνότητας και όχι στο χρόνο κορύφωσής της. Η κορυφαία οστική πυκνότητα µεγιστοποιείται στη 3 η δεκαετία της ζωής, αν και πολλά νεότερα δεδοµένα δείχνουν ότι η κορύφωση της οστικής πυκνότητας ήδη κορυφώνεται µε την ολοκλήρωση της εφηβείας. Εργαστηριακές µετρήσεις των Snow-Harter C. And Marcus R (1991) σε 82 γυναίκες έδειξε µεγιστοποίηση οστικής πυκνότητας µέχρι την ηλικία των 17 χρόνων µετά το διάστηµα το οποίον δεν παρατηρήθηκε σηµαντική αλλαγή. Η µεγιστοποίηση της κορυφαίας οστικής πυκνότητας επιτυγχάνεται δια µέσου της άσκησης κατά τη διάρκεια της εφηβείας, όπου ένα πλήθος ερευνητικών δεδοµένων δείχνει αυξηµένη οστική µάζα σε αθλητές και αθλήτριες. Η άσκηση έχει ως αποτέλεσµα την ενεργοποίηση των οστεοβλαστών τα κύτταρα που φτιάχνουν οστούν να αναπτύξουν µεγαλύτερη δραστηριότητα στη δηµιουργία νέων κυττάρων, ενώ οι οστεοκλάστες τα κύτταρα που κατεδαφίζουν οστούν εργάζονται πιο αργά περιορίζοντας το ρυθµό οστικής απώλειας. Άσκηση και οστική µάζα (ΟΜ) Όλες οι ερευνητικές µαρτυρίες επισηµαίνουν ότι η άσκηση αυξάνει την οστική πυκνότητα, αφού σε όλες τις έρευνες όλοι οι αθλούµενοι έχουν υψηλότερη τιµή οστικής πυκνότητας από τους µη αθλούµενους (Nilsson and Westlin, 1971). Οι παράµετροι της ηλικίας, του φύλου, του αθλήµατος, του επιπέδου του αθλούµενου και τα οστά τα οποία επιλέχθηκαν να ερευνηθούν διαφοροποιούν τα µεγέθη των διαφορών των αθλουµένων και µη αθλουµένων, τα οποία κυµαίνονται από 20%-40%.
Αυτό συµβαίνει σε όλες τις ηλικίες και για όλες τις µυϊκές περιοχές που χρησιµοποιούνται στην συγκεκριµένη αθλητική δραστηριότητα. Η τακτική άσκηση στην εφηβεία θα επιδράσει θετικά στη µεγιστοποίηση της κορυφαίας οστικής πυκνότητας στην ενήλικη ζωή, οι επιδράσεις της οποίας µπορούν να συµβάλλουν στην σκελετική ανάπτυξη καθόλη τη διάρκεια του βίου. Η τακτική άσκηση στην εφηβεία αφορά ιδιαίτερα τη γυναίκα, αφού το αρχικό οστικό περιεχόµενο σε ασβέστιο που απέκτησε η γυναίκα στη νεαρή της ηλικία θα παίξει καθοριστικό ρόλο στη διάρκεια της εµµηνόπαυσης. Ακόµα κι αν ο ρυθµός απώλειας οστού είναι µεγάλος, η γυναίκα µε υψηλή οστική πυκνότητα στην νεαρή ηλικία θα προστατευθεί καλύτερα τη περίοδο αυτή (Nordin and Polley, 1987). Άσκηση δύο φορές την εβδοµάδα, 30-60 λεπτά για 8 µήνες οδήγησαν σε αυξηµένα ποσοστά συνολικού ασβεστίου στο σώµα και στα οστά της οσφυϊκής µοίρας της σπονδυλικής στήλης (Smith et al., 1984). Επιστηµονικά δεδοµένα από καταστάσεις ακινητοποίησης κάποιου µέλους του σώµατος, εξαιτίας κάποιου τραυµατισµού, δείχνουν καθαρά ότι οι ασκήσεις µεταφοράς φορτίου είναι αποτελεσµατικές στο να µειώσουν τις αρνητικές συνέπειες της ακινησίας στην οστική πυκνότητα, αντίθετα στη περίπτωση της παράλυσης οποιοδήποτε φορτίο επιβάρυνσης είναι αναποτελεσµατικό στο να εµποδίσει την απώλεια οστού. Αγωνιστικός αθλητισµός και οστική µάζα (ΟΜ) Όσον αφορά τον αγωνιστικό αθλητισµό αθλητές και αθλήτριες των αθληµάτων δύναµης καταγράφουν αυξηµένη οστική µάζα έναντι των συνοµηλίκων τους σε αθλήµατα αντοχής, τόσο κατά τη διάρκεια της απόκτησης της κορυφαίας οστικής πυκνότητας, όσο και κατά τη διατήρηση του οστικού περιεχοµένου σε άλατα στη µετά τον πρωταθλητισµό βίο τους. Οι κολυµβητές και οι δροµείς µεγάλων αποστάσεων καταγράφουν ακόµα χαµηλότερες τιµές οστικής πυκνότητας, σε σχέση µε τους αθλητές δύναµης ή άλλων αθληµάτων
αντοχής. Μεταξύ των αθλητών όλων των αθληµάτων οι αρσιβαρίστες και αρσιβαρίστριες διαθέτουν τα πιο πυκνά και γερά οστά. Σε µία έρευνα του ΕΚΑΕ σε συνεργασία µε το εργαστήριο της Πυρηνικής Φυσικής του Παν/µίου Αθηνών ( Αυλωνίτου Ε. Και Γεωργίου Ε., 1987), όπου ερευνήθηκε η επίδραση της συστηµατικής κολύµβησης στην οστική πυκνότητα και στα τρία κύρια χαρακτηριστικά που συγκροτούν τη σύσταση του ανθρωπίνου σώµατος (οστική µάζα, οστικό περιεχόµενο σε άλατα, µυϊκή µάζα), διαπιστώθηκε ότι η οστική πυκνότητα δεν επηρεάζεται από τη συστηµατική κολύµβηση αφού οι τιµές των κολυµβητών σε οστική πυκνότητα δεν διέφεραν από εκείνες των µη κολυµβητών συνοµηλίκων τους (1.04+09 vs 1.00+10 gr/cm 2 ). Αντίθετα στην έρευνα της Cassel C. et.al., 1996, η οστική πυκνότητα κοριτσιών ηλικίας 7-9 χρόνων που επιδίδοντο στο άθληµα της ενοργάνου γυµναστικής ήταν σηµαντικά υψηλότερη από συνοµήλικές τους κολυµβήτριες. Ποιό είναι το αποτελεσµατικότερο φορτίο; Το µηχανικό φορτίο πάνω στα οστά εξαιτίας της βαρύτητας είναι το απαραίτητο ερέθισµα για την διατήρηση της οστικής πυκνότητας µε µία προϋπόθεση. Το φορτίο της άσκησης πρέπει να είναι µεγαλύτερο από αυτό που εφαρµόζεται στις καθηµερινές µας δραστηριότητες. Τα αυξηµένα αποτελέσµατα της οστικής πυκνότητας στις νεότερες γυναίκες που αθλούνται µέτρια είναι µικρότερου µεγέθους, από ότι σε γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας, καθώς οι νεότερες είναι πιο δραστήριες στο να επιβαρύνουν καθηµερινά το σκελετικό τους σύστηµα. Είδος άσκησης Η άσκηση για να είναι αποτελεσµατική θα πρέπει να γίνεται υπό την επίδραση της βαρύτητας και αυτό για να επενεργούν ισχυρές δυνάµεις πίεσης ή έλξης στα οστά. Το γρήγορο περπάτηµα, το τζόγκιγκ, το τρέξιµο, ο χορός, το τένις, ασκούν την προστατευτική επίδραση πάνω στα οστά. Ειδικότερα, η προπόνηση
µε βάρη και ειδικά τα ελεύθερα βάρη, όπου γίνεται µεταφορά φορτίου και ασκεί µεγαλύτερη πίεση πάνω στο οστούν και αποτελεί το πιο δυνατό ερέθισµα για την βελτίωση της οστικής πυκνότητας. Αντίθετα, η κολύµβηση ή το ποδήλατο δίνουν λιγότερο ευνοϊκά αποτελέσµατα. Προπόνηση µε βάρη χαµηλής έντασης θα µπορούσαν να εισαχθούν προσεκτικά στο προπονητικό πρόγραµµα ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας σε συνδυασµό µε αερόβια προγράµµατα, ώστε να έχουµε τόσο οφέλη στο καρδιαγγειακό όσο και σκελετικό σύστηµα. Το µέγεθος του φορτίου είναι πιό καθοριστικό στην επίδρασή του στην οστική πυκνότητα, από ότι ο αριθµός των επαναλήψεων. Το τελευταίο εφαρµοζόµενο στη προπόνηση µε ελεύθερα βάρη, (προοδευτικά αυξανόµενο) θα ήταν πιο αποτελεσµατικό στη βελτίωση της οστικής µάζας, από ότι το τζόγκιγκ όπου το καθοριστικό φορτίο είναι η επαναληπτική κίνηση µε το βάρος του σώµατος (Whalen et.al., 1987). Άσκηση και αµηνόρροια Η αθλητική δραστηριότητα έχει ευεργετική επίδραση στην οστική µάζα ενώ έχει καταγραφεί θετική συσχέτιση µεταξύ επιπέδου αθλητικής δραστηριότητας, και ως εκ τούτου φυσική κατάσταση και οστικής πυκνότητας. ηλαδή όσο πιό υψηλό επίπεδο αγωνιστικής απόδοσης ήταν οι αθλήτριες, τόσο υψηλότερη ήταν η τιµή της οστικής τους πυκνότητας. Ωστόσο, υπάρχουν νεαρές αθλήτριες που κάνουν σοβαρό πρωταθλητισµό, υποβάλλοντας τον εαυτό τους σε πολύ βεβαρηµένα προπονητικά προγράµµατα και οι οποίες εµφανίζουν συµπτώµατα µειωµένης οστικής πυκνότητας, συγκρινόµενες µε αντίστοιχες ηλικιακές τιµές του γενικού πληθυσµού. Συνήθως είναι αθλήτριες αθληµάτων όπου η διάκριση στο αγώνισµά τους επιβάλλει χαµηλό σωµατικό βάρος (δροµείς µεγάλων αποστάσεων, ρυθµική και ενόργανος γυµναστική, συγχρονισµένη κολύµβηση) και το ορµονικό τους προφίλ παρουσιάζει
χαµηλά επίπεδα οιστρογόνων στο αίµα σε συνδυασµό µε διαταραχές στο περιοδικό κύκλο µε τη µορφή διαφόρων τύπων αµηνόρροιας. Είναι γνωστό ότι η παρουσία χαµηλών επιπέδων οιστρογόνων δεν µπορεί να αυξήσει ή να διατηρήσει την οστική µάζα παρά τις ευεργετικές επιδράσεις της άσκησης. Μία έφηβος µε καθυστερηµένη έναρξη της εµµήνου ρήσεως πάνω από τα 16 χρόνια (πρωτογενής αµηνόρροια) ή µε διακοπές στην εµφάνιση του κύκλου της 2-3 µήνες (αραιοµηνόρροια) ή πάνω από 6 µήνες (χρόνια αµηνόρροια) προδιαθέτει τον εαυτό της σε ανεπαρκή ανάπτυξη της οστικής µάζας, σε φθορά των δοντιών της, σε κύφωση του πάνω µέρους της σπονδυλικής στήλης. Ως εκ τούτου, διακινδυνεύει, αφενός µεν την µεγιστοποίηση της κορύφωσης της οστικής της µάζας, µε αποτέλεσµα επιρρέπεια σε κατάγµατα, αφετέρου δε προδιαθέτει τον οργανισµό της για τη δηµιουργία µελλοντικού οστεοπορωτικού προβλήµατος σε νεαρότερη ηλικία. Πολλές αθλήτριες που αγωνίζονται σε Εθνικό επίπεδο δύσκολα συµβιβάζονται µε την ιδέα να µειώσουν τη προπόνησή τους ή να πάρουν βάρος, προκειµένου να αποκαταστήσουν την περιοδικότητα του κύκλου τους, γιατί αυτό αντιτίθεται στην αθλητική τους απόδοση. Άλλωστε η αµηνόρροια τους διευκολύνει να προπονούνται ή να αγωνίζονται πιο άνετα. Όµως, πρέπει να τονισθεί πως η αµηνόρροια µόνο ταυτόχρονα σε συνδυασµό µε χαµηλό σωµατικό βάρος των αθλητριών συνδέεται µε µείωση του οστικού περιεχοµένου σε άλατα και ως εκ τούτου µε µείωση της οστικής µάζας. Αθλήτριες δρόµου µεγάλων αποστάσεων µε αµηνόρροια που παρέµειναν αµηνορροικές µετά από 15 µήνες έχασαν τα 3.4% της πυκνότητας των οστών της σπονδυλικής τους στήλης ενώ αθλήτριες που επανήλθαν γρηγορότερα σε κανονικό κύκλο και υποστηρίχθηκαν µε συµπληρώµατα ασβεστίου αύξησαν τη πυκνότητα των οστών τους σε 6.3%. (Drinkwater, 1986).
Η λύση είναι λοιπόν «άσκηση χωρίς αµηνόρροια» ενώ η στήριξη και διατήρηση της αντοχής των οστών µπορεί να υποβοηθείται από συµπληρώµατα ασβεστίου των 1500 mg την ηµέρα. Εµµηνόπαυση Η επιτάχυνση της απώλειας οστών της σπονδυλικής στήλης συνδεόµενη µε την µείωση των οιστρογόνων την περίοδο αυτή οδήγησε πολλούς ερευνητές να δουν το ρόλο της άσκησης στις γυναίκες 40-60 χρόνων. Ενδεικτικά ευρήµατα έχουν ως εξής: Αθλούµενες γυναίκες από 40-55 χρόνων είχαν υψηλότερη τιµή οστικού περιεχοµένου σε οργανικά άλατα στα οστά της οσφυϊκής µοίρας της σπονδυλικής στήλης, σε σχέση µε αθλούµενες της ίδιας ηλικίας. (Jacobson et.al., 1984). Αθλούµενες γυναίκες 35-65 χρόνων για 4 χρόνια σε δυναµικό πρόγραµµα αεροβικής γυµναστικής ηλικίας παρουσίασαν ρυθµό απώλειας οστικού περιεχοµένου σε οργανικά άλατα σηµαντικά χαµηλότερο, σε σχέση µε µη αθλούµενες αντίστοιχης ηλικίας (Smith et.al., 1989). Άσκηση την περίοδο της εµµηνόπαυσης ιάφορες έρευνες καταδεικνύουν τη σηµασία της τακτικής άσκησης στη διατήρηση των οργανικών στοιχείων των οστών κατά τη διάρκεια της εµµηνόπαυσης και πολύ αργότερα. Η τακτική, αλλά µέτρια από άποψης έντασης, άσκηση µειώνει την απώλεια της οστικής µάζας µε την ηλικία και σε πολλές περιπτώσεις µπορεί να αντιστρέψει ως ένα βαθµό τη διαδικασία της ηλικιακής οστικής απώλειας. Ωστόσο, δεν καταδεικνύεται ερευνητικά ότι η άσκηση µπορεί να ανακόψει την γρήγορη απώλεια της οστικής µάζας κατά τη διάρκεια της 5ετίας που ακολουθεί τη περίοδο της εµµηνόπαυσης.
Το µηχανικό ερέθισµα της µεταφοράς φορτίου πάνω στα οστά, δια µέσου της άσκησης είναι αυτό που επιδρά θετικά στην οστική µάζα, αλλά η ένταση, συχνότητα και διάρκεια δεν µπορούν να προσδιορισθούν επακριβώς. Η ποιότητα της µυϊκής δραστηριότητας παίζει σηµαντικότερο ρόλο από την ποσότητα. Οποιαδήποτε δραστηριότητα, όπως γυµναστική, προπόνηση µυϊκής ενδυνάµωσης, αθλητικά παιχνίδια, περπάτηµα θα πρέπει να έχει διάρκεια από 20-60 λεπτά για τουλάχιστον 3 φορές την εβδοµάδα. Εντατική άσκηση αντοχής σε µεγαλύτερες ηλικίες πάνω από 70 χρόνια θα ήταν επιζήµια για την υγεία των οστών, καθώς συνδέεται µε σηµαντική απώλεια οστικής µάζας. Για να επιτευχθεί προστασία της οστικής µάζας από επιτάχυνση του ρυθµού απώλειάς της δεν χρειάζεται ούτε αποχή από άσκηση αλλά και ούτε υπερβολικά έντονη άσκηση. Το επιθυµητό αποτέλεσµα κατορθώνεται µε τακτική µεν, αλλά ήπιας έντασης άσκηση, σύµφωνα µε την υποκειµενική αντίληψη του ηλικιωµένου ατόµου. Αποτελεί η άσκηση µέσον πρόληψης της οστεοπόρωσης; Η άσκηση παίζει καθοριστικό ρόλο ως µέσον πρόληψης της οστεοπόρωσης, καθώς µπορούµε να απαντήσουµε θετικά στα εξής ερωτήµατα: Μπορεί η άσκηση να µεγιστοποιήσει την κορυφαία οστική πυκνότητα; Μπορεί η άσκηση να επιβραδύνει ή να ελαχιστοποιήσει την απώλεια οστού λόγω ηλικίας; Μπορεί η άσκηση να βελτιώσει την κορυφαία οστική πυκνότητα σε άτοµα µε διαγνωσµένη οστεοπόρωση; Ο κληρονοµικός παράγων συµβάλλει καθοριστικά (75%) στη διαφοροποίηση και το µέγεθος των αποτελεσµάτων που η τακτική άσκηση µπορεί να επιφέρει. Αντίθετα, η άσκηση δεν φαίνεται να έχει κάποια επίδραση στην ταχεία απώλεια οστού τα πρώτα µετά την εµµηνόπαυση χρόνια.
Τέλος, ένα ήπιο τακτικό πρόγραµµα µε ελεύθερα βάρη είναι ιδανικό για την διατήρηση ή την επιβράδυνση της απώλειας της οστικής µάζας. Συνιστάται λοιπόν, ένα τέτοιο πρόγραµµα ολιγόλεπτης διάρκειας να έπεται εντατικών και µακρόχρονων προγραµµάτων αερόβιας γυµναστικής, µε τα οποία πολλές νεαρές γυναίκες ασκούνται, προκειµένου να διασφαλίζουν µε αυτό τον τρόπο την διατήρηση τόσο του µυϊκού ιστού όσο και της οστικής τους µάζας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Avlonitou E., Georgiou E. Douskas G, louizi A. Bone mineral density in swimmers. International. Journal. of Sport Medicine. Vol., 18: 363-368, 1997. 2. Bilanin JE, Blanchard MS, Russen Cohen E. Lower vertebral bone density in male long distance runners. Medicine and Science in Sports and Exercise 21: 66-70, 1989. 3. Cann CE., Cavanaugh DJ., Schnurpfied K. Martin M. Menstrual history is thε primary determinant of trabecular bone density in women. Medical Science in Sports and exercise 20(2):, (Suppl: S59), 1988. 4. Cann CE., Martin MC., Genant HK, Jaffe RB. Decreased spinal mineral content in amenorrheic women. Journal of American Medical Association 251: 626-629, 1984. 5. Chow R., Harrison JE., Notarius C. Effect of two randomized exercise programmes on bone mass of healthy postmenopausal women. British Medical Association 295: 1441-1444, 1987. 6. Cassel C., Benedict M., Specker B. Bone mineral density in elite to 7-yr-old female gymnasts and swimmers. Medicine and Science Sports and Exercise. Pp.1243-1246, Vol. 28, No:10, 1996. 7. Cheng S., Suominen H., Rantanen T., Parkatti T., Hekkinen E., Bone mineral density and physical activity in 50 to 60 year old women. Bone and Mineral. 12: 123-132, 1992. 8. Dalsky GP., Stockie KS., Ehsani AA., Slatopolski E., Lee WC. et.al. Weight-bearing exercise training and lumbar bone mineral content in postmenopausal women. Annalw of Internal Medicine 108: 824-828, 1988. 9. Drinkwater BL., Nilson K., Ott S., Chesnut CH., Bremner WJ., Shainholtz S. et. αl. Bone mineral content of amenorrheic and eumenorrheic athletes. New England Journal of Medicine 311:277-281, 1984. 10.Drinkwater BL., Nilson K., Ott S., Chesnut CH. Bone mineral density after resumption of menses in amenorrheic athletes. Journal of American Medical Association 256: 380-382, 1986. 11.Gerber NJ., Rey B. Can exercise prevent osteoporosis or reverse bone loss? Rheumatology 14: 47-60, 1991. 12.Jakobson PC. Beaver W., Crubb SA. et. al. Bone density in women: college athlete and older athletic women. Journal of Orthopaedic Research 2:328-332,1984.
13.Krolner B., Toft B., Nielsen SP., Τonderοld, E. Physical exercise as prophilaxis against involutional vertebral Bone loss: A controlled trial. Clinical Science 64:541-546, 1983. 14.Marcus R., Cann C., Madvig P., Minkoff J. Goddard M. et.al. Menstrual function and bone mass in elite women distance runners: endocrine and metabolic featurew. Annals of Internal Medicine 102: 158-163, 1985. 15.Margulies J.Y., Simkin A., Leichter I., Bivas A., Steinberg R. et. al. Effect of intense physical activity on the bone mineral content in the lower limbs of young adults. Journal of Bone and Joint Surgery 68A: 1090-1093, 1986. 16.Michel A., Lane NA., Bloch D.A., Jonew HH., Fries Jf. Effect of changes in weightbearing exercise on lumbar bone mass after age fifty. Annals of Medicine 23:397-401, 1991. 17.Nilson BE. and Westlin NE. Bone density in athletes. Clin. Ortho. 77: 179-182, 1971. 18.Nordin BEC., Polley KJ. Metabolic consequencesof the menopause. Calcified Tissue. International 41:S1-S58, 1987. 19.Popcock NA., Eisman JA., Yeates MG., Sambrook PN., Eberis S. Physical Fitness is a major determinant of femoral neck and lumbar spine bone mineral density. Journal of Clinical Investigation 78:618-621, 1986. 20.Schoutens A., Laurent E., Poortmans JR. Effects of inactivity and exercise on bone. Sports Medicine 7:71-81, 1989. 21.Simkin A., Ayalon J., Leichter I. Increased trabecular bone density due to bone loading exercises in postmenopausal osteoporotic women. Calcified Tissue International 40: 59-63, 1987. 22.Sinaki M., Offord K. Physical activity in postmenopausal women: effect on backmuscle strength and bone mineral density of the spine. Archives of Physical. Medical Rehabilitation 69: 277-80, 1988. 23.Smith EL., Smith PE., Ensign, CJ. et. αl. Bone involution decrease in exercising middle-aged women. Calcified Tissue. International 36:S129-138, 1984. 24.Smith EL., Gilligan C., McAdam M., Ensign, CJ, Smith PE. Dettering bone loss by exercise intervention in premenopausal and postmenopausal women. Calcified Tissue International 44: 312-321, 1989. 25.Snead DB., Weltman A., Weltman JY., Evans WS., et.al. Reproductive hormones and bone mineral density in women runners. Journal of applied Physiology 72: 2149-2156, 1992. 26.Snow-Harter C., Bouxsein M., Lewis B. et. al. Muscle strength as a predictor of bone mineral density in young women. Journal of Bone Mineral Research 5: 589-595, 1990. 27.Snow-Harter C., Marcus R. Exercise, Bone Mineral Density and Osteoporosis. J. Bone Mineral Res., 351-388, 1991. 28.Stillman RJ., Lohman TG., Slaughter MH., Massey BH. Physical activity and bone mineral content in women aged 30-85 years. Medicine and Science in Sports and Exercise 18: 576-580, 1986. 29. Suominem H. Bone mineral density and long term exercise. Sports Medicine 16(5): 316-330, 1993. 30.Talmage RV., Anderson JB. Bone density loss in women: effects of childhood activity, exercise, calcium intake and estrogen therapy. Calcified Tissue International 36: S52, 1984.