ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η ΜΔΕ: «Λόγος, Τέχνη και Πολιτισμός στην Εκπαίδευση» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία ΡΗΓΑΛΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Α.Μ. 374 Επιβλέπουσα: Κονδύλη Μαριάννα ΘΕΜΑ: «Γλωσσικές διεργασίες στη Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία: Ανάλυση λόγου γνωσιακών συνεδριών και ανάδειξη γλωσσικών μοτίβων στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας σύμφωνα με τη συστημική λειτουργική γλωσσολογία». Ακαδημαϊκό έτος: 2013-2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...2 Πρόλογος...3 Περίληψη...6 Abstract...7 Εισαγωγή...8 Κεφάλαιο 1: Το Μοντέλο της Γνωσιακής Ψυχοθεραπείας....15 1.1. Περιγραφή του Γνωσιακού μοντέλου...15 1.2. Τα στάδια και οι τεχνικές της θεραπείας....19 1.3. Θεραπευτική Σχέση....28 Κεφάλαιο 2. Συστημική Λειτουργική θεώρηση της γλώσσας...32 2.1. Συστημική Λειτουργική Γλωσσολογία...32 2.2. Μεταλειτουργίες...38 Κεφάλαιο 3. Περιγραφή των μεθοδολογικών εργαλείων...43 3.1. Ερευνητικά ερωτήματα...43 3.2. Το σύστημα των Γλωσσικών Λειτουργιών & η προσέγγιση του Labov...44 3.3. Το Σύστημα της Αποτίμησης...54 Κεφάλαιο 4. Μεθοδολογία της έρευνας....63 4.1. Το υλικό της έρευνας...63 4.2. Ανάλυση Λόγου...66 Κεφάλαιο 5. Αποτελέσματα της Ανάλυσης Λόγου....119 5.1. Στατιστική επεξεργασία των δεδομένων...119 5.1.1. Περιγραφικά στατιστικά στοιχεία...120 5.2. Σύνοψη...124 5.2.1. Κυρίαρχα γλωσσικά μοτίβα...128 5.2.2. Γλωσσικές επιλογές και θεραπευτική σχέση...133 5.2.3. Γλωσσικές επιλογές και θεραπευτικές τεχνικές....142 5.3. Γενικά συμπεράσματα....160 Συζήτηση...163 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....165 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...168 2
Πρόλογος Η εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας, μου έδωσε την ευκαιρία να βρω απαντήσεις σε ζητήματα που με απασχολούσαν καιρό, σε σχέση με το επάγγελμά μου. Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας, θεωρώ ότι έχω γίνει πιο συνειδητοποιημένος επιστήμονας. Θέλω να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτρια της διπλωματικής μου, κα. Μαριάννα Κονδύλη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του τμήματος Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών. Οφείλω να την ευχαριστήσω γιατί με εμπιστεύτηκε και με ενθάρρυνε από την πρώτη στιγμή της συνεργασίας μας. Με πολύ σεβασμό μου προσέφερε την καθοδήγησή της. Την ευχαριστώ πολύ για τη συνολική της υποστήριξη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την κα. Μαρία Πούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια και τον κ. Λεωνίδα Σωτηρόπουλο, Καθηγητή του τμήματος Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών - μέλη της τριμελής επιτροπής, που με τις εύστοχες παρατηρήσεις τους συνέβαλλαν στο αρτιότερο αποτέλεσμα της διπλωματικής εργασίας. Δε θα παραλείψω να ευχαριστήσω και τον Γιώργο Βορβυλά, Κοινωνικό Ανθρωπολόγο, για την πολύτιμη βοήθειά του στο χειρισμό του στατιστικού εργαλείου SPSS. Παράλληλα, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, που με στήριξε με πολύ αγάπη και υπομονή σε όλη τη διάρκεια αυτής της μαθησιακής εμπειρίας. 3
Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 1. Παράδειγμα Γνωσιακού Χάρτη...21 Σχήμα 2. Interpersonal System (Halliday & Hasan, 1989: 33)...41 Σχήμα 3. Προϊόντα ανταλλαγής ψυχοθεραπευτικού λόγου...49 Σχήμα 4. Σύστημα Λειτουργίας του Θεραπευτικού Λόγου. (System of Therapeutic Speech)...52 Σχήμα 5. Κατηγοριοποίηση του σύστηματος της Αποτίμησης (Appraisal System)...58 Σχήμα 6. Σύστημα της Αποτίμησης. (Appraisal System)...62 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1. Οι δέκα τύποι διεργασιακών λαθών...24 Πίνακας 2. Ομιλιακά ενεργήματα (Speech acts)....45 Πίνακας 4. Κωδικοποίηση Συστήματος Λειτουργίας του Θεραπευτικού Λόγου (System of Therapeutic Speech Function)...65 Πίνακας 5. Κωδικοποίηση Σύστηματος της Αποτίμησης (Appraisal System)...65 Πίνακας 7. Συχνότητες Γλωσσικών Επιλογών....120 Πίνακας 8. Συχνότητες Στάσεων των μετεχόντων....122 Πίνακας 9. Συγκεντρωτικός πίνακας στάσεων....123 Πίνακας 10. Συχνότητες της Διαβάθμισης....123 Πίνακας 11. Συχνότητες της Ετερόγλωσσης Εμπλοκής...124 Πίνακας 12. Συγκεντρωτικός Πίνακας....124 Πίνακας 13. Κωδικοποίηση νέων γλωσσικών επιλογών...125 Πίνακας 14. Παραδείγματα πραγμάτωσης ΕπΑ & ΑΔ (Ε)/ ΑΠ (Ε)....125 Πίνακας 15. Παραδείγματα πραγμάτωσης αφηγήσεων...126 Πίνακας 16. Παραδείγματα πραγμάτωσης ΕπΛ. & ΑνΛ....127 Πίνακας 17. Παραδείγματα πραγμάτωσης ΥΠ...128 Πίνακας 18. Συσχέτιση προϊόντων ανταλλαγής και γλωσσικών λειτουργιών....129 Πίνακας 19. Συσχέτιση των Δηλώσεων και των απαντήσεων....129 Πίνακας 20. Συσχέτιση μεταξύ των ΔΗΛΕπ & Θ./ΑΡ...131 Πίνακας 21. Συσχέτιση ΕΓΚΕρ & Θ./ΑΡ...131 Πίνακας 22. Συσχέτιση νέων γλωσσικών επιλογών και ετερόγλωσση εμπλοκή....132 Πίνακας 23. Συσχετίσεις Γλωσσικών Λειτουργιών & Απαντήσεων...133 Πίνακας 24. Συσχετίσεις Γλωσσικών Λειτουργιών & Ετερόγλωσσης Εμπλοκής....135 Πίνακας 25. Συσχέτιση των εντολών & του έμμεσου τρόπου έκφρασης...137 Πίνακας 26. Συσχέτιση συστολής/ επέκτασης διαλόγου & παροχής αιτημάτων...137 Πίνακας 27. Συσχέτιση γλωσσικών λειτουργιών & αισθήματος....139 Πίνακας 28. Συσχέτιση επιρροής & παροχής αιτημάτων...139 Πίνακας 29. Συσχέτιση διαβάθμισης & αισθήματος....140 Πίνακας 30. Χαρακτηριστικά θεραπευτή....141 Πίνακας 31. Κάθετο τόξο....143 Πίνακας 32. Τεχνική «πριν και μετά»....144 Πίνακας 33. Ανακεφαλαιώσεις...146 Πίνακας 34. Σωκρατική Μέθοδος....148 Πίνακας 35. Τεχνική επίλυσης προβλήματος...149 Πίνακας 36. «Παραδείγματα»...151 Πίνακας 37. Τεχνική του Flash Back...152
Πίνακας 38. Νοητική απεικονιτική...152 Πίνακας 39. «Χρήση αναλογίας»....153 Πίνακας 40. «Γνωσιακή Ασυμφωνία»...154 Πίνακας 41. Μέθοδος των «τριπλών στηλών»...155 Πίνακας 42. «Συμπλήρωση φράσης»....156 Πίνακας 43. «Ευφυολόγημα»....157 Πίνακας 44. Τεχνική «σύγκριση με τους άλλους»....158 Πίνακας 45. «Μύθοι»....159 5
Περίληψη Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία είναι ένα είδος θεραπείας που στηρίζεται στην παραδοχή ότι οι σκέψεις των ανθρώπων είναι εκείνες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τα συναισθήματά τους. Πρόκειται για μια επικοινωνιακή περίσταση με βασικό της εργαλείο το λόγο. Στην παρούσα διπλωματική εργασία θελήσαμε να εξετάσουμε διεξοδικά τη χρήση της γλώσσας στο συγκεκριμένο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο. Πιο συγκεκριμένα, σκοπός της διπλωματικής εργασίας ήταν η εξέταση των γλωσσικών επιλογών που συντελούνται στο πλαίσιο της γνωσιακής ψυχοθεραπείας και ο βαθμός στον οποίο αυτές οι επιλογές επηρεάζουν τη θεραπευτική σχέση και τη χρήση των θεραπευτικών τεχνικών. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, υιοθετήθηκε η οπτική της συστημικής λειτουργικής γλωσσολογίας, σύμφωνα με την οποία η γλώσσα αποτελεί πόρο νοήματος σε συνάρτηση με το κοινωνικό- πολιτισμικό περιβάλλον. Δόθηκε έμφαση στη διαπροσωπική διάσταση της γλώσσας, επομένως η γνωσιακή ψυχοθεραπεία αντιμετωπίστηκε ως ένα είδος διάδρασης. Το διαπροσωπικό νόημα της γλώσσας είναι εκείνο που μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τους ομιλιακούς ρόλους που επιλέγουν οι μετέχοντες στο θεραπευτικό πλαίσιο, τα χαρακτηριστικά τους και τη μεταξύ τους σχέση. Όσον αφορά το μεθοδολογικό πλαίσιο, έγινε ανάλυση λόγου σε αποσπάσματα από γνωσιακές συνεδρίες που αφορούσαν όλα τα στάδια της θεραπείας. Χρησιμοποιήθηκαν δύο μεθοδολογικά εργαλεία: το σύστημα Λειτουργίας του Θεραπευτικού Λόγου (system of Therapeutic Speech) και το σύστημα της Αποτίμησης. Το σύστημα Λειτουργίας του Θεραπευτικού Λόγου προέκυψε από τη σύνθεση των βασικών σημείων δανεισμένων από δύο διαπροσωπικά γλωσσολογικά συστήματα, το διαπροσωπικό σύστημα (Interpersonal System) των Halliday & Hasan (1989) και το σύστημα των Γλωσσικών Λειτουργιών (system of Speech Function) των Halliday and Matthiessen (2004) σε συνδυασμό με την τυπολογία του Labov (1997). Τα αποτελέσματα της ανάλυσης λόγου ανέδειξαν γλωσσικά μοτίβα που διέπουν το θεραπευτικό λόγο γενικά, καθώς και γλωσσικά μοτίβα που αφορούν ειδικά το γνωσιακό ψυχοθεραπευτικό λόγο. Επιπλέον, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γλωσσικές επιλογές των μετεχόντων φαίνεται να διαμορφώνουν τη μεταξύ τους σχέση και να συμβάλουν στη χρήση των θεραπευτικών τεχνικών. Λέξεις κλειδιά Συστημική λειτουργική γλωσσολογία, Γνωσιακή ψυχοθεραπεία, διαπροσωπικό νόημα, γλωσσικά μοτίβα, θεραπευτική σχέση, θεραπευτικές τεχνικές.
Abstract Cognitive psychotherapy is a type of therapy based on the premise that people's thoughts are those that affect their behavior and feelings. It is a communicative circumstance with discourse as its main tool. In the present thesis we wanted to examine in detail the use of language in that particular psychotherapeutic context. More specifically, the thesis goal was the investigation of the language choices that occur in the context of cognitive psychotherapy and the extent to which those choices affect the therapeutic relationship and the use of therapeutic techniques. To achieve this goal, the perspective of Systemic Functional Linguistics was adopted, according to which language is a resource of meaning in relation to the socio-cultural environment. Emphasis was given at the interpersonal dimension of language therefore cognitive psychotherapy was treated as a kind of interaction. The interpersonal meaning of language is that which allows us to understand the speech roles chosen by participants in the therapeutic context, their characteristics and their interrelationship. Concerning the methodological framework, a discourse analysis of extracts from cognitive sessions, involving all stages of treatment, took place. Two methodological tools were used: the System of Therapeutic Speech and the Appraisal System. The System of Therapeutic Speech resulted from the synthesis of main elements adopted from two linguistic systems, the Interpersonal System of Halliday & Hasan (1989) and the system of Speech Function of Halliday and Matthiessen (2004) in combination with Labov s typology (1977). The results of discourse analysis revealed linguistic patterns governing the therapeutic discourse in general as well as linguistic patterns specific to the discourse of cognitive psychotherapy. Furthermore, the results showed that the linguistic choices of the participants seem to shape their relationship and contribute to the use of therapeutic techniques. Keywords Systemic Functional Linguistics, Cognitive psychotherapy, speech patterns, interpersonal meaning, therapeutic relationship, therapeutic techniques.
Εισαγωγή Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία είναι μια προσέγγιση που μελετά το σύνολο των νοητικών αναπαραστάσεων σε συνάρτηση με τις εκάστοτε παραγόμενες αντιδράσεις, όπως συναισθήματα, συμπεριφορές και σωματικά συμπτώματα. Δίνει έμφαση στο νοητικό όργανο (mind) και στις γνωσιακές διεργασίες (cognitive processes) που αυτό επιτελεί, δηλαδή εξετάζει τους κανόνες οργάνωσης, ανάκλησης και χρήσης των πληροφοριών (Παπακώστας, 1994: 219). Βασική της θεώρηση είναι ότι ο τρόπος με τον οποίον οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και δομούν την πραγματικότητα που τους περιβάλει είναι υπεύθυνος για τα συναισθήματα, τις συμπεριφορές και, σε περίπτωση ψυχοπαθολογίας, των συμπτωμάτων τους (Beck, 1979: 3). Οι απαντήσεις σε εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα δεν έχουν αντανακλαστικό χαρακτήρα, δηλαδή οι άνθρωποι προβαίνουν στη δημιουργία μιας σειράς υποθέσεων και ελέγχου αυτών, προκειμένου να ερμηνεύσουν τα προσλαμβανόμενα ερεθίσματα, ενώ αυτή η ερμηνεία τους επηρεάζεται σημαντικά και από τις προηγούμενες πληροφορίες και γνώσεις που διαθέτουν (Βοσνιάδου, 2005: 174). Τα ερεθίσματα αποτελούν απλά αφορμές διάδρασης με το εξωτερικό κοινωνικό περιβάλλον και όχι αιτίες μιας αυτοματοποιημένης απάντησης. Το αντιληπτικό μας σύστημα κατασκευάζει αναπαραστάσεις της πραγματικότητας προκειμένου να τη συλλάβει, επομένως η συμπεριφορά μας δεν εξαρτάται από την ποσότητα ή τα χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων αυτών. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε ψυχολογική προσέγγιση που υιοθετεί την άποψη ότι οι εσωτερικές νοητικές αναπαραστάσεις έχουν άμεση επίδραση στην ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να χαρακτηριστεί ως «γνωσιακή» (Παπακώστας, 1994: 176). Επομένως, η θεμελιώδης αρχή της γνωσιακής προσέγγισης μπορεί να αποτυπωθεί συνοπτικά με τη ρήση του Επίκτητου: «Ταράσσει τους ανθρώπους, ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα,...» (Εγχειρίδιον, κεφάλαιο Χ) Όπως κάθε είδος ψυχοθεραπείας, έτσι και η γνωσιακή προσέγγιση αποτελεί μια επικοινωνιακή περίσταση με βασικό της εργαλείο το λόγο. Θα ήταν λοιπόν ενδιαφέρον να εξετάσουμε την οπτική αυτής της προσέγγισης, που ασχολείται με τις
γνωσίες 1 (βλ. ενότητα 1.1) και τις γνωσιακές διεργασίες (βλ. ενότητα 1.2) αναφορικά με τη γλώσσα. Η συνεξέταση, η συσχέτιση αλλά και η διαμάχη γύρω από το ζήτημα «γλώσσας και σκέψης», έχει απασχολήσει κατά καιρούς διάφορους επιστημονικούς κλάδους. Ποικίλες απόψεις, πολλές φορές εκ διαμέτρου αντίθετες, καταδεικνύουν την σχέση μεταξύ γλώσσας και γνωσιακού οργάνου ως πολύπλοκη και πολύπλευρη (Robbins, 2001). Ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την άποψη του γλωσσοανθρωπολόγου Ε. Sapir (2004, ό.αναφ. στο Robbins 2001), που θεωρούσε ότι η σκέψη χωρίς τη γλώσσα είναι αδύνατον να υπάρξει και, σε αντιδιαστολή, την άποψη του φιλοσόφου J. Fodor (1975, ό. αναφ. στο Robbins, 2001), που υποστήριζε ότι η σκέψη είναι ο πρωταρχικός φορέας νοήματος, ενώ η γλώσσα αποκτά νόημα όταν την εκφράζει. Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία κάνει λόγο για την νοητική αναπαράσταση της πραγματικότητας, αλλά ενστερνίζεται την άποψη ότι πρωταρχικό ρόλο έχει η επίδραση που ασκεί το γνωσιακό όργανο πάνω στη γλώσσα. Ο ρόλος της γλώσσας γίνεται αντιληπτός ως πάροχος διευκολύνσεων και δυνατοτήτων στην επικοινωνία, την αναπαράσταση και την ανάπτυξη του γνωσιακού οργάνου. Θεωρεί ότι προηγούνται και είναι απαραίτητες οι γνωσιακές δομές για την απόκτηση των γλωσσικών λειτουργιών. Οι άνθρωποι είναι φορείς ενός πολύπλοκου νοητικού συστήματος που τους βοηθά στην κατανόηση και παραγωγή της γλώσσας, όχι μόνο με στόχο τη σωστή χρήση με βάση γλωσσικούς και συντακτικούς κανόνες, αλλά και με άξονα την επικοινωνία. Τα διάφορα γλωσσικά στοιχεία ρυθμίζονται ώστε να είναι συμβατά με το κοινωνικό πλαίσιο (Παπακώστας, 1994: 132). Ίσως λοιπόν η παραπάνω θεώρηση μπορεί να εξηγήσει το γεγονός ότι παρόλο που ο προφορικός κυρίως λόγος θεωρείται βασικό στοιχείο της γνωσιακής ψυχοθεραπείας, στην πράξη ωστόσο δεν φαίνεται να του δίνεται η ανάλογη προσοχή αναφορικά με τη σημασία και τη σημαντικότητά του κατά τη διαλογική διάδραση θεραπευόμενου και θεραπευτή. Κατά τη γνωσιακή ψυχοθεραπευτική πρακτική, η ενασχόληση με τη γλώσσα γίνεται αντιληπτή ως μια ακόμα τεχνική ανάμεσα στην πληθώρα διαθέσιμων γνωσιακών και συμπεριφορικών τεχνικών. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη γνωσιακή προσέγγιση θεωρείται ότι μπορούν να υπάρξουν δύο τύποι 1 Η λέξη προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «γιγνώσκω» που μεταφέρθηκε στα λατινικά ως «cognosco». Η λατινική ορολογία αποδόθηκε στα αγγλικά ως «cognition» (ουσιαστικό) και «cognitive» (επίθετο) και στη συνέχεια αποδόθηκε στα νέα ελληνικά ως «γνωσία» και «γνωσιακός» αντίστοιχα, ενώ μπορεί να συναντηθεί και ως «νόηση» και «νοητικός». 9
γλωσσικών επεμβάσεων: 1) η αποσαφήνιση εννοιών και 2) η μετατροπή μιας δήλωσης που έχει αρνητική σημασία σε μια δήλωση με θετική σημασία. Η αποσαφήνιση εννοιών γίνεται προκειμένου ο θεραπευτής να μην κάνει δικές του ερμηνείες που μπορεί να αποκλίνουν από το περιεχόμενο που προσδίδει ο θεραπευόμενος στα λεγόμενά του. Επιπλέον, η συγκεκριμένη παρέμβαση επιχειρεί να δώσει στον ασθενή το μήνυμα ότι η «πραγματικότητα» που θεωρείται αυτονόητη για εκείνον δεν έχει αντικειμενικά χαρακτηριστικά (Παπακώστας, 1994: 249). Για παράδειγμα (όπου Α: ασθενής (θεραπευόμενος) / όπου Θ: θεραπευτής) : Α: Και μόνο στην ιδέα ότι θα περάσω από συνέντευξη νιώθω άσχημα. Θ: Τι σημαίνει νιώθω άσχημα; Α: Ε, άσχημα, χάλια; Θ: Θέλεις να μου πεις με αυτό το «άσχημα» τι ακριβώς εννοείς; Α: Αγχώνομαι και νιώθω να μου κόβονται τα πόδια. Θ: Α! Εσύ λοιπόν όταν σκέφτεσαι ότι θα περάσεις από συνέντευξη, αγχώνεσαι και σου κόβονται τα πόδια. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα για τον θεραπευόμενο η λέξη «άσχημα» υπονοούσε το συναίσθημα «άγχος» και τη σωματική αντίδραση «μου κόβονται τα πόδια». Εάν ο θεραπευτής δεν είχε ζητήσει την αποσαφήνιση της έννοιας «άσχημα», θα μπορούσε να έχει θεωρήσει ως απαντήσεις άλλα συναισθήματα όπως «φόβο» ή «ντροπή», θα μπορούσε να έχει αγνοήσει την ύπαρξη σωματικών αντιδράσεων κ.τ.λ., με αποτέλεσμα την ανεπιτυχή επικοινωνία και κατανόηση. Επιπλέον, εάν δεν είχε εστιάσει στη λέξη «άσχημα», θα μπορούσε ο θεραπευόμενος να θεωρήσει αυτονόητο ότι όλοι οι υποψήφιοι για τη συνέντευξη θα νιώθουν με έναν παρόμοιο τρόπο. Η μετατροπή μιας αρνητικής δήλωσης σε θετική συνήθως εφαρμόζεται σε άτομα που κρατούν μια παθητική στάση απέναντι σε επικριτικές δηλώσεις άλλων ανθρώπων. Ενθαρρύνονται λοιπόν να βρουν μια θετική λέξη ή φράση ως αντιστάθμισμα στην αρνητική και να τη διατυπώσουν (Παπακώστας, 1994: 249). Για παράδειγμα, η λέξη «ανασφαλής» μπορεί να μετατραπεί σε «συγκρατημένος», η φράση «κάνω συνέχεια λάθη» μπορεί να μετατραπεί σε «προσπαθώ να κάνω τα πράγματα σωστά, αλλά υπάρχουν φορές που κάνω λάθη». Οι δύο παραπάνω παρεμβάσεις είναι πολύ βοηθητικές στη θεραπευτική πρακτική, αλλά κατά τη γνώμη μου και μόνο ότι διαχωρίζονται με την ονομασία «γλωσσικές», σαν οι υπόλοιπες ψυχοθεραπευτικές επεμβάσεις να μην είναι, καταδεικνύει τον αποσπασματικό τρόπο αντιμετώπισης της γλώσσας και τη θεώρησή 10
της κυρίως ως μηχανισμό έκφρασης νοημάτων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η γλώσσα να αντιμετωπίζεται από την πλειονότητα των επαγγελματιών ψυχικής υγείας μόνο σαν ένας τρόπος έκφρασης των σκέψεων τους, με αποτέλεσμα άλλοτε να δυσπιστούν για την αποτελεσματικότητα κάποιων τεχνικών που προτείνει η γνωσιακή ψυχοθεραπεία και άλλες φορές να προβαίνουν στη μη πετυχημένη εφαρμογή τους. Για παράδειγμα, η αποσαφήνιση εννοιών, πολλές φορές γίνεται αντιληπτή ως τεχνική που βοηθά στην ορθότερη χρήση της γλώσσας. Επομένως, δεν υιοθετείται συχνά από τους θεραπευτές, καθώς θεωρούν ότι έχει μάλλον γλωσσολογική παρά θεραπευτική αξία, ενώ όταν υιοθετείται, συχνά χρησιμοποιείται με τρόπο τεχνικό (διδακτικό) παρά θεραπευτικό. Επίσης, στην πρακτική άσκηση του επαγγέλματος, συχνά παρατηρούνται ρωγμές στη θεραπευτική σχέση εξαιτίας παρερμηνειών που σχετίζονται με τη γλώσσα, π.χ. γλωσσικές επιλογές του θεραπευτή (όπως προσωπικά σχόλια, προστακτική έγκλιση, κλειστού τύπου ερωτήσεις κ.τ.λ.) που δίνουν στο θεραπευτή το ρόλο της αυθεντίας και δημιουργούν μια σχέση ανισότητας. Αλλά ακόμα και γι αυτούς που εφαρμόζουν πιστά τη δομή της θεραπείας, υπάρχει ο κίνδυνος να αντιλαμβάνονται την πρόοδο του ασθενή τους, χωρίς να τους είναι απόλυτα σαφής ο τρόπος μέσω του οποίου επιτεύχθηκε αυτό το αποτέλεσμα. Η έλλειψη συνειδητότητας των θεραπευτών για το εργαλείο που χρησιμοποιούν, δηλαδή το λόγο, πολλές φορές έχει αντίκτυπο στους θεραπευόμενούς τους. Οι θεραπευόμενοι δεν αντιλαμβάνονται πώς μπορεί να αλλάξει η αντιμετώπιση των καθημερινών τους προβλημάτων με τις παραπάνω γλωσσικές επεμβάσεις, ενώ αρκετοί είναι σκεπτικιστές ως προς την αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπείας γενικά, καθώς δεν μπορούν να αντιληφθούν πώς μπορεί να προκύψει η θεραπεία ψυχικών προβλημάτων και διαταραχών, που σε πολλές περιπτώσεις έχουν και σωματικές απαντήσεις, μέσω του λόγου. Όπως είδαμε, η γνωσιακή θεραπεία στηρίζεται σε μια φορμαλιστική ψυχογλωσσολογική αντίληψη που παραγνωρίζει την ίδια τη γλώσσα. Γι αυτό και η οπτική του L. Vygotsky (2012, ό. αναφ. στο Robbins, 2001) που αμβλύνει τις αντιθέσεις, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως προτιμώμενη λύση. Ο Vygotsky θεωρούσε τη γλώσσα και τη σκέψη ως διαδικασίες πολύπλοκες και με διαφορετική γενετική προέλευση, οι οποίες όμως συνδέονται κοντά στην ηλικία των δύο ετών των παιδιών. Επίσης, υποστήριζε ότι η γλώσσα αποκτά νόημα μέσα από τη χρήση της στα εκάστοτε κοινωνικοπολιτισμικά περιβάλλοντα και παράλληλα διαμορφώνει και αναδιοργανώνει τη σκέψη του ατόμου που τη χρησιμοποιεί. 11
Σκοπός, λοιπόν, της συγκεκριμένης εργασίας είναι μέσα από την ανάλυση λόγου αποσπασμάτων από γνωσιακές συνεδρίες, να εστιάσουμε στις γλωσσικές διεργασίες που διέπουν το συγκεκριμένο είδος ψυχοθεραπείας και να αναδειχτούν τα γλωσσικά μοτίβα που κυριαρχούν. Αναλυτικότερα, θα αναδειχτούν εκείνες οι γλωσσικές επιλογές που κάνουν τόσο ο θεραπευτής όσο και ο θεραπευόμενος, οι οποίες είτε βοηθούν είτε διαρρηγνύουν τη θεραπευτική σχέση, καθώς και εκείνες που συμβάλλουν στην ορθότερη εφαρμογή των γνωσιακών τεχνικών. Το μεθοδολογικό πλαίσιο που προτείνει η παρούσα εργασία θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από τους θεραπευτές για την αποτελεσματικότερη χρήση των τεχνικών της γνωσιακής ψυχοθεραπείας και για την ομαλότερη εγκαθίδρυση και διατήρηση της θεραπευτικής σχέσης. Η ανάλυση των γλωσσικών επιλογών και των συνεπειών τους απαιτεί μια εμβάθυνση στη γλώσσα όχι με τους όρους της παραδοσιακής γλωσσολογίας, δηλαδή στον κώδικα και στους συντακτικούς κανόνες, αλλά την υιοθέτηση μιας γλωσσολογικής οπτικής που αντιλαμβάνεται τη γλώσσα ως σύστημα παραγωγής νοήματος. Μια τέτοια θεώρηση συνάδει με τη θεμελιώδη αρχή και την ουσία της γνωσιακής ψυχοθεραπείας, παρά τον περιορισμένο ορίζοντα με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη γλώσσα, αλλά παράλληλα βοηθάει και στην επίτευξη του σκοπού της παρούσας εργασίας. Γι αυτό το λόγο, στην ανάλυση των συνεδριών θα υιοθετηθεί μια ενοποιημένης γλωσσολογικής προσέγγιση που να συνδέει τη γλώσσα με τη νοητικές διεργασίες, όπως αυτή της συστημικής λειτουργικής γλωσσολογίας (ΣΛΓ) (κεφάλαιο 2.) η οποία αντιλαμβάνεται τη γλώσσα ως πόρο κατασκευής και ανταλλαγής νοημάτων. Σε παράλληλη τροχιά με τη θεμελιώδη γνωσιακή αρχή, η ΣΛΓ θεωρεί η γλώσσα είναι εκείνο το σημειωτικό σύστημα μέσω του οποίου νοηματοδοτείται η εξωτερική και εσωτερική πραγματικότητα. Η γλώσσα ανασυγκροτεί την ανθρώπινη εμπειρία, δηλαδή μέσω αυτής, η εμπειρία μετατρέπεται σε νόημα (Halliday, 1999). Σύμφωνα με τον Halliday (2004), βασικό εμπνευστή του μοντέλου της ΣΛΓ, η λεξικογραμματική αποτελεί ένα σύστημα επιλογών για τη συγκρότηση των νοημάτων στις εκάστοτε επικοινωνιακές περιστάσεις. Συνοπτικά, η ΣΛΓ είναι εκείνη η θεώρηση που αφενός χρησιμοποιείται για την ανάλυση νοημάτων που παράγονται μέσα από τις γλωσσικές μας επιλογές, αφετέρου, θεωρώντας ότι η πραγματικότητα νοηματοδοτείται λόγω μέσω της γλώσσας, μελετά τις γλωσσικές επιλογές σε συνάρτηση με το κοινωνικό περιβάλλον. 12
Ως ερμηνευτικά εργαλεία θα χρησιμοποιηθούν: α) το σύστημα Λειτουργίας του Θεραπευτικού Λόγου (system of Therapeutic Speech) (ενότητα 3.2.). Είναι ένα ερευνητικό εργαλείο με το οποίο θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε τις γλωσσικές επιλογές του θεραπευτή και του θεραπευόμενου. Το συγκεκριμένο εργαλείο έχει προκύψει από τη σύνθεση των βασικών σημείων από δύο διαπροσωπικά γλωσσολογικά συστήματα σε συνδυασμό με την τυπολογία του Labov (1977). Αναλυτικότερα τα συστήματα που χρησιμοποιήθηκαν στη σύνθεση του παραπάνω εργαλείου είναι το διαπροσωπικό σύστημα (Interpersonal System) των Halliday & Hasan (1989) και το σύστημα των Γλωσσικών Λειτουργιών (system of Speech Function) των Halliday and Matthiessen (2004). Για να μπορέσουμε να διερευνήσουμε το πώς οι γλωσσικές επιλογές των μετεχόντων επηρεάζουν τη θεραπευτική σχέση και τη χρήση των θεραπευτικών τεχνικών θα χρησιμοποιήσουμε β) το Σύστημα της Αποτίμησης (Appraisal System) των Martin and Rose (2007) (ενότητα 3.3.). Με αυτό το σύστημα θα εστιάσουμε στις αποτιμήσεις που κάνουν οι μετέχοντες αναφορικά με τα συναισθήματα, τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά και τις καταστάσεις. Επομένως, θα διερευνήσουμε τις επιπτώσεις των γλωσσικών επιλογών στην αντίδραση (συναισθηματική απάντηση) των θεραπευομένων. Από τα παραπάνω εργαλεία γίνεται φανερό ότι για να απαντηθούν τα ερευνητικά μας ερωτήματα θα εστιάσουμε στη διαπροσωπική μεταλειτουργία και θα αντιμετωπίσουμε τη ψυχοθεραπεία ως ένα σύνολο ανταλλαγών (ενότητα 2.2.). Όσον αφορά τη διάρθρωση της παρούσας εργασίας, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναλυτική παρουσίαση της γνωσιακής προσέγγισης. Δηλαδή παρουσιάζονται η δομή της συνεδρίας, τα στάδια της θεραπείας, οι βασικές τεχνικές που προτείνει, καθώς και τα χαρακτηριστικά της θεραπευτικής σχέσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βασικά σημεία της ΣΛΓ, όπως είναι οι μεταλειτουργίες της γλώσσας και τα συστήματα μέσω των οποίων πραγματώνονται λεξικογραμματικά. Επίσης γίνεται μια αναδιατύπωση της γνωσιακής θεραπείας με γλωσσολογικούς όρους (ενότητα 2.1.). Στο τρίτο κεφάλαιο διατυπώνονται επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα και περιγράφονται τα μεθοδολογικά εργαλεία τα οποία θα χρησιμοποιηθούν προκειμένου να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα. Το τέταρτο κεφάλαιο, που αποτελεί και το μεθοδολογικό μέρος της εργασίας, περιλαμβάνει την περιγραφή του υλικού των συνεδριών και του τρόπου με τον οποίον 13
αυτό το υλικό αναλύθηκε, ενώ ακολουθεί η ανάλυση αποσπασμάτων γνωσιακών ψυχοθεραπευτικών συνεδριών. Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων που προκύπτουν από την ανάλυση, καταγράφονται τα συμπεράσματα και απαντώνται τα ερευνητικά ερωτήματα. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο διατυπώνονται κάποιες σκέψεις για πιθανές προεκτάσεις της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας. 14
Κεφάλαιο 1: Το Μοντέλο της Γνωσιακής Ψυχοθεραπείας. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται μια εκτενής παρουσίαση του μοντέλου της γνωσιακής ψυχοθεραπείας. Στην πρώτη ενότητα γίνεται αναφορά σε ιστορικά στοιχεία σχετικά με τη δημιουργία της συγκεκριμένης προσέγγισης, στις βασικές αρχές και στην ορολογία της. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα στάδια μιας τυπικής συνεδρίας. Στην δεύτερη ενότητα, γίνεται η αναλυτική παρουσίαση της θεραπείας, χωρισμένης σε στάδια και με έμφαση στις τεχνικές που προτείνει. Στην τρίτη ενότητα γίνεται αναφορά στη θεραπευτική σχέση και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. 1.1. Περιγραφή του Γνωσιακού μοντέλου. Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία είναι μια θεραπευτική προσέγγιση, με βασικούς εκπροσώπους τους Beck (1967), Ellis (1962) και Kelly (1995). Πρόκειται για ένα δομημένο μοντέλο το οποίο δίνει έμφαση στον νοητικό σύστημα και στις διεργασίες που αυτό επιτελεί. Ο Abraham Lowe (1930) ήταν ουσιαστικά ο πρώτος γιατρός που επισήμανε το σημαντικό ρόλο των σκέψεων και των πεποιθήσεων πάνω στα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των ατόμων, ενώ στη συνέχεια ο Ellis με τη θεραπεία του (Rational Emotive Therapy) έδωσε έμφαση στο πως οι μη λογικά τεκμηριωμένες πεποιθήσεις και οι αρνητικές αντιλήψεις που έχει κάποιος για τον εαυτό του επιδρούν σε προβλήματα συναισθηματικής φύσης. Ο Beck ήταν εκείνος που ενσωμάτωσε τις παραπάνω θεωρήσεις με στόχο τη θεραπεία της κατάθλιψης και δημιούργησε μια νέα μορφή ψυχοθεραπείας γνωστή με το όνομα γνωσιακή ψυχοθεραπεία (Burns, 1980: viii). Ως θεραπευτική προσέγγιση, η γνωσιακή ψυχοθεραπεία ενθαρρύνει την ενεργή συμμετοχή του θεραπευόμενου καθώς στοχεύει να τον καταστήσει θεραπευτή του εαυτού του. Μέσω την εξοικείωσης του με τη θεμελιώδη αρχή της γνωσιακής οπτικής μαθαίνει να στοχάζεται κάνοντας υποθέσεις και να αναζητά τη λύση μέσα από τα ερωτήματα και τους προβληματισμούς που γεννά η ενεργητική παρατήρηση των παραδοχών. Το αποτέλεσμα μια τέτοιας διαδικασίας είναι ο προσανατολισμός της δράσης και της σκέψης σε πιο ρεαλιστικές και προσαρμοστικές ατραπούς σε σχέση με τα εκάστοτε προβλήματα. 15
Καθώς οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να φτιάχνουν αντίγραφα του εξωτερικού κόσμου, νοητικές αναπαραστάσεις των ερεθισμάτων που εισπράττουν και να επενεργούν σε αυτά, τα συναισθήματά τους μπορούν να θεωρηθούν ως αποτέλεσμα των «ενημερώσεων» που κάνουν στον εαυτό τους, δηλαδή των ερμηνειών που δίνουν. Αντίθετα, η απόδοση των αιτιών της συναισθηματικής μας κατάστασης ή της συμπεριφοράς μας σε εξωτερικούς παράγοντες θα ήταν μια θεώρηση στρεβλή. Θα αφαιρούσε την ουσία της θεραπείας, καθώς οι άνθρωποι θα αντιμετώπιζαν τους εαυτούς τους ως θύματα και τα προβλήματά τους ως ανυπέρβλητα, εφόσον θα θεωρούσαν ότι οι αιτίες που καθορίζουν τα συναισθήματα τους υπερβαίνουν το δικό τους έλεγχο. Με τη γνωσιακή οπτική, ο στόχος της θεραπείας είναι η συνειδητή, συστηματική καταγραφή και τροποποίηση των άκαμπτων και δυσλειτουργικών νοητικών κατασκευών, με αποτέλεσμα οι αλλαγές στη διάθεση του ατόμου να έχουν διάρκεια (Burns, 1980: xix). Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι αυτή η προσέγγιση είναι σχεδιασμένη με τέτοιον τρόπο ώστε οι θεραπευόμενοι να μπορούν να εντοπίζουν τις δυσλειτουργικές γνωσίες (cognitions) τους, να αντιλαμβάνονται τις συνδετικές σχέσεις ανάμεσα στις γνωσίες, τα ερεθίσματα και τις αντιδράσεις, να μπορούν να αξιολογούν με αντικειμενικά κριτήρια αυτές τις γνωσίες και να τις αντικαθιστούν με άλλες πιο ρεαλιστικές στην περίπτωση που δυσλειτουργούν (Beck, 1979: 4). Με τον όρο γνωσίες 2, ο Beck (1979) αναφέρεται σε «γεγονότα» που μπορούν να εκφραστούν είτε μέσω του λόγου είτε με τη μορφή εικόνων. Ουσιαστικά ο όρος αυτός περιλαμβάνει το σύνολο των σκέψεων, βαθύτερων πεποιθήσεων, αντιλήψεων και στάσεων ενός ατόμου. Επομένως για να υπάρξει κατανόηση αλλά και μεταβολή των αντιδράσεων ενός ατόμου, το ενδιαφέρον δεν στρέφεται μόνο στα ερεθίσματα αλλά στον τρόπο που αυτά αναπαρίστανται και ερμηνεύονται νοητικά (Παπακώστας, 1994: 19). Επιπροσθέτως, η γνωσιακή προσέγγιση θεωρεί ότι η συνδιαλλαγή του ατόμου και του κοινωνικού περιβάλλοντος, μέσω των διεργασιών του νοητικού οργάνου, είναι υπεύθυνη για τον εμπλουτισμό και τη «μετουσίωση» της παρελθούσας εμπειρίας (σχήματα) σε άμεση εμπειρία (σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορές) (Παπακώστας, 1994: 219). Στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, ως «σχήματα» (schemata) θεωρούνται οι οργανωτικές αρχές που συμβάλλουν στην κατανόηση των 2 Στα αγγλικά ο ορισμός έχει ως εξής; Cognitions: «verbal or pictorial events in somebody s stream of consciousness» (Beck., 1979: 3). 16
βιωμάτων μας (Young, 2003: 30). Στη γνωσιακή ψυχοθεραπεία ειδικότερα, ως «σχήματα» θεωρούνται οι νοητικές δομές που είναι κατάλληλες για την επιλογή, καταγραφή και αξιολόγηση των ερεθισμάτων (Beck, 1967). Οι γνωσίες είναι τα παράγωγα αυτών των σχημάτων. Οι θεραπευτικοί στόχοι της γνωσιακής προσέγγισης υλοποιούνται μέσα στο πλαίσιο των συνεδριών. Πρόκειται για μια βραχύχρονη μορφή θεραπείας που αποτελείται από εικοσιτέσσερις συνεδρίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να υπάρξουν αυξομειώσεις στη διάρκειά της, λαμβάνοντας υπόψη τον εκάστοτε ασθενή, τη φύση και τη δυσκολία ορισμένων διαταραχών κ.τ.λ. Οι συνεδρίες είναι εβδομαδιαίες και έχουν συγκεκριμένη δομή. Το πρώτο στάδιο μιας τυπικής γνωσιακής συνεδρίας είναι μια σύντομη περιγραφή της παρελθούσας εβδομάδας και ο έλεγχος της διάθεσης τους ασθενούς. Είναι ένας τρόπος να γίνει μια από κοινού αξιολόγηση της πορείας της θεραπείας αλλά και μια σημαντική ευκαιρία να τονιστεί το ενδιαφέρον του θεραπευτή για το θεραπευόμενό του και να ενισχυθεί η μεταξύ τους σχέση (Beck, 2000: 82). Στη συνέχεια ζητείται από το θεραπευόμενο να κάνει τη σύνδεση με τη συνεδρία που έχει προηγηθεί. Με αυτό τον τρόπο γεφυρώνεται η παρούσα συνεδρία με τις προηγούμενες και η θεραπεία αποκτά ενιαία ροή. Δια μέσου αυτού του σταδίου επισημαίνονται τυχόν παραλήψεις, απορίες και παρερμηνείες, ενώ παράλληλα αναδεικνύονται τα κεντρικότερα σημεία της μέχρι τώρα θεραπείας. Γεγονότα που απασχόλησαν το θεραπευόμενο μπορούν να αντληθούν από αυτό το κομμάτι της συνεδρίας και να αποτελέσουν μέρος του κυρίως θέματος για συζήτηση. Έτσι γίνεται ομαλά η μετάβαση στον καθορισμός της ατζέντας της παρούσας συνεδρίας. Μετά τη διερεύνηση της παρελθούσας εβδομάδας, ακολουθεί η ανασκόπηση της δουλειάς που είχε για το σπίτι (homework) ο θεραπευόμενος. Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία είναι μια προσέγγιση η οποία θεωρεί ότι η πρόοδος της θεραπείας δεν συντελείται αποκλειστικά στην ωριαία συνεδρία αλλά καθ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας. Αυτός είναι και ο λόγος που ο θεραπευόμενος καλείται να φέρει εις πέρας διάφορες εργασίες που συμφωνούνται στο τελευταίο στάδιο της συνεδρίας. Σε αυτό το στάδιο ο ψυχολόγος ενδιαφέρεται να ρωτήσει για τυχόν δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά την υλοποίηση των εργασιών και για τον τρόπο με τον αντιμετωπίστηκαν. Αυτό βοηθά το θεραπευόμενο να αντιλαμβάνεται τη σημασία της συστηματικής του ενασχόλησης με το πρόβλημά του, ενώ ενισχύεται η ενεργή 17
συμμετοχή του τόσο στην κατανόηση αυτών των προβλημάτων όσο και στη λύση τους. Στη συνέχεια, προσδιορίζονται τα βασικά θέματα προς συζήτηση. Αυτό το στάδιο, το λεγόμενο «καθορισμός της θεραπευτικής ατζέντας», αποτελεί και τον βασικό κορμό της συνεδρίας. Η επιλογή των θεματολογίας στα αρχικά στάδια της θεραπείας είναι ευθύνη κυρίως του θεραπευτή. Αυτό συμβαίνει μέχρι να εξοικειωθεί ο θεραπευόμενος με τη θεραπευτική πρακτική και επιπλέον επειδή η εκάστοτε συζήτηση πρέπει να είναι συμβατή με το στάδιο της θεραπείας αλλά και με την παρούσα πρόοδο (Beck, 2000: 89). Η παρέμβαση του θεραπευτή ενδέχεται να τροποποιήσει τη δομή της συνεδρίας, αλλά και της όλης θεραπείας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν άμεσα θέματα που μπορεί να έχουν προκύψει στην αρχή της συνεδρίας και να έχουν εκτιμηθεί ως «επείγοντα» (π.χ. εκδήλωση αυτοκτονικής διάθεσης). Συνήθως όμως, μετά τις αρχικές συνεδρίες, ενθαρρύνεται ο θεραπευόμενος να συμβάλει στον καθορισμό των προς εξέταση ζητημάτων. Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η συνεργατική φύση της θεραπευτικής προσέγγισης και δίνεται χώρος στο θεραπευόμενο να μιλήσει για αυτό που τον απασχολούν. Επιπλέον, αυτή η διαδικασία του καθορισμού της ατζέντας έχει και από μόνη της μια θεραπευτική λειτουργία, το να εξουδετερώσει την «αδράνεια», φαινόμενο που παρατηρείται συχνά σε αγχώδεις διαταραχές και διαταραχές διάθεσης (Παπακώστας. 1994: 211). Έπειτα από την εξέταση του βασικού θέματος της συνεδρίας ακολουθεί η ανάθεση της επόμενη εβδομαδιαίας εργασίας για το σπίτι. Το θέμα της εργασίας θα πρέπει να έχει συνάφεια με την ατζέντα της συνεδρίας, ενώ τόσο η φύση της εργασίας όσο και η σημασία της θα πρέπει να έχουν γίνει πλήρως κατανοητά από τον ασθενή προκειμένου να ενισχυθεί το κίνητρό του και να αυξηθούν οι πιθανότητες ενός ικανοποιητικού αποτελέσματος. Για παράδειγμα, στο αρχικό στάδιο της θεραπείας όπου γίνεται η γνωσιακή αξιολόγηση (βλ. ενότητα 1.2.), ως εργασία για το σπίτι μπορεί να οριστεί η καταγραφή των σημαντικότερων γεγονότων που έχει βιώσει ο θεραπευόμενος, προκειμένου να γίνει η ανίχνευση των σχημάτων. Το τελικό στάδιο της συνεδρίας είναι αυτό της σύνοψης και ανατροφοδότησης. Δηλαδή επισημαίνονται τα βασικά σημεία της συνεδρίας που προηγήθηκε για να εξεταστεί το εάν καλύφθηκε η ατζέντα. Στις αρχικές συνεδρίες ο θεραπευτής είναι εκείνος που κάνει μια περίληψη των όσων διαδραματίστηκαν. Είναι 18
ωστόσο μείζονος σημασίας, με την πάροδο της θεραπευτικής διαδικασίας, αυτό το στάδιο να καλύπτεται εξολοκλήρου από τη μεριά του θεραπευόμενου. Στην ανατροφοδότηση το ζητούμενο δεν είναι μόνο ο έλεγχος της επαρκούς κατανόησης της θεματολογίας, αλλά κυρίως η διάθεση και τα συναισθήματά του θεραπευόμενου που συνδέονται με αυτήν αλλά και με τη συνολικότερη διαδικασία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώνεται η πιθανότητα πρόωρων διακοπών της θεραπείας (dropouts). Όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, οι συνεδρίες ακολουθούν μια σταθερή δομή. Προσαρμογές και παραλείψεις σταδίων μπορούν να γίνουν στην περίπτωση που υπάρξει μια θεραπευτική ανάγκη που να το απαιτεί. Αντίστοιχα με τις συνεδρίες, όλη η γνωσιακή προσέγγιση είναι δομημένη σε στάδια, τα οποία παρουσιάζονται στην ενότητα που ακολουθεί, για την καλύτερη εξυπηρέτηση των θεραπευτικών της στόχων. 1.2. Τα στάδια και οι τεχνικές της θεραπείας. Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία είναι ένα ολοκληρωμένο ψυχοθεραπευτικό σύστημα που περιλαμβάνει μια θεωρία, μια ειδική θεραπευτική σχέση και μια σειρά τυπικών επεμβατικών διαδικασιών. Ως δομημένο μοντέλο, μπορούμε να το χωρίσουμε σε διάφορα στάδια προκειμένου να γίνει εύκολα αντιληπτό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ αυτών των σταδίων και στην πράξη. Συνήθως το ένα επίπεδο διαδέχεται το άλλο με μια φυσική ροή. Ο στόχος, στις πρώτες συνεδρίες, είναι η αξιολόγηση του θεραπευόμενου. Βεβαίως η διαδικασία της αξιολόγησης που, λόγω της φύσης της, είναι μια δυναμική διαδικασία, μπορεί να συμβαίνει καθ όλη τη διάρκεια της θεραπείας. Άρα και σε επόμενα στάδια θα μπορούσαν να συλλεχθούν στοιχεία τέτοια που, είτε διαφοροποιούν την αρχική εκτίμηση είτε αναδεικνύουν την ύπαρξη συνοσηρότητας, την ταυτόχρονη δηλαδή ύπαρξη δυο διαταραχών, που τα συμπτώματα της μιας είναι πιο εμφανή και δυσκολεύουν τη διάγνωση της άλλης. Η αξιολόγηση ουσιαστικά διακρίνεται σε τρία είδη: την κλινική, τη συμπεριφορική και τη γνωσιακή. Η κλινική αξιολόγηση αφορά την παρούσα διαταραχή, το ιστορικό της και όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να βοηθήσουν στην αρτιότερη διάγνωση, όπως είναι η προνοσηρή κατάσταση του θεραπευόμενου, το οικογενειακό ιστορικό, η λειτουργικότητά του κ.τ.λ. 19
Στη συμπεριφορική αξιολόγηση συλλέγονται οι τρόποι με τους οποίους συνηθίζει ο θεραπευόμενος να αντιμετωπίζει το πρόβλημά του, αλλά και ο συνολικότερος τρόπος με τον οποίο έχει μάθει να «απαντά» στα ερεθίσματα (π.χ. αποφευκτική ή εριστική συμπεριφορά κ.τ.λ.). Επιπλέον σε αυτό το στάδιο γίνεται μια μικρή αξιολόγηση των συνεπειών αυτών των συμπεριφορών. Αυτός είναι ένας ομαλός τρόπος να γίνει το πέρασμα στο επόμενο στάδιο της γνωσιακής ψυχοθεραπείας, που είναι η εξοικείωση. Η συμπεριφορική αξιολόγηση βοηθά να ανιχνεύονται οι παράγοντες διαιώνισης αλλά και το εκλυτικό γεγονός. Ως παράγοντες διαιώνισης θεωρούνται είτε οι καταστάσεις και τα αντικείμενα που ο θεραπευόμενος αποφεύγει διότι τα έχει συνδέσει με το φοβογόνο ερέθισμα είτε τα μέτρα προστασίας που λαμβάνει ο θεραπευόμενος, δηλαδή όλες εκείνες τις στρατηγικές που εφαρμόζει γιατί θεωρεί ότι θα λειτουργήσουν προληπτικά και θα τον σώσουν από αγχoγόνες ή άλλες δυσάρεστες καταστάσεις. Τέτοια ψυχολογικά δεκανίκια μπορούν να είναι η συνεχής παρουσία αγαπημένων προσώπων, οι διαρκείς επιβεβαιώσεις από ειδικούς και οποιοδήποτε μέσο αποσπά τον θεραπευόμενο από τους δυσάρεστους συλλογισμούς. Θεωρούνται παράγοντες διαιώνισης γιατί δεν λύνουν ουσιαστικά το πρόβλημα αλλά αντίθετα το καλύπτουν ή, στην καλύτερη περίπτωση, προσφέρουν μόνο προσωρινή ανακούφιση. Ως εκλυτικό γεγονός θεωρείται το σημείο έναρξης της δυσλειτουργίας του ατόμου και μπορεί να είναι είτε ένα πολύ σημαντικό συμβάν είτε πολλά συμβάντα μικρότερης σημασίας αλλά παρόμοιας υφής. Η γνωσιακή αξιολόγηση περιλαμβάνει μια συστηματική μελέτη των γνωσιακών δραστηριοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, η αξιολόγηση αυτή περιλαμβάνει τις δραστηριότητες τρέχουσας εμπειρίας, όπως είναι διάφορες σκέψεις, εικόνες, κρίσεις και τα συναισθήματα ή οι συμπεριφορές που τους αντιστοιχούν, καθώς και τις δραστηριότητες παρελθούσας εμπειρίας, δηλαδή τις γνωσιακές κατασκευές (Cognitive structures ή constructs) και τα «σχήματα». Ως γνωσιακές κατασκευές θεωρούνται οι πεποιθήσεις του θεραπευόμενου μέσω των οποίων νοηματοδοτεί την εμπειρία του. Οι πεποιθήσεις διακρίνονται σε πυρηνικές και σε ενδιάμεσες. Οι πυρηνικές πεποιθήσεις είναι βαθύτερες, πιο κοντά στα σχήματα και θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως άμεση έκφρασή τους. Π.χ. στο σχήμα ανεπάρκειας, η πυρηνική πεποίθηση θα ήταν «Είμαι άχρηστος». Οι ενδιάμεσες πεποιθήσεις είναι πιο περιφερικές και φανερώνουν στάσεις, κανόνες και παραδοχές, π.χ. στο σχήμα ανεπάρκειας, ενδιάμεσες πεποιθήσεις θα μπορούσαν να είναι: «Εάν αποτύχω στις 20