Συμβλή των φυσικχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη 13 εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Νανώ ΧΑΤΖΔΑΚ, J. PHILLIPON, P. AUSSET, ωάννης ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ, Αθηνά ΑΛΕΞΠΥΛΥ Δελτίν XAE 13 (1985-1986), Περίδς Δ'. Στη μνήμη τυ Μαρίνυ Καλλιγά (1906-1985) Σελ. 215-246 ΑΘΝΑ 1988
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ 13 ΕΚΝΩΝ ΤΥ ΒΥΖΑΝΤΝΥ ΜΥΣΕΥ ΑΘΝΩΝ* ΕΣΑΓΩΓ I I μελέτη της τεχνικής της εικόνας είναι βέβαι ότι πρσφέρει θετικά στιχεία στην αρχαιλγική έρευνα. ι αναφρές στην τεχνική κατασκευή στηρίζυν συχνά τεχντρπικές παρατηρήσεις και απτελύν μέρς της περιγραφής της εικόνας. εμπλυτισμός της αναλυτικής εξέτασης της τεχνικής κατασκευής των βυζαντινών εικόνων με τις μεθόδυς της φυσικχημικής ανάλυσης μπρεί να πρσθέσει την εγκυρότητα των απτελεσμάτων των θετικών επιστημών στη θεωρητική-αρχαιλγική έρευνα. Με στόχ τη μελλντική αξιπίηση στ μεγαλύτερ δυνατό βαθμό των στιχείων πυ πρσδιρίζυν την τεχνλγία κατασκευής των βυζαντινών εικόνων, ξεκίνησε η συνεργασία τυ Βυζαντινύ Μυσείυ με τν κ. Γ. Χρυσυλάκη τυ εργαστηρίυ Φυσικχημείας τυ Εθνικύ Μετσόβιυ Πλυτεχνείυ, για την εξέταση με φυσικχημικές μεθόδυς τεσσάρων αμφιπρόσωπων εικόνων τυ Μυσείυ 1. Τα απτελέσματα της μεθδλγίας αυτής επέτρεψαν στη συνέχεια την επεξεργασία και την πρώθηση ενός ευρύτερυ πργράμματς συνεργασίας, στ πί συμμετείχε η κ. Α. Αλεξπύλυ τυ ίδιυ εργαστηρίυ τυ Πλυτεχνείυ 2 και ι κκ. J. Philippon και Ρ. Ausset τυ Institut Frnçis de Resturtion des Oeuvres d'art (I.F.R.O.A.) (Παρίσι). Στ πρόγραμμα αυτό περιελήφθη μεγαλύτερς αριθμός εικόνων και μεγαλύτερς αριθμός δειγμάτων από κάθε εικόνα, έτσι ώστε και τα ιδιαίτερα πρβλήματα να εξεταστύν σε βάθς και να διευρυνθεί τ φάσμα των δυνατών συγκρίσεων μεταξύ εικόνων της ίδιας επχής ή τυ ίδιυ εργαστηρίυ. Στη μελέτη αυτή παρυσιάζνται τα απτελέσματα της έρευνας πυ έγινε τ 1984 σε δεκατρείς βυζαντινές εικόνες τυ Μυσείυ, από τις πίες ι έξι είναι αμφιπρόσωπες. Παρυσιάζνται: 1) εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) με τρία επάλληλα στρώματα ζωγραφικής από τν 9 έως τ 13 αι. (Εικ. 1) και στη β' όψη την Παναγία δηγήτρια, κρητικό έργ των αρχών τυ 16υ αι. (Εικ. 2). 2) εικόνα της Παναγίας Γλυκφιλύσας (Τ. 1027), τυ Μυ αι. (Εικ. 9), με την παράσταση της Σταύρωσης στη β' όψη (Εικ. 10), πυ χρνλγείται στ 18 αι. 3) εικόνα τυ Χριστύ (Τ. 188) τυ Μυ αι., από τη Θεσσαλνίκη, με την παράσταση τυ Σταυρύ στην πίσω όψη (Εικ. 15). 4) εικόνα τυ Χριστύ (Τ. 146) με μεγάλες φθρές, τυ Μυ αι. (Εικ. 13), και στη β' όψη τν άγι Αθανάσι Αλεξανδρείας, τυ 18υ αι. (Εικ. 14). 5) εικόνα με τυς Τέσσερις αγίυς, από τη Βέρια, τυ Μυ αι. (Εικ. 6), και τη Σταύρωση στη β' όψη, παράσταση από την πία σώζνται μόν ελάχιστα ίχνη. 6) εικόνα τυ αγίυ Νικλάυ (Εικ. 16), από τη Βέρια, με τη Σταύρωση στη β' όψη, τυ 15υ αι. (Εικ. 17). * μελέτη αυτή απτελεί μέρς ερευνητικύ πργράμματς πυ χρηματδτήθηκε και πραγματπιήθηκε στα πλαίσια της Ελληνγαλλικής Επιτρπής Επιστημνικής και Τεχνλγικής Συνεργασίας τυ Υπυργείυ Έρευνας και Τεχνλγίας. Στ πρόγραμμα αυτό συμμετείχαν: τ Βυζαντινό Μυσεί Αθηνών, τ Εργαστήρι Φυσικχημείας τυ Πλυτεχνείυ (Ε.Μ.Π.) και τ Institut Frnçis de Resturtion des Oeuvres d'art (I.F.R.O.A., Παρίσι). ι φυσικχημικές μέθδι ανάλυσης πυ χρησιμπιήθηκαν πραγματπιήθηκαν στα εργαστήρια τυ I.F.R.O.A. και στα εργαστήρια Φυσικχημείας τυ Ε.Μ.Π. Ευχαριστύμε θερμά τη Διευθύντρια τυ Βυζαντινύ Μυσείυ κ. Μυρτάλη Πταμιάνυ για την πρόθυμη υπστήριξη και την κάθε είδυς διευκόλυνση στην πραγματπίηση αυτής της έρευνας.. Γ. Χρυσυλάκης-Θ. Χατζηδάκη, Συμβλή των φυσικχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη τεσσάρων αμφιπρόσωπων βυζαντινών εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών, Φυσικχημικές μέθδι διερεύνησης των έργων τέχνης (πίνακες, εικόνες, τιχγραφίες), Ελληνγαλλικός Επιστημνικός και Τεχνικός Σύνδεσμς, Ε..Ε., 17-18 κτώβρη 1983, Αθήνα 1983, σ. 171-193. 2. κ. Α. Αλεξπύλυ ετιμάζει τη διδακτρική διατριβή στ Εργαστήρι Φυσικχημείας τυ Ε.Μ.Π. με τ ίδι θέμα. 215
Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ.. Εικόνα αμφιπρόσωπη. Τ. 157. Λ ' όψη: Σταύρωση Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς 7) εικόνα τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162), τυ 14υ αι., από την Κωνσταντινύπλη (Εικ. 8). 8) εικόνα τυ Χριστύ Σφία Θεύ (Τ. 185), τυ 14υ αι., από τη Θεσσαλνίκη (Εικ. 12). 9) εικόνα της Παναγίας Βρεφκρατύσας (Τ. 100), τυ Μυ αι., από τη Θεσσαλνίκη (Εικ. 4). 10) Παναγία δηγήτρια (Τ. 191), τυ Μυ αι., από τα Κειμήλια των Πρσφύγων της Μικράς Ασίας (Εικ. 3). 11 ) εικόνα τυ αγίυ Γεωργίυ (Τ. 198), τυ 14υ αι., επίσης από τα Κειμήλια των Πρσφύγων (Εικ. 5). 12) μικρή εικόνα της Παναγίας δεμένης (Τ. 95), τυ 15υ αι. (Εικ. 11). 13) εικόνα της Παναγίας Γλυκφιλύσας,τυ 14υ αι., από τη Βέρια (Εικ. 7) 3. Στν Πίνακα φαίνεται η αντιστιχία τυ αριθμύ των εικόνων στ Μυσεί (Τ.) με τν αριθμό πυ έχυν στν κατάλγ (Κατ.), σύμφωνα με τν πί έγινε η δειγματληψία. Εικ. 2. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ. 157. Β ' όψη: Παναγία δηγήτρια. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς επιλγή των παραπάνω εικόνων έγινε με την πρπτική της καταγραφής της τεχνλγίας κατασκευής εικόνων πυ χρνλγύνται στην ίδια χρνική περίδ και, ακόμη, εικόνων πυ είτε ανήκυν σε κινό καλλιτεχνικό εργαστήρι είτε παρυσιάζυν ξεχωριστό ενδιαφέρν για την υψηλή πιότητα της τέχνης τυς ή και για την ιδιμρφία τυς. Στη μελέτη αυτή εξετάζνται συνλικά δεκαεννιά όψεις εικόνων και δείγματα από ενενήντα θέσεις. δειγματληψία έγινε με συνθήκες πλήρυς ασφάλειας για τις εικόνες στα εργαστήρια τυ Βυζαντινύ Μυσείυ από τν κ. Στ. Μπαλτγιάννη και την κ. Θ. Παπαγεωργίυ. ι λήψεις έγιναν σε σημεία όπυ υπήρχε ήδη φθρά στη ζωγραφική επιφάνεια. Έγινε πρσπάθεια να ληφθύν αντιπρσωπευτικά δείγματα από τα τρία κύρια μέρη της ζωγραφικής επιφάνειας, τη σάρκα, τα υφάσματα, τν κάμπ, καθώς και από δευτερεύντα μέρη, όπως τ πλαίσι ή τα γράμματα των επιγραφών, και, πρόσθετα, όπυ υπήρχαν ειδι- 216
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ Εικ. 3. Παναγία δηγήτρια, Τ. 191. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς. κά πρβλήματα κυρίως επάλληλων στρωμάτων ζωγραφικής. Ακόμα, ελήφθησαν δείγματα από τ ίδι χρώμα σε διαφρετικές εικόνες, με σκπό τη δυνατότητα καλύτερων συγκρίσεων εικόνων τυ ίδιυ εργαστηρίυ. πως είναι φυσικό, με τη δειγματληψία αυτή αυξάνεται σημαντικά αριθμός των χρωμάτων πυ αναλύνται, έτσι ώστε τα απτελέσματα της μελέτης να συνιστύν μια βάση αναφράς για μελλντικές αναλύσεις και συγκρίσεις βυζαντινών εικόνων. εξέταση με τις φυσικχημικές μεθόδυς της δμής και της χρήσης των χρωμάτων απκαλύπτει τ «γραφικό χαρακτήρα» τυ ζωγράφυ. ερμηνεία τυ και η αξιλόγηση τυ θα πρέπει να στηριχθεί σε παράλληλα δεδμένα της αρχαιλγικής έρευνας, έτσι ώστε μελλντικά να απτελεί πιθανό στιχεί αναγνώρισης μάδας εικόνων με κινή τπική ή χρνική πρέλευση ή και τν εντπισμό ζωγραφικύ εργαστηρίυ. Ανάλγη μπρεί να είναι μελλντικά και η πρσφρά Εικ. 4. Παναγία Βρεφυκρατύσα, Τ. 100. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσιιατς 3. Γ. Σωτηρίυ, δηγός Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών, Αθήνα 1931, σ. 78, εικ. 34 (Τ. 157 και Τ. 146), σ. 74 (Τ. 95), σ. 75, πίν. Δ ' (Τ. 100), σ. 80 (Τ. 191 και Τ. 198), β' έκδ. 1956, σ. 17, πίν. XVI (Τ. 188). Μ. Χατζηδάκης, Βυζαντινό Μυσεί Αθηνών, έκδ. Απόλλων (χ.χρ.), εικ. 2, σ. 23-24 (Τ. 157), εικ. 10, σ. 36 (Τ. 198), εικ. 6, σ. 32 (Τ. 191), εικ. 4, σ. 27, 30 (Τ. 2162), εικ. 44 (Τ. 95), εικ. 8, σ. 36 (Τ. 100), εικ. 7, σ. 33, 35 (Τ. 185). Μ. Chtzidkis, Frühe Ikonen, σ. XXV, ίν. 44-46 (Τ. 157), σ. ΧΧΧ-ΧΧΧ, πίν. 53 (Τ. 191), σ. ΧΧΧ-ΧΧΧ, π πίν. 64-65 (Τ. 2162), πίν. 58 (Τ. 100). θ. Χατζηδάκη, ι δύ όψεις των βυζαντινών εικόνων. Πρώτ Συμπόσι Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιλγίας και Τέχνης, ΧΑΕ, Πρόγραμμα και περιλήψεις ανακινώσεων, Αθήνα 1981, σ. 87-88 (Τ. 157, Τ. 1029, Τ. 188, Τ. 146 και εικόνες της Βέριας και 2). Έκθεση για τα εκατό χρόνια της Χριστιανικής Αρχαιλγικής Εταιρείας (1884-1984), Κατάλγς, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μυσεί Αθηνών, 6 κτωβρίυ 1984-30 υνίυ 1985, αριθ. 11, σ. 24-25 (εικόνα Βέριας 3). Μ. Χατζηδάκης, ΑΔ 18 (1963), Χρνικά, σ. 9, πίν. 5α-β (Τ. 188). Δεν κρίθηκε σκόπιμη η παράθεση εδώ όλης της σχετικής βιβλιγραφίας, μια και η μελέτη αυτή σκπό έχει την παρυσίαση μόν των απτελεσμάτων της φυσικχημικής έρευνας των εικόνων αυτών. Επιστημνικός κατάλγς των βυζαντινών εικόνων τυ Μυσείυ ετιμάζεται από την υπγράφυσα. 217
Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. 5. Άγις Γεώργις, Τ. 198. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 7. Παναγία Γλυκφιλύσα, Βερ. 2. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς Εικ. 6. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Βερ.. Α ' όψη: Τέσσερις άγιι. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Εικ. 8. Αρχάγγελς Μιχαήλ, Τ. 2162. Φωτγραφία στην
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ Εικ. 9. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ. 1027. Α ' όψη: Παναγία Γλυκφιλύσα. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς Εικ. 11. Παναγία δεμένη, Τ. 95. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 10. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ. 1027. Β ' όψη: Σταύρωση. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 12. Χριστός Σφία Θεύ, Τ. 185. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς mi 219
Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. 13. Εικόνα αμφιπρόσωπη. Τ. 146. Α ' όψη: Χριστός. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς της έρευνας στην πρετιμασία πυ τπθετείται επάνω στην επιφάνεια τυ ξύλυ, πυ ήδη στη μελέτη αυτή έδειξε κινά στιχεία στις εικόνες πυ πρέρχνται από τη Βέρια (βλ. παράγραφ.2) (Εικ. 25, 27). Τα απτελέσματα της έρευνας ως πρς την πιότητα, τ πάχς και τη χρήση των χρωστικών δείχνυν ότι σχετίζνται, όπως είναι φυσικό, με τν τρόπ δυλειάς τυ ζωγράφυ αλλά δεν μπρύν να απτελέσυν στιχεία για τν πρσδιρισμό συγκεκριμένυ εργαστηρίυ. Αξίζει να σημειώσυμε εδώ ότι η χρήση τυ χρώματς στην εικόνα της Παναγίας (Τ. 191) από τη Θεσσαλνίκη (Εικ. 3 και 26) έχει γίνει με μεγάλη φρντίδα, πυ μπρεί να συνδυαστεί με την πλύ καλή πιότητα της τέχνης της. Ακόμα, στην εικόνα αυτή έχει χρησιμπιηθεί για την απόδση τυ γαλάζιυ χρώματς lpis lzzuli, χρωστική σπάνια και ακριβή, πυ έχυμε συναντήσει και στην εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 169) από τη Θεσσαλνίκη 4. αζυρίτης, καλής πιότητας επίσης χρωστική, χρησιμπιείται σε Εικ. 14. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ. 146. Β' όψη: Άγις Αθανάσις Αλεξανδρείας. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς καλής τέχνης εικόνες, όπως στ Χριστό Σφία Θεύ (Τ. 185) και στν άγι Γεώργι (Τ. 198). χρήση τυ «ινδικύ» (indigo) σε άλλες εικόνες δεν σημαίνει ότι πρόκειται για μειωμένης πιότητας έργ (βλ. σ. 229). ι εικόνες πυ εξετάστηκαν έχυν τυλάχιστν μία ζωγραφική επιφάνεια πυ χρνλγείται στην περίδ πριν από την άλωση. Εκτός από την εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) (9ς-13ς αι.), όλες ι άλλες ανήκυν στην περίδ των Παλαιλόγων, όχι όμως και στ ίδι εργαστήρι. εικόνα τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162) (Εικ. 8) πρέρχεται από την Κωνσταντινύπλη και είναι εξαίρετ δείγμα κλασικίζυσας τέχνης 5. ι εικόνες πυ πρέρχνται από τη Θεσσαλνίκη, όπως η Παναγία (Τ. 100) και ι εικόνες τυ Χριστύ (Τ. 185 και Τ. 188) (Εικ. 12 και 15), συνδένται με αντικλασικές τάσεις, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ανήκυν και στ ίδι εργαστήρι. ι τρεις εικόνες πυ πρέρχνται από τη Βέρια, ι 220
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ Εικ. 15. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Τ. 188. Α ' όψη: Χριστός. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς Εικ. 16. Εικόνα αμφιπρόσωπη. Βερ. 3. Α ' όψη: Άγις Νικόλας. Μακρφωτγραφία της κεφαλής στην ρατή περιχή τν φάσματς Τέσσερις άγιι (Εικ. 6), η Παναγία Γλυκφιλύσα (Εικ. 7) και άγις Νικόλας με τη Σταύρωση στη β ' όψη (Εικ. 16, 17), δεν ανήκυν στ ίδι εργαστήρι, έχυν ωστόσ γνωρίσματα πυ επιτρέπυν την ένταξη τυς σε κινή μάδα με εικόνες πυ πρέρχνται από την Καστριά 6. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των εικόνων αυτών είναι τα χντρά και λίγ κατεργασμένα ξύλα, η πρτίμηση χρωμάτων σε χαμηλύς τόνυς με εξαίρεση τ κόκκιν και η χρήση τυ ασημένιυ βάθυς, όπως στην εικόνα της Παναγίας (αριθ. Κατ. 2, Εικ. 9). εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) με τα τρία στρώματα από τν 9 έως τ 13 αι., πυ είχε μελετηθεί παλιότερα από τη Μαρία Σωτηρίυ και είχε συντηρηθεί από τν Τάσ Μαργαριτώφ 7, παρυσιάζει τα γνωστά πρβλήματα των επιζωγραφήσεων πυ δε χωρίζνται μεταξύ τυς από μεγάλη χρνική απόσταση. Ακριβέστερς πρσδιρισμός των διαφρετικών στρωμάτων της ζωγραφικής καθώς και ανίχνευση τυ αρχικύ χαραγ- μένυ πρσχεδίυ έγινε με την εξέταση της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας (Εικ. 23 και 24). Με την ίδια εξέταση φάνηκε και τ αρχικό σχέδι κάτω από την παράσταση της Παναγίας Γλυκφιλύσας από τη Βέρια (Εικ. 22). Ανάλγα σχέδια ή χαράγματα δεν υπάρχυν σε όλες τις εικόνες και όπως μπρύμε να συμπερά- 4. Χρυσυλάκης - Χατζηδάκη, ό.π. 5. Μ. Σωτηρίυ, Εικών τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών, ΔΧΑΕ, περ. Δ ' τ. Α ' ( 1959), σ. 80-86, πίν. 31-32 και παραπάνω, υπσημ. 3. 6. Έκθεση ΧΑΕ, ό.π., σ. 24-25. 7. Μ. Σωτηρίυ, Αμφιπρόσωπς εικών τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών εκ της πείρυ, ΔΧΑΕ, περ. Δ' τ. Α' (1959), σ. 135-143, πίν. 54-57. Τ. Μαργαριτώφ, Έκθεση καθαρισμύ της αμφιπρόσωπης εικόνας τυ Βυζαντινύ Μυσείυ, ΔΧΑΕ, περ. Δ' τ. Α' (1959), σ. 144-148, πίν. 54-57. 221
Ν. ΧΑΤΖΔΑΚ Εικ. 17. Εικόνα αμφιπρόσωπη, Βερ. 3. Β' όψη: Σταύρωση. Φωτγραφία στην ρατή περιχή τν φάσματς νυμε δεν έχυν σχέση άμεση ύτε με την επχή αλλά ύτε και με την πιότητα της ζωγραφικής. Ένας από τυς σκπύς της εξέτασης των αμφιπρόσωπων εικόνων ήταν η σύγκριση των δύ όψεων, πυ παρυσιάζει ιδιαίτερ ενδιαφέρν, όταν χρνλγύνται στην ίδια περίδ αλλά υπάρχυν αμφιβλίες αν έχυν γίνει από τν ίδι ζωγράφ. Τ πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται στις εικόνες τυ Χριστύ με τ Σταυρό στη β' όψη (Τ. 188), των Τεσσάρων αγίων με τη Σταύρωση στη β' όψη από τη Βέρια (αριθ. Βερ. 1) και τυ αγίυ Νικλάυ επίσης με τη Σταύρωση στη β' όψη (αριθ. Βερ. 3, Εικ. 25). Τα απτελέσματα της έρευνας πρσθέτυν στιχεία στη σύγκριση και παρυσιάζυν ενδιαφέρν κυρίως για την τελευταία εικόνα πυ έχει τελείως διαφρετική τεχνλγία κατασκευής σε κάθε όψη, ανάλγη με την τελείως διαφρετική τεχντρπία πυ έχει διαπιστωθεί στις δύ αυτές παραστάσεις 8. ι αμφιπρόσωπες εικόνες της Σταύρωσης (Τ. 157), της Παναγίας Γλυκφιλύσας (Τ. 1027) και τυ Χριστύ (Τ. 146) έχυν στη β' όψη τυς παραστάσεις μεταγενέστερες, τυ 16υ, τυ 17υ και τυ 18υ αι. Στην έρευνα αυτή έγινε συστηματική εξέταση και αυτών των επιφανειών με σκπό να εντπιστύν πιθανά ίχνη αρχικών παραστάσεων, πυ θα ήταν σύγχρνες με την παράσταση της α ' όψης. Τέτια ίχνη δεν εντπίστηκαν, η εξέταση όμως επέτρεψε να γίνυν άλλυ είδυς παρατηρήσεις στη δμή μεταγενέστερων χρωματικών στρωμάτων και στη χρήση των χρωστικών. διαίτερη 'πρσχή πρέπει να δθεί στην παρατήρηση σχετικά με την τεχνλγία κατασκευής της β ' όψης με τη Σταύρωση της εικόνας της Παναγίας Τ. 1027 (βλ. σ. 230). Στην παράσταση αυτή, πυ πρέπει να απδθεί σε βρειελλαδικό εργαστήρι των αρχών τυ 18υ αι. (Εικ. 10), διαπιστώθηκε μιότητα της κατασκευής των χρωμάτων με την Παναγία της α' όψης πυ χρνλγείται στ 14 αι. παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνει τη σταθερή πρσήλωση των ζωγράφων της μεταβυζαντινής περιόδυ στα καθιερωμένα και παραδσιακά πρότυπα της τεχνικής τυ 14υ αι., δείχνει όμως ταυτόχρνα και τα όρια της φυσικχημικής μεθδλγίας, πυ χωρίς την παράλληλη αρχαιλγική μελέτη δεν μπρεί να δηγήσει στη συναγωγή συμπερασμάτων για τη χρνλόγηση ή για τ εργαστήρι απ' όπυ πρήλθε η εικόνα. Είναι γεγνός ότι η έρευνα σε αυτό τ πεδί βρίσκεται ακόμη στα πρώτα βήματα και για τ λόγ αυτό είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικί στα συμπεράσματα μας. Ελπίζυμε, ωστόσ, ότι τέτιυ είδυς μελέτες θα πλλαπλασιαστύν στ μέλλν, έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η συγκρότηση αρχείυ με όλα τα δεδμένα της τεχνλγίας κατασκευής των βυζαντινών εικόνων. δημιυργία τυ αρχείυ θα επιτρέψει την πλήρη αξιπίηση και αξιλόγηση όλων των απτελεσμάτων της φυσικχημικής έρευνας. 8. Έκθεση ΧΑΕ, ό.π., σ. 24-25. ΝΑ ΝΩ ΧΑ ΤΖΑΑ Κ 222
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚ ΑΝΑΛΥΣ ΤΩΝ ΕΚΝΩΝ Σκπός της εργασίας αυτής ήταν η ανάπτυξη μιας ερευνητικής μεθδλγίας για την αντιμετώπιση τυ πρβλήματς της διερεύνησης των βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων, σε ό,τι αφρά: α.' Την τεχνλγία κατασκευής. β. ' Τ είδς και την πιότητα των χρωστικών πυ χρησιμπιήθηκαν. ι δεκαεννιά όψεις εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών διαλέχθηκαν έτσι, ώστε να απτελέσυν όσ τ δυνατό αντιπρσωπευτικά παραδείγματα στην εφαρμγή αυτής της μεθδλγίας και να δώσυν την ευκαιρία να αναδειχθύν ι δυνατότητες της φυσικχημικής έρευνας. Θεωρύμε ότι η πρτεινόμενη μεθδλγία παρέχει τις δυνατότητες επιτυχύς εφαρμγής των φυσικχημικών μεθόδων ανάλυσης για την αντίστιχη διερεύνηση των ζωγραφικών έργων άλλων επχών. Τέλς, τα απτελέσματα της εργασίας αυτής μπρύν να φανύν χρήσιμα, ως έχυν, στην ιστρικαρχαιλγική έρευνα των συγκεκριμένων εικόνων. /. ΕΡΕΥΝΤΚ ΜΕΘΔΛΓΑ Τα στάδια της ερευνητικής πρείας πυ ακλυθήθηκε, καθώς επίσης και ι φυσικχημικές μέθδι διερεύνησης πυ εφαρμόσθηκαν, είναι: 1. Φωτγράφηση της ζωγραφισμένης επιφάνειας στην ρατή περιχή τυ φάσματς. 2. Παρατήρηση της ίδιας επιφάνειας με υπέρυθρη ακτινβλία ανάκλασης μήκυς κύματς μέχρι 2200 nm (υπέρυθρη ρεφλεκτγραφία). 3. Δειγματληψία - Πρετιμασία στρωματγραφικών τμών. 4. Μικρσκπική παρατήρηση των δειγμάτων στ πακό μικρσκόπι σε ανακλώμεν φως και τυ φθρισμύ πυ παρυσιάζυν σε υπεριώδη ακτινβλία διέγερσης. 5. λεκτρνική μικρανάλυση για τν πρσδιρισμό της πιτικής σύστασης της πρετιμασίας και των χρωματικών στρωμάτων. 6. Μικρπεριθλασιμετρία ακτινών Χ. 7. Μικρφασματσκπία υπέρυθρης ακτινβλίας. Στις παραγράφυς πυ ακλυθύν παρυσιάζνται συνπτικά ι επί μέρυς εργαστηριακές δραστηριότητες, χωρίς να γίνεται λεπτμερής περιγραφή της σχετικής μεθδλγίας, δεδμένυ ότι ι φυσικχημικές αυτές μέθδι ανάλυσης έχυν γίνει πια κλασικές στη διερεύνηση των έργων τέχνης. Ωστόσ, αναπτύσσεται εκτενέστερα η μέθδς της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας, γιατί αφ'ενός απτελεί σχετικά νέα τεχνική έρευνας και αφ'ετέρυ εξελίσσεται συνεχώς με τη χρήση ηλεκτρνικών υπλγιστών. /. /. Φωτγράφηση στην ρατή περιχή τν φάσματς[1] 9 Κάθε εικόνα φωτγραφήθηκε χρησιμπιώντας ακτινβλία 3200 Κ και ειδικό φακό «Micro» πυ ελαχιστπιεί τις χρωματικές εκτρπές και τις πτικές παραμρφώσεις. ι φωτγραφίες αυτές απτελύν στιχεία διαρκύς μαρτυρίας πρκειμένυ να γίνει δυνατή η συγκριτική μελέτη της πτικής συμπεριφράς της ζωγραφισμένης επιφάνειας σε ρατές και μη ρατές περιχές τυ φάσματς. μέθδς συμπληρώθηκε με τη μακρφωτγράφηση ρισμένων περιχών ιδιαίτερυ ενδιαφέρντς. 1.2. Παρατήρηση της επιφάνειας με υπέρυθρη ακτινβλία ανάκλασης μήκυς κύματς μέχρι 2200 nm (υπέρυθρη ρεφλεκτγραφία) και φωτγράφηση τυ πτικύ απτελέσματς [2-8] Τα μήκη κύματς 380 nm και 750 nm περίπυ καθρίζυν και την ρατή περιχή τυ ηλεκτρμαγνητικύ φάσματς, αντιστιχύν δηλαδή στα όρια της ευαισθησίας τυ ανθρώπινυ ματιύ. ρισμένες όμως τεχνικές πυ έχυν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια μας επιτρέπυν να εκμεταλλευθύμε τις ιδιότητες μιας πλύ μεγαλύτερης περιχής τυ ηλεκτρμαγνητικύ φάσματς, όπως αυτής πυ εκτείνεται πέρα από τα 750 nm της υπέρυθρης περιχής [1,2, 9-19]. ι υπέρυθρες ακτίνες πλλαπλασιάζυν τη δυνατότητα της όρασης διά μέσυ ρισμένων χρωστικών λόγω της ιδιότητας πυ έχυν ι χρωστικές αυτές να γίννται διαπερατές σε ακτινβλία μήκυς κύματς από 750 μέχρι 2200 nm. Όταν μια φωτεινή δέσμη πρσπέσει στην επιφάνεια ενός χρωματικύ στρώματς, τότε ένα μέρς της ανακλάται στη διεπιφάνεια αέρα - χρωματικύ στρώματς σύμφωνα με τυς νόμυς της σφαιρικής ανάκλασης, ενώ τ υπόλιπ διεισδύει στ εσωτερικό τυ σκεδαζόμεν και απρρφύμεν σε μικρό ή μεγάλ βαθμό από τυς κόκκυς της χρωστικής. ικανότητα διείσδυσης των υπέρυθρων ακτινών είναι άμεσα συνδεδεμένη με τ βαθμό απρρόφησης και σκέδασης στ εσωτερικό κάθε χρωματικύ στρώματς και εξαρτάται από τ μήκς κύματς της ακτινβλίας, τ είδς και την κατ' όγκ σύσταση της χρωστικής και από τ πάχς τυ χρωματικύ στρώματς [3-8, 11, 20, 21, 22]. Κάθε χρωστική χαρακτηρίζεται για ένα συγκεκριμέν μήκς κύματς από ένα ριακό πάχς πυ καλεί- 9. ι αριθμί σε αγκύλες αντιστιχύν στη βιβλιγραφία (βλ. σ. 232-233). 223
J. PHILLIPON - P. AUSSET -. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ Εικ. 18. Άγις Γεώργις (λεπτ. Εικ. 5). Μακρφωτγραφία τυ θώρακα τυ αγίυ στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς. Είναι εμφανής η διαφρετική πτική συμπεριφρά πυ παρυσιάζει χιτώνας τυ αγίυ στ δεξιό ώμ Εικ. 19. Μαφόρι της Παναγίας (λεπτ. Εικ. 10). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 20. ωάννης (λεπτ. Εικ. 10). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 21. Χριστός (λεπτ. Εικ. 12). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 22. Παναγία και Βρέφς (λεπτ. Εικ. 7). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς Εικ. 23. Χριστός, κεφαλή (λεπτ. Εικ. ). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς. Είναι εμφανείς ι επιζωγραφήσεις στ πρόσωπ Εικ. 24. ωάννης (λεπτ. Εικ. 1). Μακρφωτγραφία στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς. Διακρίνεται τ φωτστέφαν πυ υπήρχε σε πρηγύμεν στρώμα ται πάχς επικάλυψης (XD) και αντιστιχεί στ ελάχιστ δυνατό πάχς χρωστικής πυ είναι απαραίτητ για την πλήρη κάλυψη ενός υπκείμενυ σχεδίυ ή μιας αρχικής ζωγραφικής σύνθεσης. υπέρυθρη ακτινβλία μπρεί λιπόν να διαπεράσει ένα χρωματικό στρώμα πάχυς XX D, ν'ανακλαστεί στη συνέχεια στ υπκείμεν στρώμα (υπόστρωμα) και εξερχόμενη στν αέρα ν' ανιχνευθεί από κατάλληλη συσκευή. Λέμε τότε ότι τ χρωματικό στρώμα δεν «καλύπτει» τ υπόστρωμα. Ωστόσ, η παρατήρηση τυ σκαριφήματς ή της αρχικής ζωγραφικής σύνθεσης γίνεται δυνατή εφόσν υπάρχει σαφής διαφρά στην τιμή της ανακλαστικής ικανότητας χρωματικύ στρώματς και υπστρώματς. Στην περίπτωση της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας η ανίχνευση της ανακλώμενης υπέρυθρης ακτινβλίας πραγματπιείται με τη βήθεια κάμερας πυ περιλαμβάνει σωλήνα στερεύ ανιχνευτή θειύχυ μλύβδυ ή μείγματς θειύχυ μλύβδυ-ξειδίυ τυ μλύβδυ, πίς είναι επίσης ευαίσθητς στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Για τ λόγ αυτό χρησιμπιείται φίλτρ Kodk Wrtten 87C, πυ απρρφά όλα τα μήκη κύματς μέχρι περίπυ τα 790 nm (% διαφάνεια: 0,55), και τπθετείται μπρστά από τ φακό της κάμερας. Τ πτικό απτέλεσμα μεταφέρεται με ηλεκτρνικό τρόπ σε φθρίζυσα θόνη υψηλής διακριτικής ικανότητας και γίνεται έτσι ρατό, δεδμένυ ότι ι διακυμάνσεις των τόνων τυ γκρίζυ σχετίζνται άμεσα με τ βαθμό ανακλαστικότητας-απρρόφησης των χρωστικών. 224
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ Στην πρκειμένη περίπτωση χρησιμπιήθηκε τ σύστημα IR της Hmmtsu με στερεό ανιχνευτή θειύχυ μλύβδυ τυ πίυ η φασματική απόκριση φαίνεται στην Εικ. 28 [5]. επεξεργασία των υπέρυθρων παραστάσεων έγινε με βάση τις αντίστιχες φωτγραφίες πυ πάρθηκαν από τη φθρίζυσα θόνη τυ συστήματς. 1.3. Δειγματληψία - Πρετιμασία στρωματγραφικών τμών [15-17, 23-25] δειγματληψία, εγχείρημα δύσκλ, απαιτεί ιδιαίτερη πρσχή δεδμένυ ότι η πρκαλύμενη «καταστρφή» της επιφάνειας τυ πίνακα πρέπει να είναι η ελάχιστη δυνατή και γίνεται έτσι, ώστε τ δείγμα, επιφάνειας όχι μεγαλύτερης από 1 mm 2, να περιέχει τμήμα της πρετιμασίας, όλων των υπερκείμενων χρωματικών στρωμάτων και τυ βερνικιύ. δυσκλία της δειγματληψίας πλλαπλασιάζεται αν ληφθεί υπόψη ότι τ δείγμα πρέπει να είναι αντιπρσωπευτικό, αν και σημειακό, ενός χρώματς ή μιας περιχής τυ πίνακα. Τέλς, απαιτύμενς συνλικός αριθμός και η κατάλληλη επιλγή των θέσεων δειγματληψίας εξαρτώνται άμεσα από την κατάσταση συντήρησης της εικόνας και από τ χαρακτήρα τυ πρβλήματς πυ εξετάζεται. Επιλέχθηκαν συνλικά ενενήντα θέσεις δειγματληψίας από τις δεκαεννιά όψεις των εικόνων πυ μελετήθηκαν. Έγινε πρσπάθεια, ώστε τ σύνλ των δειγμάτων να περιλαμβάνει χρωματική πικιλία χαρακτη- 225
PHILLIPON - P. AUSSET -. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ριστική της παλέτας τυ βυζαντινύ καλλιτέχνη. Τα δείγματα στη συνέχεια εγκιβωτίσθηκαν σε διαφανή πλυεστερική ρητίνη και πρσανατλίσθηκαν κατάλληλα, ώστε να παρυσιάζυν στην επιφάνεια, μετά τη λείανση, τη μικρστρωματγραφική τυς δμή σε τμή από τ στρώμα της πρετιμασίας μέχρι τ βερνίκι. 1.4. Μικρσκπική παρατήρηση των δειγμάτων στ πτικό μικρσκόπι σε ανακλώμεν φως και τυ φθρισμύ πυ παρυσιάζυν σε υπεριώδη ακτινβλία διέγερσης [11, 12, 15-17, 23-27] Εικ. 25. Δείγμα No 131. Άγις Νικόλας, Βερ. 3 (βλ. Πίνακα 3). Μικρσκπική φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Διακρίννται τρία λεπτά χρωματικά στρώματα επάνω από την πρετιμασία. Μεγέθυνση Χ 200 Εικ. 26. Δείγμα No 20. Παναγία, Τ. 191 (βλ. Πίνακα 3). Μικρσκπική φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Σάρκα. Διακρίννται δύ διαφρετικύ πάχυς χρωματικά στρώματα επάνω από την πρετιμασία. Μεγέθυνση Χ 200 Εικ. 27. Δείγμα αριθ. 61. Παναγία Τ. 1027 (βλ. Πίνακα 3). Σάρκα. Μικρσκπική φωτγραφία στην ρατή περιχή τυ φάσματς. Διακρίννται πέντε χρωματικά στρώματα επάνω από την πρετιμασία, από τα πία τα τρία πρώτα έχυν διαφρετική πυκνότητα (βλ. Πίνακα 3) μέθδς επιτρέπει την εκτίμηση τυ αριθμύ και τυ πάχυς των διαφόρων χρωματικών στρωμάτων και των επιζωγραφήσεων, της πρετιμασίας και τυ βερνικιύ της πρστασίας. παρατήρηση της μικρστρωματγραφικής εσωτερικής δμής γίνεται σε πλωμέν φως χρησιμπιώντας μεγέθυνση 200 φρές. Με τν τρόπ αυτό γίννται ρατά όλα τα χρωματικά στρώματα, ενώ διαπιστώνεται συγχρόνως η κκκμετρική σύνθεση και υφή καθώς και η χρωματική πυκνότητα. μικρσκπική μελέτη συμπληρώνεται με την παρατήρηση της έντασης τυ φθρισμύ πυ παρυσιάζυν τα συστατικά των χρωματικών στρωμάτων, όταν αυτά διεγερθύν από κατάλληλη υπεριώδη ακτινβλία (φωτισμός με λάμπα υδραργύρυ). Στην περίπτωση αυτή χρησιμπιύνται δύ φίλτρα: α. Φίλτρ «διέγερσης» Leitz UG5. Παρυσιάζει τη μέγιστη διαπερατότητα στα 365nm (βλ. Εικ. 29) και τπθετείται μπρστά από τη φωτεινή πηγή τυ μικρσκπίυ. β. Φίλτρ «απκπής» Leitz No 41 πυ απρρφά την υπεριώδη ακτινβλία (βλ. Εικ. 29). συνδυασμός αυτών των φίλτρων επιτρέπει αφ' ενός την καλύτερη διάκριση των χρωματικών στρωμάτων και αφ' ετέρυ την ταυτπίηση ρισμένων ργανικών συστατικών ανάλγα με τ είδς τυ φθρισμύ πυ παρυσιάζυν. Με τν τρόπ αυτό πραγματπιείται τελικά η «απκρυπτγράφηση» της τεχνικής της εσωτερικής χρωματικής στρωματγραφίας. 1.5. Πιτική ανάλυση της πρετιμασίας και των χρωματικών στρωμάτων με τις μεθόδυς της ηλεκτρνικής μικρανάλυσης, μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ και υπέρυθρης φασματσκπίας Δεδμένυ ότι, όπως τνίσθηκε παραπάνω, σκπός της εργασίας αυτής δεν ήταν η συστηματική πιτική ανάλυση όλων των υλικών πυ χρησιμπιήθηκαν για την κατασκευή των εικόνων πυ μελετήθηκαν, κρίθηκε αναγκαία η εκλεκτική συστηματική ανάλυση ρι- 226
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ σμένων μόν δειγμάτων, έτσι ώστε να αναπτύσσεται μια συγκεκριμένη πρόταση στην ανάδειξη ειδικής μεθδλγίας. Τα δείγματα πυ εκλέχθηκαν με τν τρόπ αυτό αντιπρσωπεύυν κυρίως τ βασικό χρωματικό φάσμα πυ απαντάται συνήθως και περιλαμβάνει τ χρώμα της σάρκας, τ κόκκιν και τις απχρώσεις τυ μέχρι τ κίτριν, τ μπλε ή τ μπλε-πράσιν και τ λευκό. Αναλύθηκαν με τις μεθόδυς της ηλεκτρνικής μικρανάλυσης, της μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ και της υπέρυθρης μικρφασματσκπίας. λεκτρνική μικρανάλυση [1, 11, 12, 17, 24-26, 28-32] Τα χρωματικά στρώματα κάθε δείγματς πυ πρσδιρίσθηκαν με τη μικρσκπική παρατήρηση αναλύθηκαν πιτικά στν ηλεκτρνικό μικραναλυτή Micro Cmebx της Cmec τυ Γραφείυ ρυκτλγικών και Μεταλλευτικών Ερευνών της ρλεάνης και στν αντίστιχ τυ Πανεπιστημίυ τυ Pris VI στη Γαλλία. επιφάνεια των δειγμάτων μετά τη λείανση καλύπτεται αρχικά από λεπτό στρώμα γραφίτη ώστε να γίνει αγώγιμη. Τ δείγμα βμβαρδίζεται στη συνέχεια με ηλεκτρνική δέσμη (5ηΑ, 20 KV) σε υψηλό κενό και εκπέμπει αφ' ενός δευτεργενή ηλεκτρόνια, πυ με αντίστιχη ηλεκτρνική διάταξη μετατρέπνται σε πτική εικόνα της επιφάνειας τυ δείγματς, αφ' ετέρυ ακτίνες Χ πυ χαρακτηρίζυν πιτικά τη σύσταση τυ. ανάλυση των εκπεμπόμενων ακτινών Χ με κατάλληλ φασματόμετρ δηγεί στην εικόνα Χ της κατανμής τυ στιχείυ, για τ πί τ φασματφωτόμετρ έχει ρυθμισθεί, στη συνλική επιφάνεια τυ δείγματς. μέθδς παρυσιάζει αφ' ενός τ πλενέκτημα της σημειακής ανάλυσης κάθε κόκκυ τυ χρωματικύ στρώματς ξεχωριστά (η μικρότερη επιφάνεια τυ δείγματς πυ μπρεί ν' αναλυθεί είναι ίση με 1 μπι 2 ) χωρίς να καταστρέφεται τ δείγμα, αφ' ετέρυ τη δυνατότητα ανίχνευσης ενός μεγάλυ πλήθυς χημικών στιχείων από ατμικό αριθμό 11 (N) ως και 92 (U) υπό την πρϋπόθεση ότι αυτά βρίσκνται σε περιεκτικότητα μεγαλύτερη από 0,5% περίπυ. Μικρπεριθλασιμετρία ακτινών Χ [1, 33, 34] Τ μικρό μέγεθς των δειγμάτων (της τάξης τυ 1 mm 2 ) απαιτεί ιδιαίτερη τεχνική για τν πρσδιρισμό των κρυσταλλικών φάσεων με τη μέθδ της περιθλασιμετρίας ακτινών Χ. Για τ σκπό αυτό χρησιμπιήθηκε η συσκευή Rigki Geigerflex τυ Εργαστηρίυ της Πετργραφίας τυ Πανεπιστημίυ Pris Sud-Orsy στη Γαλλία, η πία επιτρέπει την ανάλυση επιφανειών διαμέτρυ από 35 έως 120 μπι. Τ πρς μελέ- Εικ. 28. Καμπύλη φασματικής απόκρισης τν σωλήνα 214 της Hmmtsu 100% 50% / /^~ 300 UG5 -\s f 1 400 -\ 41 I 500 1 eoo I 700 UG5 800 nm EiK. 29. Καμπύλες διαφάνειας των φίλτρων Leitz LSG5 και Leitz No 41 την δείγμα τπθετείται σε λεπτό φύλλ από «mylr» και πρσανατλίζεται κατάλληλα με τη βήθεια ενσωματωμένυ πτικύ μικρσκπίυ (μεγέθυνση 160 φρές), έτσι ώστε η ηλεκτρνιακή δέσμη να βμβαρδίζει την επιφάνεια πυ πρόκειται ν' αναλυθεί. Για την παραγωγή των ακτινών Χ χρησιμπιήθηκε καθδικός σωλήνας χαλκύ με συνθήκες λειτυργίας 40KV και 20mA. Υπέρυθρη μικρφασματσκπία [1, 25, 35, 36] μέθδς αυτή παρέχει πληρφρίες αφ' ενός σε ό,τι αφρά την ανίχνευση ρισμένων ανόργανων χρωστικών και την παρυσία άμρφων φάσεων στ εξεταζόμεν δείγμα, αφ' ετέρυ επιτρέπει την ταυτπίηση κάτω από ρισμένες πρϋπθέσεις των ργανικών 227
. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ενώσεων-συστατικών των χρωματικών στρωμάτων, είτε πρόκειται για χρωστικές είτε για φρείς ή συνδετικά μέσα. Με αυτή την έννια η μέθδς μπρεί να θεωρηθεί συμπληρωματική τόσ της ηλεκτρνικής μικρανάλυσης όσ και της μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ. Χρησιμπιήθηκε τ φασματφωτόμετρ 598 Perkin Elmer εφδιασμέν με κατάλληλη διάταξη κίλων κατόπτρων πυ παίζυν τ ρόλ μεγεθυντικύ φακύ, έτσι ώστε η κύρια δέσμη τυ φασματόμετρυ να εστιάζεται στ παρασκεύασμα πυ έχει διαμρφωθεί σε παστίλια (Φ-1 mm), μετά από ανάμειξη με καθαρό KBr, με τη βήθεια μικρπρέσας. πσότητα τυ δείγματς πυ απαιτείται για την ανάλυση περιρίζεται έτσι σε μερικά μg. /. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ J. PHILIPPON P. AUSSET. ΠΕΡΑΜΑΤΚΑ ΑΠΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΑ ΚΑ ΑΞΠΣ ΤΩΝ ΑΠΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ μικρσκπική μελέτη των ενενήντα μικρδειγμάτων πυ πρέρχνται από δεκατρείς εικόνες τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών (από τις πίες έξι αμφιπρόσωπες), σε συνδυασμό με τα απτελέσματα της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας και με εκείνα της πιτικής ανάλυσης της πρετιμασίας και των χρωματικών στρωμάτων με τις μεθόδυς της ηλεκτρνικής μικρανάλυσης, της μικρπεριθλασιμετρίας ακτινών Χ και της υπέρυθρης μικρφασματσκπίας, επιτρέπει την εξαγωγή ρισμένων σημαντικών συμπερασμάτων. Πρέπει όμως να σημειωθεί εδώ και να τνισθεί ιδιαίτερα τ γεγνός ότι η συγκριτική αυτή μελέτη και αξιλόγηση των απτελεσμάτων έγινε λαμβάνντας υπόψη δύ σημαντικές παραμέτρυς: Α '. Τ σύνλ των απτελεσμάτων αναφέρεται στη μελέτη των ενενήντα μικρδειγμάτων πυ πρέρχνται από συνλικά δεκαεννιά όψεις εικόνων τυ Βυζαντινύ Μυσείυ Αθηνών και καλύπτυν ένα χρνλγικό φάσμα από τν 9 μέχρι και τ 18 αι. 9ς, 12ς, 16ς και 18ς αι. αντιπρσωπεύνται από μία μόν εικόνα αντίστιχα, ενώ η πλεινότητα ανήκει κυρίως στ 14 αιώνα. Τα συμπεράσματα πυ ακλυθύν ισχύυν, επμένως, για τις συγκεκριμένες εικόνες και έχυν ενδεικτικό χαρακτήρα. Σε καμιά περίπτωση λιπόν δεν θα ήταν επιτρεπτό να γενικευθύν αυθαίρετα. Β'. Αν και τρόπς πυ καλλιτέχνης ζωγραφίζει είναι δυνατό να παρυσιάζει σημαντικές μεταβλές τόσ από έργ σε έργ όσ και από σημεί σε σημεί πρκειμένυ για τ ίδι ζωγραφικό έργ, είναι ωστόσ εφικτή η συγκριτική μελέτη των εικόνων με βάση τα κινά χαρακτηριστικά πυ πηγάζυν από τυς κατασκευαστικύς κανόνες-άξνες πυ ακλυθεί η βυζαντινή ζωγραφική εικόνων, σε ό,τι αφρά τόσ την τεχνλγία κατασκευής, όσ και τα υλικά πυ χρησιμπιήθηκαν (είδς και τρόπς παρασκευής των χρωστικών, είδς και αναλγία φρέων ή συνδετικών μέσων). Ας σημειωθεί ακόμα ότι η ιδιαίτερη ικανότητα έκφρασης τυ βυζαντινύ καλλιτέχνη εκφράζεται πλλές φρές είτε με ασυνέπειες στην αυστηρή τεχνλγία κατασκευής είτε με εμπλυτισμό και ιδιάζντα τρόπ χρήσης των υλικών (πρετιμασίας, χρωστικών κτλ.). //./. Βιβλιγραφική συγκριτική μελέτη ι πηγές πληρφριών σχετικά με την τεχνική της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής εικόνων είναι εξαιρετικά περιρισμένες. Συνψίζνται είτε σε κείμενα ερμηνείας της ζωγραφικής τέχνης εικόνων [38, 39] είτε σε πλύ περιρισμέν αριθμό δημσιευμένων εργασιών φυσικχημικής ανάλυσης [11,12,24,37]. Τέλς, ι δημσιευμένες εργασίες πυ αφρύν εικόνες ρώσικης πρέλευσης δεν λαμβάννται εδώ υπόψη, δεδμένυ ότι η τεχνική των ρώσικων εικόνων διαφέρει πλύ από εκείνη των βυζαντινής ζωγραφικής εικόνων [40, 41,42]. Πριν παραθέσυμε τα πειραματικά απτελέσματα και με σκπό την πλήρη κατανόηση και την απρόσκπτη ερμηνεία τυς, κρίνυμε σκόπιμ να παρυσιάσυμε σε αναλυτικό πίνακα (Πίνακας 1), πυ καταρτίσθηκε ύστερα από συγκριτική μελέτη της υπάρχυσας βιβλιγραφίας, τις παράλληλες νμασίες των χρωστικών σε συνδυασμό με τη χημική τυς σύσταση. ι χρωστικές μαδπιύνται ανάλγα με τη χρωματική χριά πυ παρυσιάζυν, η πία σημειώνεται στην πρώτη στήλη. Στη δεύτερη στήλη παρυσιάζεται η σύγχρνη επιστημνική τυς νμασία [43, 44] ενώ δίπλα (τρίτη στήλη) σημειώνεται η χημική τυς σύσταση [43-46]. Τέλς, αναφέρνται ι νμασίες πυ απαντώνται στις βιβλιγραφικές αναφρές [11, 12, 24, 37, 38, 39] (τέταρτη στήλη). Πλλές από τις νμασίες πυ αναφέρνται στην τέταρτη αυτή στήλη χρησιμπιύνται για πρώτη φρά στην Ερμηνεία τυ Δινυσίυ τυ εκ Φυρνά [38], ενώ στη σύγχρνη βιβλιγραφία [11, 12, 24, 37] έχει επικρατήσει η επιστημνική νμασία παράλληλα με εκείνη τυ Δινυσίυ [38]..2. Συνεισφρά της υπέρυθρης ρεφλεκτγραφίας διεισδυτική ικανότητα των υπέρυθρων ακτινών σε 228
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ συνδυασμό με την πτική συμπεριφρά των χρωστικών στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς (760-2200 nm), όπως αυτή περιγράφηκε στην 1.1, επιτρέπει αφ' ενός μεν την άμεση ταυτπίηση ρισμένων χρωστικών, αφ' ετέρυ δε την επισήμανση των μεταγενέστερων επιζωγραφήσεων ή, ακόμα, την απκάλυψη των αρχικών σταδίων της δημιυργίας. Από τη συγκριτική μελέτη της πτικής συμπεριφράς των επιφανειακών χρωματικών στρωμάτων στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς διαπιστώθηκαν τα ακόλυθα: Α '. Τα γεώδη χρώματα (ώχρες κυρίως και πράσινη γη) χρησιμπιύνται σε ευρεία κλίμακα και απτελύν βασικό συστατικό των χρωματικών μειγμάτων με τα πία απδίδνται τα χρώματα της σάρκας, των μαφρίων, των ιματίων ή των χιτώνων. Τ πσστό απρρόφησης των χρωστικών αυτών κυμαίνεται από 25-75% ανάλγα με τη σύσταση τυς και τ πσστό ανάμειξης τυς με τ λευκό τυ μλύβδυ. Αντίθετα, για την απόδση τυ πρτκαλκόκκινυ χρώματς τυ χιτώνα τυ Χριστύ-Παιδιύ ή των χιτώνων των αγίων (Τ. 100 Κατ. 3-Παναγία Βρεφκρατύσα, Τ. 198 Κατ. 4- άγις Γεώργις, Κατ. 5Α-Τέσσερις άγιι, Τ. 157 Κατ. 1Α-Παναγία και Κατ. 6Α-Παναγία) χρησιμπι είται τ κιννάβαρι, χρωστική της πίας η διαφά'νεια στην υπέρυθρη περιχή είναι πλύ μεγάλη (Εικ. 18). Β '. Τ ινδικό, χρωστική ργανικής πρέλευσης, καθώς επίσης και αζυρίτης (βλ. Πίνακα 1) φαίννται να χρησιμπιύνται σε μεγάλη έκταση, όπως στις περιπτώσεις Τ. 157 Κατ. 1 Α-Παναγία, Τ. 100 Κατ. 3-Παναγία Βρεφκρατύσα, Κατ. 5Α-Τέσσερις άγιι και Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις, Τ. 185 Κατ. 10-Χριστός Σφία Θεύ, Τ. 146 Κατ. 11Α-Χριστός, αντίστιχα, αντίθετα με τ λαζύρι πυ χρησιμπιείται σπανιότερα και σε περιρισμένης έκτασης επιφάνειες λόγω τυ υψηλύ τυ κόστυς (Τ. 191 Κατ. 2-Θετόκς δηγήτρια). Εξαίρεση απτελεί η περίπτωση της Τ. 1027 Κατ. 8Β-Σταύρωση, όπυ για την απόδση τυ μπλε χρώματς τυ χιτώνα τυ ωάννη και τυ εσωτερικύ ρύχυ της Παναγίας φαίνεται ότι χρησιμπιείται τ λαζύρι (Εικ. 19, 20). χρωστική αυτή αναγνωρίζεται σχετικά εύκλα με την παρατήρηση της εικόνας στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς, δεδμένυ ότι παρυσιάζει εξαιρετικά μικρό πσστό απρρόφησης. Αντίθετα, η διαφρπίηση των δύ άλλων και κατ' επέκταση η ταυτπίηση τυς είναι πρβληματική εμφανίζυν την ίδια περίπυ πτική συμπεριφρά πυ χαρακτηρίζεται από υψηλύς συντελεστές απρρόφησης. Γ '. Από τις πράσινες χρωστικές (πράσιν τυ χαλκύ, πράσινη γη και μαλαχίτης) ξεχωρίζει η χρήση κυρίως τυ μαλαχίτη (Τ. 157 Κατ. IB-Σταύρωση, Τ. 191 Κατ. 2-Θετόκς δηγήτρια, Τ. 100 Κατ. 3-Παναγία Βρεφκρατύσα, Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις, Κατ. 1 SAάγις Νικόλας). χρωστική αυτή ταυτπιείται ευκλότερα από τις υπόλιπες δύ, πυ χρησιμπιύνται σπάνια και σε μεμνωμένες περιπτώσεις (όπως στην πράσινη ταινία τυ χιτώνα τυ Χριστύ στην Τ. 157 Κατ. IB-Παναγία), δεδμένυ ότι παρυσιάζεται πλύ περισσότερ διαφανής. Δ '. Από τ σύνλ των δεκαεννιά όψεων πυ μελετήθηκαν, διαπιστώθηκαν πέντε περιπτώσεις επιζωγραφισμένων εικόνων πυ παρυσιάζυν άλλτε περιρισμένες (Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις, Τ. 2162 Κατ. 7- αρχάγγελς Μιχαήλ, Τ. 185 Κατ. 10-Χριστός Σφία Θεύ, Εικ. 21) και άλλτε εκταταμένες νεότερες επεμβάσεις (Τ. 157 Κατ. 1Α-Σταύρωση, Εικ. 23 και 24, Τ. 146 Κατ. 11Α-Χριστός). Ε'. διεισδυτική ικανότητα των υπέρυθρων ακτινών επέτρεψε ακόμα την ανίχνευση τυ αρχικύ σχεδίυ, όπως στην Κατ. 6Α-Παναγία (Εικ. 22) ή των αρχικών σταδίων κυρίως στην απόδση τυ σχεδιαστικύ μέρυς των χιτώνων (T.! 1027 Κ. 8Β -Σταύρωση, Εικ ' 18,Il 9). 3. Πρετιμασία Από την ηλεκτρνική μικρανάλυση, σε συνδυασμό με τη μικρπεριθλασιμετρία ακτινών Χ και την υπέρυθρη μικρφασματσκπία, φάνηκε ότι στ σύνλ σχεδόν των εικόνων (σε έντεκα όψεις), η πρετιμασία, σε ό,τι αφρά τ ανόργαν μέρς, απτελείται από γύψ, CS0 4.2H 2 0. Ανιχνεύθηκε συγχρόνως η παρυσία Α, Si και σπανιότερα Μη (βλ. Πίνακα 2). Στις υπόλιπες περιπτώσεις η πρετιμασία απτελείται από ανθρακικό ασβέστι CC0 3, παρυσία κυρίως Al, Si και μερικές φρές ιχνών Mg, Κ και Fe. Ωστόσ, σε μία μόν περίπτωση (Τ. 188 Κατ. 12Α-Χριστός, τυ 14υ αι.) παρατηρήθηκε πρετιμασία από μείγμα γύψυ και ανθρακικύ ασβεστίυ, όπως φάνηκε στ φάσμα της μικρφασματσκπίας τυ δείγματς της πρετιμασίας πυ μελετήθηκε. Τ είδς της πρετιμασίας θα μπρύσε ενδεχμένως να πρσφέρει πλλές πληρφρίες σε ό,τι αφρά είτε τη χρνική ένταξη ή την τπική πρέλευση των εικόνων είτε τη διαφρπίηση και κατάταξη τυς κατά σχλές. Γι' αυτό επιβάλλεται μια λκληρωμένη μελέτη ως πρς τη σύσταση της με τν πρσδιρισμό των χαρακτηριστικών ιχνστιχείων πυ τη συνδεύυν. μελέτη αυτή θα απτελέσει αντικείμεν ιδιαίτερης δημσίευσης σύντμα, δεδμένυ ότι βρίσκεται ήδη στ στάδι της επεξεργασίας και αξιλόγησης των πειραματικών απτελεσμάτων..4. Χρωματικά στρώματα εξέταση των ενενήντα μικρδειγμάτων στ πτικό 229
. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ μικρσκόπι τόσ στην ρατή όσ και στην υπεριώδη περιχή τυ φάσματς, δήγησε σε ρισμένες γενικές παρατηρήσεις-συμπεράσματα σε ό,τι αφρά τ πάχς, την κκκμετρική κατανμή και τν αριθμό υπερκείμενων της πρετιμασίας χρωματικών στρωμάτων. Κατά τη δειγματληψία έγινε πρσπάθεια ώστε: α) τα λαμβανόμενα δείγματα να είναι αντιπρσωπευτικά μιας περιχής ή ενός χρώματς και β) ι θέσεις δειγματληψίας να παραμένυν κατά τ δυνατό ι ίδιες σε όλες τις εικόνες. τρόπς δειγματληψίας επέτρεψε τη συγκριτική μελέτη των δειγμάτων κατά κατηγρίες χρωμάτων και την μαδπίηση εκείνων πυ παρυσίαζαν μιότητες στην εσωτερική αρχιτεκτνική δμή τυς. Τα δείγματα πυ πάρθηκαν καλύπτυν ένα χρωματικό φάσμα πυ περιλαμβάνει: α) Τ κόκκιν και τις απχρώσεις τυ (από τ μαφόρι της Παναγίας, τα ιμάτια των αγίων και τυ Χριστύ ή από επιγραφές ή σχέδια της ζωγραφισμένης επιφάνειας). β) Τ μπλε και τις απχρώσεις τυ (από τ φόρεμα της Παναγίας, τυς χιτώνες των αγίων ή τυ Χριστύ, τ φωτστέφαν ή τ σάκκ των αγίων), γ) Τ χρώμα της σάρκας, δ) Τ χρώμα τυ φόντυ, ε) Τ χρώμα των μαλλιών. στ) Μεμνωμένα χρώματα πυ δεν υπήρχαν αναγκαστικά σε όλες τις εικόνες πυ μελετήθηκαν, όπως άσπρ (από τυς μανδύες ή τ ευαγγέλι), καστανό (από τ ωμφόρι), γκρίζ (από τα κτίρια), μαύρ (από σχέδια ή μανδύες), πράσιν-λαδί (από τ φαιλόνι) και ρζ (από τ πετραχήλι). αρίθμηση των δειγμάτων, ι θέσεις της δειγματληψίας, σε συνδυασμό με τη μικρσκπική περιγραφή τυς, παρυσιάζνται αναλυτικά στν Πίνακα 3. Α'. Τ πάχς των χρωματικών στρωμάτων κυμαίνεται από 10 μπί έως 100 μπι (1 μπι=0,001 mm) με μία μέση τιμή ίση με 40 μιτη για τ, μεγαλύτερ μέρς των δειγμάτων πυ παρατηρήθηκαν. τιμή αυτή γίνεται δεκτή με την πρϋπόθεση ότι η διακύμανση τυ πάχυς σε κάθε χρωματικό στρώμα θεωρείται αμελητέα, γεγνός πυ κατά πρσέγγιση ισχύει, έτσι ώστε τ πάχς των χρωματικών στρωμάτων να απτελέσει κριτήρι συγκριτικής διαφρπίησης των εικόνων. Συγκεκριμένα, ι εικόνες τυ αγίυ Γεωργίυ (Τ. 198 Κατ. 4) και τυ αγίυ Νικλάυ (Κατ. 15Α) παρυσιάζυν πλύ λεπτά μιόμρφα και ισπαχή χρωματικά στρώματα, τ πάχς των πίων κυμαίνεται από 10 μπι έως 20 μπι (βλ. Εικ. 25). Αντίθετα, σε ό,τι αφρά τις εικόνες της Παναγίας τυ Μυ αι. Τ. 191 Κατ. 2 και Κατ. 6Α παρατηρήθηκαν ανισόπαχα χρωματικά στρώματα με μέση τιμή πυ κυμαίνεται από 70 μπι έως 100 μπι (βλ. Εικ. 26 και 27). Τέλς, αξίζει να σημειωθεί ότι ι εικόνες τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 1262 Κατ. 7) και της Παναγίας (Τ. 1027 Κατ. 8Α) παρυσιάζυν άλλτε ιδιαίτερα λεπτά και άλλτε εξαιρετικά μεγάλυ πάχυς χρωματικά στρώματα. Β '. κκκμετρική κατανμή των χρωματικών στρωμάτων είναι εν γένει ανμιγενής με μια μέση τιμή μεγέθυς κόκκων περίπυ ίση με 2 μπι. Σε ρισμένα όμως δείγματα υπάρχυν εξαιρετικά μεγάλι κόκκι, διαμέτρυ πλλές φρές και μέχρι 20 μπι (όπως τα δείγματα αριθ. 2, 17, 37, 62, 82, 92, 115, 117, 125, 127), ενώ άλλα εμφανίζυν ιδιαίτερα ψιλή κκκμετρία (όπως τα δείγματα αριθ. 54, 55, 56, 93, 94, 95, 81 και 131). Γ '. αριθμός των χρωματικών στρωμάτων είναι περιρισμένς. Στις περισσότερες περιπτώσεις τ χρωματικό απτέλεσμα απδίδεται με ένα ή δύ χρωματικά στρώματα πάνω από την πρετιμασία. Αυτός απλπιημένς τρόπς της βυζαντινής ζωγραφικής τεχνλγίας επέτρεψε να επισημάνυμε και να εκτιμήσυμε τις περιπτώσεις εκείνες στις πίες η χρωματική χριά απδιδόταν με επάλληλα στρώματα της ίδιας χρωστικής αλλά διαφρετικής πυκνότητας (δείγματα αριθ. 72 και 124). Επέτρεψε επίσης τν εύκλ εντπισμό των μεταγενέστερων επιζωγραφήσεων, δεδμένυ ότι αριθμός των χρωματικών στρωμάτων στην περίπτωση αυτή είναι ασυνήθιστα μεγάλς (δείγματα αριθ. 11,15, 15α, 41,61, 72, 79, 82 και 124) (βλ. Πίνακα 3). Τα δείγματα στη συνέχεια μελετήθηκαν κατά κατηγρίες χρωμάτων. Τ χρώμα της σάρκας στα δείγματα πυ μελετήθηκαν απδίδεται κυρίως με δύ χρωματικά στρώματα πάχυς περίπυ 40 μπι τ καθένα (δείγματα αριθ. 4, 12, 20, 50, 56, 83 και 95), των πίων τ βασικό συστατικό είναι πλύ συχνά η πράσινη γη είτε σε καθαρή μρφή είτε συνήθως αραιωμένη σε λευκό τυ μλύβδυ (βλ. Εικ. 26). Τ υπκείμεν στρώμα ενίτε εμπλυτίζεται με κόκκυς άνθρακα (δείγματα αριθ. 20, 39) και σπανιότερα με κόκκυς αιματίτη ή κινναβάρεως) (δείγματα αριθ. 28, 83), ενώ τ υπερκείμεν στρώμα πράσινης γης περιέχει μεγαλύτερη αναλγία «αιματιτικής» ή «λειμνιτικής» ώχρας είτε κόκκων αιματίτη ή κινναβάρεως (δείγματα αριθ. 50, 56, 61 και 83). Τ λευκό τυ μλύβδυ αντικαθίσταται πλλές φρές από ανθρακικό ή θειικό ασβέστι (δείγματα αριθ. 72 και 50), τ πί χρησιμπιείται επίσης σε μρφή λεπτύ καθαρύ λευκύ στρώματς σαν «φωτισμός» στην απόδση τυ χρώματς της σάρκας (δείγματα αριθ. 4, 12, 24, 28, 56 και 83). Εξαίρεση από τ συνήθη τρόπ πυ περιγράφεται πι πάνω απτελεί τ δείγμα αριθ. 66 πυ συνίσταται από δύ χρωματικά στρώματα, από τα πία τ υπκείμεν είναι μείγμα λευκύ τυ ψευδαργύρυ και λευκύ τυ μλύβδυ και τ υπερκείμεν 230
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ μείγμα αιματίτη και ανθρακικύ ασβεστίυ, γεγνός πυ εναρμνίζεται όμως με τη χρνλγική τπθέτηση τυ, δεδμένυ ότι πρέρχεται από εικόνα τυ 18υ αιώνα (Τ. 1027 Κατ. 8Β-Σταύρωση). Τ γεγνός της απόδσης τυ χρώματς της σάρκας με περισσότερα από ένα χρωματικά στρώματα είναι χαρακτηριστικό της ιδιαίτερης σημασίας και σπυδαιότητας πυ απέδιδε βυζαντινός ζωγράφς στ χρώμα αυτό και στ ρόλ πυ έπαιζε στ συνλικό έργ. Πράγματι, η παρυσία της «αιματιτικής» ώχρας και τυ κινναβάρεως αφ' ενός και η αναλγία της αναμείξεως τυ λευκύ τυ μλύβδυ με την πράσινη γη αφ' ετέρυ, απτελύσαν παράγντες διαφρπίησης της χριάς τυ χρώματς πρκειμένυ να απδθεί τ χρώμα τυ δέρματς ανάλγα με τ αναπαριστώμεν θέμα. Πρέπει όμως να σημειωθεί εδώ ότι παρατηρήθηκαν επίσης και δείγματα απτελύμενα από ένα μόν χρωματικό στρώμα, μείγμα κυρίως ώχρας («αιματιτικής» ή «λειμνιτικής» πρέλευσης) ή πράσινης γης, αραιωμένης σε λευκό τυ μλύβδυ και εμπλυτισμένης με κόκκυς άνθρακα και αιματίτη (δείγματα αριθ. 13, 14, 39 και 44). Τ κόκκιν χρώμα και ι απχρώσεις τυ από τ καστανκόκκιν έως τ πρτκαλκόκκιν απδίδεται συνήθως με ένα (δείγματα αριθ. 8, 16, 21, 23, 43, 80, 91, 112 και 122) ή δύ χρωματικά στρώματα (δείγματα αριθ. 3, 33, 48, 93, 96, 97 και 129), καλυπτόμενα σε ρισμένες περιπτώσεις από πλύ λεπτό λευκό στρώμα (δείγματα αριθ. 51, 73, 77 και 80). Τα χρωματικά στρώματα απτελύνται κυρίως από μείγμα «αιματιτικής» και σπανιότερα «λειμνιτικής» ώχρας ή καθαρύ αιματίτη ή κινναβάρεως με λευκό τυ μλύβδυ και κόκκυς άνθρακα. Μερικές φρές τ λευκό τυ μλύβδυ αντικαθίσταται από θειικό ή ανθρακικό ασβέστι (δείγματα αριθ. 73, 77 και 80). Τέλς, σε μία περίπτωση (δείγμα αριθ. 21) ανιχνεύθηκαν και κόκκι αζυρίτη στ μείγμα «αιματιτικής» ώχρας, λευκύ τυ μλύβδυ και κόκκων άνθρακα πυ απτελύσε κόκκιν χρωματικό στρώμα από τ μαφόρι της Παναγίας. Τ λευκό χρώμα στα τρία από τα τέσσερα δείγματα πυ μελετήθηκαν (δείγματα αριθ. 75, 89, 118 και 128) απδίδεται με ένα μόν χρωματικό στρώμα απτελύμεν κυρίως από λευκό τυ μλύβδυ ή από γύψ ή ανθρακικό ασβέστι εμπλυτισμέν ενίτε με κόκκυς άνθρακα. Ας σημειωθεί, ωστόσ, ότι στ δείγμα αριθ. 89 αναγνωρίσθηκαν δύ επάλληλα λευκά στρώματα. Αντίθετα, μεγάλη ανμιμρφία παρατηρήθηκε στν τρόπ απόδσης τυ μπλε ή πράσινυ-μπλε χρώματς. πικιλία σε ό,τι αφρά τόσ τ πάχς και τν αριθμό των χρωματικών στρωμάτων, όσ και την κκκμετρία και τ είδς των ρυκτών χρωστικών πυ χρησιμπιήθηκαν, υπδηλώνει την ελευθερία με την πία βυζαντινός καλλιτέχνης χειρίζεται και χρησιμπιεί τ χρώμα αυτό, ενώ συγχρόνως κατέστησε πρβληματική κάθε πρσπάθεια σύγκρισης και μαδπίησης των δειγμάτων πυ μελετήθηκαν. Διαπιστώθηκε, ωστόσ, και επιβεβαιώθηκε από την ηλεκτρνική μικρανάλυση ρισμένυ αριθμύ δειγμάτων ότι στην απόδση τυ μπλε ή πράσινυ-μπλε χρώματς, από τις ανόργανες ρυκτές χρωστικές χρησιμπιείται αζυρίτης και η πράσινη γη, ι πίες συνήθως αραιώννται σε λευκό τυ μλύβδυ και αναμειγνύνται με ώχρες «αιματιτικής» ή «λειμνιτικής» πρέλευσης και άνθρακα ανάλγα με την περίπτωση (δείγματα αριθ. 2, 45, 62, 67, 74). Τέλς, σε ό,τι αφρά τ χρώμα τυ φόντυ ή των μαλλιών, αυτό συνήθως απδίδεται από ώχρες «λειμνιτικής» ή «αιματιτικής» πρέλευσης σε μείγματα με λευκό τυ μλύβδυ, πράσινη γη και άνθρακα σε διάφρες αναλγίες (δείγματα αριθ. 22, 32,40, 54, 68, 78, 81). ///. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ κριτική αξιλόγηση των πειραματικών απτελεσμάτων πυ παρυσιάστηκαν στις πρηγύμενες παραγράφυς σε ό,τι αφρά τη μελέτη της μικρστρωματγραφικής δμής, σε συνδυασμό με εκείνη της πτικής συμπεριφράς των επιφανειακών χρωματικών στρωμάτων στην υπέρυθρη περιχή τυ φάσματς τυ συνόλυ των δεκαεννιά όψεων πυ μελετήθηκαν, δήγησε στην παρυσίαση των παρακάτω συμπερασμάτων: 1. Όπως φάνηκε ήδη στην, 3 της πρηγύμενης ενότητας μια πρώτη κατάταξη των εικόνων σε δύ μάδες (με μία αξιπρόσεκτη εξαίρεση), βασισμένη στ είδς της πρετιμασίας, δηγεί σε κάπια συγκεκριμένη διαφρπίηση ως πρς την κατασκευαστική τεχνλγία. διαπίστωση όμως αυτή, όπως ήδη τνίσθηκε πρηγυμένως, κρίνεται απαραίτητ να ενισχυθεί με τα συμπεράσματα από τη μελέτη των ιχνστιχείων της πρετιμασίας από ανθρακικό ασβέστι και εκείνων της πρετιμασίας από γύψ, σε συνδυασμό με τα συμπεράσματα της μελέτης των χρωματικών στρωμάτων, καθώς επίσης και με τη μαθηματική επεξεργασία της υπέρυθρης εικόνας, πυ απτελεί, όμως, αντικείμεν συγκεκριμένης ερευνητικής δραστηριότητας στη συνέχεια. 2. Πρέπει να επισημανθεί ιδιαίτερα τ γεγνός ότι σε κανένα από τα δείγματα πυ αναλύθηκαν δεν ανιχνεύθηκε η παρυσία μαγγανίυ (Μη), χαρακτηριστικύ στιχείυ της όμπρας και της σιέννας. διαπίστωση αυτή φαίνεται να αντιβαίνει στις αναφρές της Ερμηνείας τυ Δινυσίυ, σύμφωνα με την πία ι δύ 231
. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ αυτές χρωστικές απτελύσαν βασικά συστατικά των χρωματικών μειγμάτων. Αντίθετα, επιβεβαιώθηκε η παρυσία της πράσινης γης κυρίως στη χρωματική απόδση των σαρκωμάτων. χρωστική αυτή, σύμφωνα πάντα με τ Δινύσι, απτελύσε βασικό στιχεί της τιχγραφίας και πλύ λιγότερ της ζωγραφικής των εικόνων. 3. ι εικόνες τυ Χριστύ από τη Θεσσαλνίκη (Τ. 185 και Τ. 188) μαζί με την εικόνα της Παναγίας Τ. 1027 (Εικ. 12, 15, 9 αντίστιχα) παρυσιάζυν αξισημείωτες αναλγίες στην τεχνλγία κατασκευής: τ πάχς, η κκκμετρία και αριθμός των χρωματικών στρωμάτων, καθώς επίσης και τ είδς των ρυκτών χρωστικών πυ χρησιμπιήθηκαν στη δημιυργία τυς, απκαλύπτυν μια απλή, μιόμρφη και χωρίς αντινμίες τεχνλγία κατασκευής. 4. Πρέπει να σημειώσυμε ότι ι εικόνες της Σταύρωσης (Τ. 157) (Εικ. 1), της Παναγίας δηγήτριας (Τ. 191) (Εικ. 3) και τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162) (Εικ. 8) χαρακτηρίζνται από την παρυσία ενός πλύ λεπτύ χρωματικύ στρώματς κίτρινης απόχρωσης πυ παρεμβάλλεται ανάμεσα στην πρετιμασία και τα υπερκείμενα χρωματικά στρώματα. Στις εικόνες αυτές διαπιστώθηκε επίσης ακανόνιστ πάχς κάθε χρωματικύ στρώματς στ ίδι δείγμα. Τ ενδιάμεσ αυτό στρώμα στην εικόνα της Σταύρωσης (Τ. 157) πυ παρυσιάζει επιπλέν πλήθς επιζωγραφήσεων (δείγματα αριθ. 11, 12, 15 και 15α), απτελείται από την κίτρινη χρωστική orpiment (As 2 S^) (βλ. Πίνακα 1), ενώ στην εικόνα της Παναγίας (Τ. 191) από ώχρα «λειμνιτικής» πρέλευσης. Τέλς, στην εικόνα τυ αρχαγγέλυ Μιχαήλ (Τ. 2162) από μείγμα ώχρας «λειμνιτικής» πρέλευσης και λευκό τυ μλύβδυ, εμπλυτισμέν με κόκκυς άνθρακα. 5. Κινό χαρακτηριστικό των δύ εικόνων Τ. 198 Κατ. 4-άγις Γεώργις τυ 14υ αι. (Εικ. 5) και Κατ. 15Α-άγις Νικόλας (Εικ. 16) είναι τα εξαιρετικά λεπτά και ισπαχή χρωματικά στρώματα, γεγνός πυ τις διαφρπιεί σαφώς από τ σύνλ των υπόλιπων. Για τν αντίθετ ακριβώς λόγ ξεχωρίζυν ι εικόνες της Παναγίας Τ. 191 Κατ. 2 (Εικ. 3) και Κατ. 6Α (Εικ. 7), στις πίες η απόδση τυ χρωματικύ απτελέσματς γίνεται με χρωματικά στρώματα ακανόνιστυ και ιδιαίτερα μεγάλυ πάχυς. 6. Κατασκευαστικές μιότητες σε ό,τι αφρά τ πάχς, την κκκμετρία και τη χρωματική πικιλία των χρωματικών στρωμάτων παρυσιάζυν τρεις ακόμα εικόνες τυ 14υ αι.: δεύτερη όψη της αμφιπρόσωπης Παναγίας Τ. 157 Κατ. IB (Εικ. 2). Παναγία Βρεφκρατύσα Τ. 100 Κατ. 3 (Εικ. 4). πρώτη όψη της αμφιπρόσωπης Τ. 146 Κατ. 11Α- Χριστός (Εικ. 13). αριθμός των χρωματικών στρωμάτων, τ είδς και η πικιλία των ρυκτών χρωστικών πυ χρησιμπιήθηκαν είναι περιρισμένς ωστόσ, χαρακτηρίζνται από λεπτή κκκμετρία και πάχη πυ κυμαίννται γύρω στα 40 μπι. 7. Σε ό,τι αφρά τις αμφιπρόσωπες εικόνες παρυσιάζνται ι παρακάτω διαπιστώσεις: ι παραστάσεις της Σταύρωσης (9ς-13ς αι.) και της Παναγίας (16ς αι.) (Τ. 157) (Εικ. 1, 2), τυ Χριστύ και τυ αγίυ Αθανασίυ (Τ. 146) (Εικ. 13, 14), και τυ αγίυ Νικλάυ και της Σταύρωσης από τη Βέρια (Εικ. 16, 17) δεν παρυσιάζυν κατασκευαστική μιότητα στην εσωτερική αρχιτεκτνική δμή τυς. Ειδικότερα στην τελευταία εικόνα είναι πρφανές ότι πρόκειται για δύ όψεις τελείως διαφρετικής επχής και τεχντρπίας. Αντίθετα, ι δύ όψεις της εικόνας της Παναγίας και της Σταύρωσης (Τ. 1027) (Εικ. 9, 10) δεν παρυσιάζυν σαφείς μιότητες, ύτε όμως και διαφρές στην εσωτερική στρωματγραφική δμή τυς, έτσι ώστε να γίνεται δυνατή ενδεχόμενη συγκριτική αξιλόγηση, αν και τπθετύνται σε τελείως διαφρετικές ιστρικές επχές. 8. Αξίζει τέλς να σημειωθεί ότι στις δύ εικόνες της Παναγίας τυ 14υ*αι. (Τ. 100, αλλά ιδιαίτερα στην Τ. 191) (Εικ. 4 και 3 αντίστιχα) διαπιστώθηκε μια ασυνήθιστα μεγάλη πικιλία χρωστικών και ένας ιδιάζντας τρόπς χρήσης τυς μέσα στ ίδι χρωματικό στρώ-.μα. Τ γεγνός αυτό δηλώνει ιδιαίτερη γνώση της συμπεριφράς των χρωστικών και μεγάλη ικανότητα στη μείξη τυς, πρκειμένυ να απδθεί η πρσωπική αισθητική έκφραση τυ βυζαντινύ δημιυργύ. /. ΧΡΥΣΥΛΑΚΣ - Α. ΑΛΕΞΠΥΛΥ ΒΒΛΓΡΑΦΑ 1.. Χρυσυλάκης, Ζυγός, αριθ. 35, Μάις-ύνις 1979, σ. 7-15. 2. S. J. Fleming, Authenticity in Art, The Institut of Physics, London- Bristol 1975. 3. J. R. G. vn Asperen de Boer, Διδακτρική διατριβή, Amsterdm 1970. 4. J. R. G. vn Asperen de Boer, Applied Optics, 7, αριθ. 9, Σεπτ. 1968, σ. 1711-1714. 5. J. R. G. vn Asperen de Boer, Studies in Conservtion 19 (1974), σ. 97-99. 6. J. R. G. vn Asperen de Boer, Interntionl Council of Museums Commuée for Conservtion, 3rd Plenry Meeting, Mdrid, 2-7 October 1972. 7. J. R. G. vn Asperen de Boer, Studies in Conservtion, 14 (1969), σ. 96-118. 8. C. Lhnier- C. de Couessin, Ελληνγαλλικό Διήμερ Μελέτης, Πρακτικά, 17-18 κτώβρη 1983, Αθήνα, σ. 79-96. 232
ΣΥΜΒΛ ΤΩΝ ΦΥΣΚΧΜΚΩΝ ΜΕΘΔΩΝ ΑΝΑΛΥΣΣ ΣΤ ΜΕΛΕΤ ΕΚΝΩΝ 9. Infrred nd Ultrviolet Photogrphy, Kodk No M-27, M-28, 1972. 10. H. Lou Gibson, Photogrphy by Infrred, John Wiley nd Sons, New York - Chichester - Brisbne - Torondo 1978. 11.. Χρυσυλάκης - Κ. Μπάρλας, Τριμηνιαία Επιστημνική Εκδση Τεχνικύ Επιμελητηρίυ Ελλάδας, 3/1979, σ. 13-22. 12.. Χρυσυλάκης - Κ. Μπάρλας, Αρχαιλγία, 3, Μάις 1982, σ. 80-86. 13. Μ. Fnsworth, Tech. Studies in the Field of Fine Arts 7 (1938), σ. 88-98. 14. L. Fi 1 Int-Dums, Bulletin du Lbortoire du Musée du Louvre 12(1968), σ. 32-45. 15. M. Hours, A l découverte de l peinture, Arts et Metiers Grphiques, Pris 1957. 16. M. Hours, Les secrets des Chefs d'oeuvre, Denoël/Gonthier, Editions Robert Lffont, Pris 1964. 17. M. Hours, Anlyse scientifique et conservtion des peintures, Office du Livre S.A., Fribourg (Suisse) 1976. 18. A. Hdni, L'infrrouge, PUF (Que sis-je?), αριθ. 497, 1975. 19. G. Betton, L photogrphie scientifique (Que sis-je?), αριθ. 1608, 1975. 20. D. G. Phillips-F. W. Billmeyer, Journl of Cotings Technology, Proceedings αριθ. 122. 21. S. E. Orchrd, J. Oil. Col. Chem. Assoc. 51 (1968), σ. 44-60. 22. D. Ptterson, Pigments. An Introduction to their Physicl Chemistry. Elsevier Pub. Co. Ltd 1967. 23. N. Brommelle - P. Smith, Conservtion nd Resturtion of Pictoril Art, Butterworths 1978. 24.1. Χρυσυλάκης - Θ. Χατζηδάκη, Ελλήνγαλλικό Διήμερ Μελέτης, Πρακτικά, 17-18 κτώβρη 1983, Αθήνα, σ. 171-185. 25.. Χρυσυλάκης-Β. Περδικάτσης-Χ. Μπακιρτζής, ό.π., σ. 195-222. 26. Μ. Mtteini - Α. Moles, Scienz e resturo, Nrdini Editore 1984. 27. Metodo e scienz, Opertiv e ricerc nel resturo, Snsoni Editore 1983. 28. L vie mystérieuse des Chefs d'oeuvre, Ministère de l Culture, Edition de l Réunion des Musées Ntionux, Pris 1980. 29. G. Elzing-Ter Hr, Studies in Conservtion 16 (1971), σ. 41-45. 30. A. P. Hornblower, Archeometry 6 (1969), σ. 37-42. 31. R. Giovnoli, ό.π., σ. 53-59. 32. S. Delbourgo, Annles du Lbortoire de Recherche des Musées de Frnce (1971), σ. 35. 33. G. Delcroix - N. Delseu - J. Philippon, Ελλήνγαλλικό Διήμερ Μελέτης, Πρακτικά, 17-18 κτώβρη 1983, Αθήνα, σ. 127-147. 34. C. Lhnier, ό.π., σ. 43-78. 35. Ε.. Vn't Hul-Ehrnreich, Studies in Conservtion 15(1970), σ. 175-182. 36.. Χρυσυλάκης - Α. Αλεξπύλυ, Chiers de Physique ppliqués à l'archéometrie, Oct. 1986. 37. M. Καλαμιώτυ-Σ. Ε. Φιλιππάκης, Ελλήνγαλλικό Διήμερ Μελέτης, Πρακτικά, 17-18 κτώβρη 1983, Αθήνα, σ. 289-301. 38. Α. Παπαδόπυλς-Κεραμεύς, Δινυσίυ τυ εκ Φυρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Πετρύπλις 1909. 39. Φ. Κόντγλυ, Έκφρασις, Α', Αθήνα 1960. 40. V. J. Birstein - G. Ζ. Byvok - M. M. Nymov, ICOM Commitee for Conservtion, 5th Triennil Meeting, Zgreb 1978. 41. A. A. Rybkov, ICOM Commitee for Conservtion, 6th Triennil Meeting, Ottw 1981. 42. O. V. Lelekov - M. M. Nymov, ICOM Commitee for Conservtion, 6th Triennil Meeting, Ottw 1981. 43. R. J. Gettens - G. L. Stout, Pinting Mterils, Dover Pub. Inc., New York 1966. 44. A. P. Lurie, The Pinter's Methods nd Mterils, Dover Pub. Inc., New York 1967. 45. K. Wehlte, The Mterils nd Technics of Pinting. With Supplement on Color Theory, Vn Nostrnd Reinhold Comp. 1975. 46. Κ. Πλακωτάρης, Υλικά και τεχνική στη ζωγραφική και διακσμητική, Πνευματικό και Καλλιτεχνικό Κέντρ ΩΡΑ, Αθήνα 1969. 233