ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ Κ Α Ι ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΜΨΥΧΩΣΕΙΣ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α: Έλενα Αρτζανίδου Δημήτρης Γουλής Σταύρος Γρόσδος Ανδρέας Καρακίτσιος ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG
ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΜΨΥΧΩΣΕΙΣ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α: Έλενα Αρτζανίδου, Δημήτρης Γουλής Σταύρος Γρόσδος, Ανδρέας Καρακίτσιος 273 σσ. (17 24 εκ.) Αριθμός έκδοσης: 2658 Κωδικός καταλόγου: 9557146 ISBN 978-960-01-1433-1 Copyright 2011 Εκδόσεις Gutenberg ΣΕΛΙΔΟΠΟΙηΣη: Έλενα Νικολάου ΔΙΟρθΩΣΕΙΣ: Μάγδα Κλαυδιανού ΜΟΝΤΑζ - ΦΙΛΜΟΠΟΙηΣη: Γιάννης Γάγγος ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ GUTENBERG ΔΙΔΟΤΟΥ 37, 106 80 ΑθηΝΑ Τηλ.: 210 36.42.003 Fax: 210 36.42.030 ΥΠΟΚΑΤΑΣΤηΜΑ θεσσαλονικησ: ΙΑΣΩΝΙΔΟΥ 13-546 35 Τηλ.- Fax: 2310 271147 www.dardanosnet.gr e-mail: info@dardanosnet.gr e-shop: www.dardanosnet.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η ολική, μερική ή περιληπτική αναπαραγωγή και μετάδοση έστω και μιας σελίδας του παρόντος βιβλίου, κατά παράφραση ή διασκευή με οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό κ.λπ. Ν. 2121/93, άρθρο 51). η απαγόρευση αυτή ισχύει και για τις δημόσιες υπηρεσίες, βιβλιοθήκες, οργανισμούς κ.λπ. (άρθρο 18). Οι παραβάτες διώκονται (άρθρο 13) και τους επιβάλλο - νται κατάσχεση, αστικές και ποινικές κυρώσεις σύμφωνα με το νόμο (άρθρα 64-66).
Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Αντί προλόγου.............................................. 15 Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 1 ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑ ΦΑΝΑΤΙΚη ΣΥΝηθΕΙΑ Ανδρέας Καρακίτσιος 1.1. Eννοιολογικοί προσδιορισμοί: η περίπτωση του κοινωνικού εγγραμματισμού............................................. 19 1.1.1. Προλεγόμενα.......................................... 19 1.1.2. Eννοιολογικοί προσδιορισμοί............................. 20 1.1.3. η ερευνητική παραγωγή................................. 21 1.2. Φιλαναγνωσία: το σημερινό τοπίο............................. 22 1.2.1. Ανάγνωση και πολιτισμός του γραπτού λόγου............... 22 1.2.2. 21ος αιώνας: μεταβατική περίοδος......................... 23 1.2.3. Φιλαναγνωσία και διεπιστημονικότητα..................... 24 1.2.4. Φιλαναγνωσία και εγγραμματισμός........................ 25 1.2.5. Φιλαναγνωσία και θεωρίες της πρόσληψης.................. 26 1.2.6. Διδασκαλία λογοτεχνίας.................................. 27 1.3. Προσχολική ηλικία.......................................... 28 1.3.1. Το βρέφος ως ακροατής αφηγήσεων κα απτικός χρήστης βιβλίων 28 1.3.2. Το μικρό παιδί στην ηλικία των 3-4 ετών................... 30 1.3.3. Τα προνήπια (4-5 ετών).................................. 31 1.3.4. Τα νήπια (5-6 ετών)..................................... 33 1.3.5. Λογοτεχνία και παιδί προσχολικής ηλικίας.................. 35
8 Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 1.3.6. Το παιδί προσχολικής ηλικίας και η φιλαναγνωσία: η επανεξέταση του όρου.................................. 36 1.4. Σχολική ηλικία.............................................. 37 1.4.1. Πρωτοσχολική ηλικία 6-8 ετών........................... 39 1.4.2. ηλικία 8-10 ετών....................................... 41 1.4.3. ηλικία 10-12 ετών...................................... 42 1.4.4. Οι φανταστικές αφηγήσεις και η γοητεία τους............... 44 1.5. Τυπολογία αναγνώστη....................................... 45 1.5.1. Τυπολογία κατά τον J. A. Appleyard....................... 45 1.5.2. Τυπολογία κατά τον Chr. Poslaniek........................ 49 1.5.2.1. Τελετουργικός αναγνώστης ή η επαναληπτική ανάγνωση.. 50 1.5.2.2. Αναγνώστης-παίκτης ή χαλαρός αναγνώστης ή η διασκεδαστική ανάγνωση........................ 50 1.5.2.3. Ο εμπλεκόμενος αναγνώστης ή η ανάγνωση εμπλοκής.... 51 1.5.2.4. Ο έμπειρος αναγνώστης ή η έμπειρη ανάγνωση......... 52 1.5.2.5. η λογοτεχνική ανάγνωση........................... 53 Βιβλιογραφία ενότητας.......................................... 55 Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 2 ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑ: ΕρΩΤηΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤηΣΕΙΣ Δημήτρης Γουλής, Σταύρος Γρόσδος 2.1. 10 μικρά μυστικά για ν αγαπήσουν τα μικρά παιδιά το διάβασμα (Δημήτρης Γουλής)........................................... 57 2.2. 10 μεγαλύτερα μυστικά για να συνεχίσουν τα μεγαλύτερα παιδιά (και οι έφηβοι) να αγαπούν το διάβασμα (Δημήτρης Γουλής)...... 58 2.3. Σχεδιάζοντας ένα πρόγραμμα φιλαναγνωσίας στο σχολείο: Ερωτήσεις και απαντήσεις (Σταύρος Γρόσδος).................. 62 2.3.1. Γιατί δεν διαβάζουν τα παιδιά;............................ 62 2.3.2. η φιλαναγνωσία είναι ένα ακόμα μάθημα;.................. 62 2.3.3. Τι μπορούμε να κάνουμε για το παιδί που δεν αγαπά το διάβασμα; 63 2.3.4. Διαβάζω για να μάθω ή διαβάζω για να απολαύσω;........... 63 2.3.5. «Ουφ, πάλι άσκηση!» Με ποιον τρόπο οι δραστηριότητες πριν και μετά την ανάγνωση δεν θα μοιάζουν με σχολικές εργασίες.. 64 2.3.6. Διαβάζοντας στην τάξη αναζητούμε ερμηνείες του κειμένου; Υπάρχουν σωστές και λανθασμένες απαντήσεις;............. 65 2.3.7. Πώς διαλέγουμε βιβλία για παιδιά;......................... 66
Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 9 2.3.8. Τι είναι ο λογοτεχνικός κανόνας;......................... 66 2.3.9. Περιοριζόμαστε σε βιβλία τα οποία θεωρούνται κατάλληλα για την ηλικία των παιδιών;.............................. 67 2.3.10. Υπάρχουν επικίνδυνα βιβλία;............................ 68 2.3.11. Διαβάζουμε στο σπίτι ή στο σχολείο;...................... 68 2.3.12. Διαβάζουμε ολόκληρο το κείμενο του βιβλίου ή αποσπάσματα; 68 2.3.13. Είναι χρήσιμες οι παρουσιάσεις βιβλίων στην τάξη από τα παιδιά;......................................... 69 2.3.14. Δεν έχω χρόνο. Πού θα τον βρω;......................... 69 2.3.15. Εργαζόμαστε ομαδικά ή ατομικά;......................... 70 2.3.16. Πώς θα ξεκινήσουμε ένα πρόγραμμα φιλαναγνωσίας; Πώς επιλέγουμε το θέμα;................................ 70 2.3.17. Πώς θα εμπλουτίσω τη βιβλιοθήκη με βιβλία χωρίς κόστος;... 71 Βιβλιογραφία ενότητας.......................................... 72 Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 3 ΓΝΩρΙΜΙΑ ΜΕ ΔΕΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΛΛηΝΩΝ ΣΥΓΓρΑΦΕΩΝ ΜΕ ΟΧΤΩ ΜΕθΟΔΟΥΣ-ΤΕΧΝΙΚΕΣ Έλενα Αρτζανίδου Λίγο πριν ξεκινήσουμε........................................... 75 Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα... ένα... «ένα βιβλίο»............... 77 3.1. Aνδρέας Καρακίτσιος - Κρυσταλένα Καρακίτσιου, Εννιά και μία ιστορίες δίχως φλυαρίες, Διάπλαση............................ 78 3.2. Mάνος Κοντολέων, Ο Χιονάνθρωπος που δεν ήθελε να λιώσει, Πατάκης.................................................. 84 3.3. Έλενα Αρτζανίδου, Τα σιδεράκια της Φαρφιρώς, Ψυχογιός...... 90 3.4. Βαγγέλης ηλιόπουλος, Τριγωνοψαρούλης εναντίον Μεγάλου Καρχαρία, Πατάκης........................................ 96 3.5. Χρυσάνθη Καραΐσκου, Ελληνικά παραδοσιακά παραμύθια, τόμος Δ, Διάπλαση......................................... 105 3.6. Έλενα Αρτζανίδου, Τα γυαλάκια της Μαλένας, Ψυχογιός........ 113 3.7. Γιώτα Φώτου, Η Βασιλική και η νεράιδα του νερού, Ψυχογιός.... 119 3.8. Έλενα Αρτζανίδου, Με λένε Πρόμις, Ψυχογιός................. 128 3.9. Χρυσάνθη Τσιαμπαλή-Κελεπούρη, Ο Βασίλης και οι θυμωμένες ζωγραφιές, Ψυχογιός........................................ 135 3.10. Κατερίνα Μουρίκη - Κυριακή ζακχαίου, Περιπέτεια στη Λιχουδανία, Ψυχογιός................................... 142
10 Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 4 ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΜΨΥΧΩΣΕΙΣ Δημήτρης Γουλής, Σταύρος Γρόσδος 4.1. Ανακαλύπτω από το εξώφυλλο............................... 151 4.2. Μαντεύουμε από το εξώφυλλο και γράφουμε ιστορίες.......... 152 4.3. Ο διεθνής διαγωνισμός εικονογραφημένου βιβλίου............. 153 4.4. Από τις εικόνες στο κείμενο................................. 155 4.5. ζωντάνεψε ο ήρωας........................................ 156 4.6. Κρυφές σκέψεις και συναισθήματα........................... 157 4.7. Διαφημίζοντας το βιβλίο.................................... 159 4.8. Τα παράθυρα.............................................. 161 4.9. Υιοθετήστε ένα βιβλίο...................................... 162 4.10. Από την αρχή και το τέλος................................... 163 4.11. ζωντανές εικόνες........................................... 165 4.12. Γράφουμε και εικονογραφούμε ιστορίες - Τα παραμύθια ως οπτικοακουστικά προϊόντα................................ 166 4.13. Από την εικόνα στο κείμενο............................... 168 4.14. Πώς θα εικονογραφούσαν την «Κοκκινοσκουφίτσα» ο Πικάσο, ο Μοντριάν, ο Ματίς και ο Πόλοκ;........................... 171 4.15. Ανακατεύτηκαν οι προτάσεις................................ 173 4.16. Το δέντρο της ιστορίας...................................... 174 4.17. Ποιος αφηγείται την ιστορία;................................ 175 4.18. Γράφουμε μια ιστορία.................................... 176 4.19. Παραμυθομαγειρέματα...................................... 177 4.20. Το τσίρκο των φανταστικών προσώπων....................... 179 4.21. Αλλάζοντας το ύφος........................................ 186 4.22. Με τον τρόπο του Κενό..................................... 187 4.23. Ποιος θα ήθελες να είσαι; (Μελέτη χαρακτήρων)............... 188 4.24. Είμαι ο συγγραφέας και ξαναγράφω την ιστορία................ 190 4.25. Σε άλλο τόπο σε άλλο χρόνο............................ 191 4.26. Οι αρχαιολόγοι του μέλλοντος............................... 192 4.27. Ο μαραθώνιος του χιούμορ.................................. 193 4.28. Τα βιβλία που μιλάνε ή διαβάζοντας για τους «μικρούς φίλους» μας............................................... 194 4.29. «ραδιοφωνικές ιστορίες».................................... 196 4.30. Χρωματιστή ανάγνωση..................................... 198
Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 11 4.31. Άλλοι διάβασαν, άλλοι θα γράψουν........................... 199 4.32. Αλήθεια ή μυθοπλασία...................................... 200 4.33. Το είδα και ταινία........................................ 201 4.34. Σουρεαλιστικά παιχνίδια.................................... 203 4.35. Κάτι μου θυμίζει......................................... 204 4.36. Έκδοση περιοδικού ή εφημερίδας............................ 207 4.37. Από το κείμενο στον θεατρικό αυτοσχεδιαμό - θεατρικά δρώμενα 208 4.38. η χρονομηχανή με τα παράξενα βιβλία........................ 212 4.39. Τα λιμερίκια μας........................................... 215 4.40. Σχήματα με ποιήματα ή ποιήματα με σχήματα;................. 217 4.41. Χαϊκού.................................................... 218 4.42. Το παιχνίδι με τις ρίμες...................................... 220 4.43. Όπως κι αν ήμουν....................................... 221 4.44. Το καδρο-ποίημα........................................... 223 4.45. ρωτώ και απαντώ, φτιάχνω ποίημα στο λεπτό!................. 224 4.46. Το ποντικοφαγωμένο βιβλίο................................. 225 4.47. Δίνω ψυχή, φτιάχνω ιστορίες................................ 226 4.48. Το ερημονήσι.............................................. 227 4.49. ρ.ο.έ.ς..................................................... 228 4.50. Καρτο-αφηγήσεις.......................................... 229 4.51. Το blog των βιβλίων........................................ 230 4.52. Βιβλιο-κους κους........................................... 232 4.53. Ο κόσμος ανάποδα - Παιχνίδια με σύνθετες λέξεις ή συμφράσεις 234 4.54. Πώς θα ήταν ο κόσμος εάν................................ 235 4.55. η τοιχογραφία των βιβλίων.................................. 236 Βιβλιογραφία ενότητας.......................................... 237 Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 5 η ΕξΕρΕΥΝηΣη ΤηΣ ΒΙΒΛΙΟθηΚηΣ Σταύρος Γρόσδος 5.1. Πριν από την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη........................ 244 5.1.1. Ανοίγοντας την όρεξη................................... 244 5.1.2. Παίζοντας με τη βιβλιοθήκη (1)........................... 246 5.1.3. Παίζοντας με τη βιβλιοθήκη (2)........................... 246 5.1.4. Αποφασίζεται η επίσκεψη................................ 247 5.1.5. Προετοιμασία της επίσκεψης............................. 249
12 Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 5.2. Μέσα στη βιβλιοθήκη........................................ 252 5.2.1. Παιχνίδι θησαυρού...................................... 252 5.2.2. Τα βιβλία που νιώθουν................................... 254 5.2.3. Το ντόμινο των βιβλίων.................................. 255 5.2.4. Το παιχνίδι των δημοσιογράφων........................... 256 5.3. Μετά την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη............................ 257 5.3.1. θεατρικά δρώμενα..................................... 257 5.3.2. Ασκήσεις φαντασίας................................... 258 5.3.3. η αφίσα.............................................. 259 5.3.4. Το δεκάλεπτο της λογοτεχνίας........................... 260 5.3.5. η γωνιά των βιβλίων................................... 261 5.3.6. Βιβλία δωρεάν........................................ 262 5.3.7. Ο κανονισμός λειτουργίας............................... 263 5.3.8. Οι καρτέλες δανεισμού................................. 265 5.3.9. Πώς διαλέγουμε βιβλία;................................. 266 5.3.10. Βολευτείτε......................................... 267 5.3.11. η μασκότ............................................. 268 5.3.12. Το δέντρο των βιβλίων.................................. 270 5.3.13. η ταξινόμηση των βιβλίων.............................. 271 Βιβλιογραφία ενότητας.......................................... 273
Τα βιβλία είναι πουλιά αποστεωμένα, αναιμικά, πειναλέα, που πλανώνται ανάμεσα στο πλήθος ψάχνοντας με μανία κάποιο πλάσμα με σάρκα και οστά, πάνω στο οποίο θα κάτσουν για να φουσκώσουν απ τη θέρμη και τη ζωή του: το πλάσμα αυτό είναι ο αναγνώστης [ ] Όσο ένα βιβλίο δεν έχει διαβαστεί δεν υπάρχει. Ή μάλλον υπάρχει κατά το ήμισυ, σαν μια παρτιτούρα μουσικής που δεν έχει εκτελεστεί [ ] Ένα βιβλίο έχει πάντα δυο δημιουργούς: αυτόν που το γράφει και αυτόν που το διαβάζει. Μισέλ Τουρνιέ η έμπνευση δεν είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ποιητής, αλλά η κατάσταση στην οποία ο ποιητής ελπίζει να θέσει τον αναγνώστη. Ο εμπνευσμένος είναι αυτός που διαβάζει, γιατί το ποίημα χρειάζεται την έμπνευσή του για να γίνει αυτό που είναι. Πολ Βαλερί
Α ΝΤΙ Π ρολογου ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ που κρατάτε στα χέρια σας με τίτλο Παιχνίδια φιλαναγνωσίας και αναγνωστικές εμψυχώσεις απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς, φοιτητές, γονείς, εμψυχωτές όπως και όσους και όσες λατρεύουν την ανάγνωση βιβλίων και αναζητούν στρατηγικές δημιουργίας κινήτρων φιλαναγνωσίας στα παιδιά. Το περιεχόμενο του βιβλίου δομείται σε πέντε ενότητες: Στην Ενότητα 1, τα «Προλεγόμενα», εξετάζονται οι εννοιολογικοί προσδιορισμοί της φιλαναγνωσίας. Στη συνέχεια αναλύονται εν συντομία ζητήματα όπως η συσχέτιση της ανάγνωσης με την εξέλιξη του πολιτισμού του γραπτού λόγου, η σημερινή κρίσιμη μεταβατική περίοδος και ιδιαίτερα το σύγχρονο εννοιολογικό και ορισμικό προφίλ της φιλαναγνωσίας. Επιχειρείται επίσης η διασύνδεση της φιλαναγνωσίας με τη διδασκαλία της λογοτεχνίας και τις θεωρίες της πρόσληψης. Κατόπιν, εξετάζεται η τυπολογία του αναγνώστη εξελικτικά με βάση την ηλικία και τα προσδιοριστικά χαρακτηριστικά που αυτή καθορίζει. Με βάση αυτή τη λογική σχηματοποιείται και παρουσιάζεται με λεπτομέρεια το πορτρέτο και το προφίλ του αναγνώστη από τη βρεφική έως την ηλικία των 12 χρόνων. Επιπρόσθετα, σε κάθε ηλικιακή περίοδο αναφέρονται ενδεικτικά συγκεκριμένα βιβλία που προκαλούν το ενδιαφέρον και την όρεξη για διάβασμα και απόλαυση. Τέλος παρουσιάζονται αναλυτικά οι δυο τυπολογίες του αναγνώστη, αυτή του J. A. Appleyard και αυτή των Chr. Poslaniek και Chr. Houyel. η φιλαναγνωσία στο επίπεδο της διδακτικής πρακτικής είναι το θέμα της Ενότητας 2 με τίτλο «Φιλαναγνωσία: ερωτήσεις και απαντήσεις». Δέκα μικρά μυστικά για να αγαπήσουν τα μικρά παιδιά το διάβασμα, δέκα μεγαλύτερα μυστικά για να συνεχίσουν τα μεγαλύτερα παιδιά (και οι έφηβοι) να αγαπούν το διάβασμα και προτάσεις για το σχεδιασμό ενός προγράμματος φιλαναγνωσίας στο
16 Α Ν Τ Ι Π ρ ΟΛΟ Γ ΟΥ... σχολείο θα βρει ο αναγνώστης σε αυτή την ενότητα, όλα με τη μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων. Στην Ενότητα 3 προτείνονται δέκα βιβλία αγαπημένων συγγραφέων που είναι είτε παραμύθια είτε μικρές ιστορίες ή πάλι απλώς ιστορίες που φιλοδοξούν να δυναμώσουν τη φλόγα της φιλαναγνωσίας και να φέρουν κοντά τους και άλλους τίτλους βιβλίων που θα επιλέξει ο εκπαιδευτικός, ο βιβλιοθηκονόμος, ο γονιός, για να τα διαβάσει στα παιδιά μέσα στο σχολείο, στη βιβλιοθήκη, στο σπίτι. Το κάθε βιβλίο, αμέσως μετά την καθηλωτική ανάγνωση, προσεγγίζεται με άλλες επτά μεθόδους-τεχνικές και έτσι το παιδί καλείται άλλοτε να υποδύεται ρόλους και άλλοτε να δημιουργεί εικόνες. Άλλες φορές του ζητείται να παρατηρήσει για να διατυπώσει υποθέσεις, να αιτιολογήσει και να αναδιηγηθεί. Κάποιες φορές, πάλι, το βιβλίο προκαλεί τα παιδιά και τα παρασύρει να νιώσουν τη χαρά του δημιουργού, εμπλέκοντάς τα στο παιχνίδι δημιουργίας ενός ποιήματος που αργότερα όλη η ομάδα μπορεί και να το τραγουδήσει «πατώντας» σε γνωστές αγαπημένες μελωδίες. Τίποτε από ό,τι προτείνεται στο βιβλίο δεν είστε υποχρεωμένοι να το ακολουθείτε με τη σειρά που παρουσιάζεται. Επιλέξτε όλες τις δράσεις ή μόνο αυτές που ταιριάζουν σε σας και την ομάδα που έχετε. Αυτό όμως που είναι απαραίτητο να κάνετε είναι να διαβάσετε το βιβλίο που εσείς οι ίδιοι επιλέξατε να παρουσιάσετε στα παιδιά και αργότερα, εξοικειωμένα πια, θα προτείνουν και θα διαβάσουν τα ίδια. Δεκάδες εμψυχώσεις ανάγνωσης περιέχονται στην Ενότητα 4. Είναι δράσεις με παιγνιώδη χαρακτήρα, για την τάξη, την αυλή, το σπίτι, οπουδήποτε. Βασική επιδίωξή τους η απόλαυση της ανάγνωσης. Οι αναγνωστικές εμψυχώσεις βοηθούν τα παιδιά να ανακαλύψουν τα δικά τους κίνητρα για διάβασμα. Μέσα και έξω από τη σχολική αίθουσα δημιουργούμε πραγματικά ή προσομοιωτικά γεγονότα, στα οποία περισσεύει η ευχαρίστηση και η απόλαυση. Τα παιδιά, συμμετέχοντας στις δράσεις, βρίσκονται κάθε φορά μπροστά σε ένα πρόβλημα στο οποίο καλούνται να δώσουν λύση, ατομικά ή ομαδικά, με εμπλοκή του κειμένου. η λογοτεχνία, κατασκευάζοντας αναπαραστάσεις του κόσμου, πραγματεύεται ανθρώπινες καταστάσεις και συναισθήματα, εκθέτει τον αναγνώστη σε μια ευρύτητα θεμάτων, συναισθημάτων, πλοκής, χαρακτήρων, σεναρίων, οπτικών γωνιών. Τα παιδιά συμμετέχουν στην αναπαράσταση ενός γεγονότος και καλούνται, υποδυόμενα ρόλους, να εκδηλώσουν σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορές. Αναγνωστική εμψύχωση σημαίνει ζωντανεύω το βιβλίο. η συμμετοχή του παιδιού-αναγνώστη και η συναισθηματική του ανάμειξη είναι απαραίτητες προϋποθέσεις (αξιολόγηση της δράσης των ηρώων, σύνδεση με προσωπικές εμπειρίες, μυθοπλαστική ικανότητα). Ταυτόχρονα, τα παιδιά ερευνούν μέσα και έξω από την
Α Ν Τ Ι Π ρ ΟΛΟ Γ ΟΥ... 17 τάξη, παράγουν λόγο προφορικό και γραπτό (δημιουργική γραφή), συνδέουν το κείμενο με άλλες τέχνες (τα εικαστικά, τη μουσική, την κίνηση, το θεατρικό παιχνίδι), δημιουργούν (ζωγραφίζουν, κατασκευάζουν, κινούνται, παίζουν αυτοσχέδια δρώμενα, παράγουν ήχους), αναπτύσσουν κριτική και αποκλίνουσα στάση. Οι δραστηριότητες χαρακτηρίζονται από ευρηματικότητα, λειτουργικότητα, προσαρμοστικότητα και επικοινωνιακό χαρακτήρα. η ευρηματικότητα έγκειται στην ποικιλία των επιδιώξεων, των μεθόδων και του υλικού που χρησιμοποιείται. Στην παρουσίαση των δραστηριοτήτων υπάρχει το στοιχείο της λειτουργικότητας. Προηγείται η στοχοθεσία (Τι θέλουμε να πετύχουμε), ακολουθεί η λεπτομερής περιγραφή των δράσεων βήμα προς βήμα (Τι κάνουμε). Στο τέλος προτείνονται εναλλακτικές δράσεις ή παραλλαγές και τονίζονται κάποια σημεία που συμβάλλουν στην επιτυχημένη εφαρμογή των δράσεων (Τι θα προσέξουμε). η πορεία κάθε δραστηριότητας είναι ενδεικτική, άρα προσαρμόσιμη. Ο εμψυχωτής και τα παιδιά επιλέγουν τη χρονική στιγμή και τη διάρκεια της εφαρμογής, αντικαθιστούν τα βιβλία που διαβάζουν με άλλα και επινοούν ανάλογες δράσεις. η στοχοθεσία των δραστηριοτήτων της Ενότητας 5 με τίτλο «η εξερεύνηση της βιβλιοθήκης» περιλαμβάνει δύο βασικές επιδιώξεις: (α) Τα παιδιά να προσεγγίσουν τους χώρους και να μυηθούν με τις λειτουργίες της βιβλιοθήκης, να γνωρίσουν τους ανθρώπους που εργάζονται μέσα στη βιβλιοθήκη, να νιώσουν το ευχάριστο ξάφνιασμα μιας βιβλιοθήκης που προσφέρει ερεθίσματα για παιχνίδια και δημιουργική δράση και να γνωρίσουν την ποικιλία και τη χρησιμότητα των βιβλίων. (β) Να δημιουργηθεί, να οργανωθεί και να λειτουργήσει η βιβλιοθήκη του σχολείου ή της τάξης. «Παράλληλη γνώση» αποτελεί η προσέγγιση διαφόρων μορφών λόγου (όχι μόνο λογοτεχνικών κειμένων) και η προφορική και γραπτή δημιουργική έκφραση των παιδιών μέσα από τη συμμετοχή σε δράσεις.
Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 1 ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑ ΦΑΝΑΤΙΚη ΣΥΝηθΕΙΑ Ανδρέας Καρακίτσιος 1.1. Εννοιολογικοί προσδιορισμοί: η περίπτωση του κοινωνικού εγγραμματισμού 1.1.1. Προλεγόμενα Ο ΟρΟΣ «φιλαναγνωσία» ως ειδική παιδαγωγική εφαρμογή και αντίστοιχη πρακτική εισβάλλει στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα σε μια εποχή και συγκυρία που προκαλεί ειρωνική έκρηξη: Σχεδόν λίγο μετά την καθολική προσδοκία για ψηφιοποίηση του βιβλίου, λίγο πριν από την πλήρη επικράτηση του Διαδικτύου ως αστείρευτης πηγής πληροφοριών και σχεδόν ταυτόχρονα με την αποδοχή του ηλεκτρονικού υπολογιστή ως πολυχρηστικού και μοναδικού εργαλείου στην υποχρεωτική εκπαίδευση, παρόλο που μια τέτοια συζήτηση δεν έχει καν ξεκινήσει στα ελληνικά εκπαιδευτικά πράγματα. Το φαινόμενο, δηλαδή η βίαιη εισαγωγή στο εκπαιδευτικό σύστημα διδακτικών μεθόδων, παιδαγωγικών θεωριών και νεότροπων όρων από την Εσπερία, δεν είναι καθόλου άγνωστο στην ελληνική πραγματικότητα και θεωρείται, μάλιστα, φυσιολογικό. Το περίεργο είναι ότι, τις περισσότερες φορές, η εισαγωγή και εφαρμογή επιβάλλονται άνωθεν ως πανάκεια, αφού πρώτα στην Εσπερία έχουν περάσει σε φάση παρακμής και αμφισβήτησης. η παραπάνω διαπίστωση υποδηλώνει και επιβεβαιώνει το σημαντικότερο προσδιοριστικό χαρακτηριστικό στην ιδεολογία και πρακτική της Παιδαγωγικής Επιστήμης, δηλαδή έναν αμείλικτο επιστημονικό μεταπρατισμό που διαχέεται σε πολλά επίπεδα ως κυρίαρχο μοντέλο σκέψης του ελληνικού επιστημονικού πολιτισμού.
Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 2 ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑ: ΕρΩΤηΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤηΣΕΙΣ Δημήτρης Γουλής, Σταύρος Γρόσδος 2.1. 10 μικρά μυστικά για ν αγαπήσουν τα μικρά παιδιά το διάβασμα (Δημήτρης Γουλής) 1. Εκμεταλλευόμαστε κάθε ευκαιρία που μας δίνεται για να διαβάσουμε οτιδήποτε μαζί με το παιδί μας: το πρόγραμμα της τηλεόρασης, συνταγές, πινακίδες, σήματα κυκλοφορίας, βιτρίνες κ.λπ. 2. Αφιερώνουμε, κάθε μέρα, ένα 15λεπτο στην ανάγνωση, σε κάποια στιγμή την οποία επιλέγει το ίδιο το παιδί. Κρατάμε τα μικρότερα παιδιά στην αγκαλιά μας και διαβάζουμε φωναχτά, περνώντας με το δάχτυλο τις σειρές του βιβλίου, δείχνοντας και σχολιάζοντας τις εικόνες. Ακόμα κι όταν το παιδί έχει μάθει να διαβάζει, συνεχίζουμε να του διαβάζουμε ιστορίες. Ακόμη καλύτερα, του διαβάζουμε την πρώτη ή δεύτερη σελίδα και το προτρέπουμε να συνεχίσει ή το αντίστροφο. 3. Καθιερώνουμε το 10λεπτο της ανάγνωσης στο κρεβάτι. Λίγο πριν το παιδί κοιμηθεί, το αφήνουμε να διαλέξει ένα αγαπημένο βιβλίο για να το διαβάσει, να του το διαβάσουμε ή και τα δυο μαζί. 4. ζητάμε από το παιδί μια εξυπηρέτηση: να διαβάσει μια ιστορία στο μικρό αδερφάκι. Αν δεν υπάρχει αδερφάκι, μπορούμε να το αντικαταστήσουμε με την αγαπημένη του κούκλα ή το αγαπημένο του αρκουδάκι. 5. Κάθε πρωί, αφήνουμε σημειώματα με γλυκόλογα ή ό,τι άλλο θέλουμε μέσα στην τσάντα, την κασετίνα, το καλαθάκι με το φαγητό κ.ά. Αργότερα, μπορούμε να βάζουμε και οδηγίες, αλλά με μέτρο!
Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 3 ΓΝΩρΙΜΙΑ ΜΕ ΔΕΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΛΛηΝΩΝ ΣΥΓΓρΑΦΕΩΝ ΜΕ ΟΧΤΩ ΜΕθΟΔΟΥΣ-ΤΕΧΝΙΚΕΣ Έλενα Αρτζανίδου Λίγο πριν ξεκινήσουμε ΟΙ ΔρΑΣΤηρΙΟΤηΤΕΣ που ακολουθούν απευθύνονται κυρίως σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας και στοχεύουν σε τρεις άξονες: στη γένεση της συμπεριφοράς του αναγνώστη, στα ειδικά χαρακτηριστικά της παιδικής λογοτεχνίας ως εκπαιδευτικού εργαλείου και στις ποικίλες όψεις του παιδικού βιβλίου (σχήμα, μέγεθος, φόρμα, εικονογράφηση κ.λπ.). Με βάση τα παραπάνω, προτείνονται εκπαιδευτικές δράσεις (δραστηριότητες, προγράμματα για το σχολείο, τη βιβλιοθήκη και την οικογένεια) με απώτερο στόχο να αποκτήσουν τα παιδιά συμπεριφορά έμπειρου και δημιουργικού αναγνώστη. η βασική και καθοριστική αρχή αυτών των δραστηριοτήτων είναι απλή: η ανάγνωση των βιβλίων λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας παιγνιώδους δραστηριότητας, ενός παιγνιδιού ή και σε ένα κάδρο δραστηριοτήτων, όπου το παιδί αποκτά μια υπευθυνότητα έναντι των άλλων (π.χ. οι μεγάλοι διαβάζουν στους μικρούς, οι πιο μεγάλοι παίζουν τον ρόλο του μικρού βιβλιοθηκονόμου κ.λπ.). Στο τέλος της κάθε δραστηριότητας προτείνουμε σε όσα παιδιά θέλουν να δανειστούν ένα ή και περισσότερα βιβλία. Αυτή η φάση είναι η πλέον ενδιαφέρουσα, γιατί αυτή συγκεκριμενοποιεί την αποτελεσματικότητα της όλης διαδικασίας και της οργάνωσης των φιλαναγνωστικών δραστηριοτήτων. Και βεβαίως οι φιλαναγνωστικές δραστηριότητες πρέπει να έχουν σχέδιο και κυρίως συνέχεια. Προσοχή όμως! Δεν υπάρχει ένας ελκυστικός τρόπος! Όλα αλλάζουν, όλα παρέρχονται, τα παιδιά δεν είναι ποτέ ίδια!
76 ΕΛΕΝΑ ΑρΤζΑΝΙΔΟΥ Ελκυστικό είναι το διαφορετικό, το αποκλίνον και το νεωτερικό! Ελκυστικό είναι το κάθε φορά και με κάποιον άλλο τρόπο! Ελκυστικό είναι για κάθε βιβλίο ένας άλλος τρόπος προσέγγισης! Υπάρχουν τόσοι διαφορετικοί τρόποι όσα και τα βιβλία! Με φαντασία, δημιουργικότητα και πολλές διαφορετικές δράσεις! θυμηθείτε! Όλα τα παιδιά μοιάζουν αλλά δεν είναι ίδια, όπως και όλα τα βιβλία. Είναι μύθος ο μέσος όρος! η έννοια «το παιδί» είναι συχνά αφηρημένη, μια γενίκευση και μια εξιδανίκευση. Τα παιδιά των λογοτεχνικών βιβλίων και της ρομαντικής λογοτεχνίας είναι συνήθως πολύ καλύτερα και λογικότερα και πιο βολικά από τα παιδιά που γνωρίζουμε. Ακόμη χειρότερα: τα παιδιά των παιδαγωγικών θεωριών και των ψυχολογικών και εκπαιδευτικών μοντέλων είναι ένας απρόσωπος μέσος όρος που δεν υπάρχει πουθενά παρά μόνο στα ψυχομετρικά αποτελέσματα των παραπάνω μοντέλων. Κάθε απόπειρα εφαρμογής τους στα δικά μας παιδιά αναδεικνύει την αδυναμία της προσαρμογής στην καθημερινή εκπαιδευτική πράξη, και, πολύ περισσότερο, εάν τα μοντέλα αυτά εκκινούν από χώρες με διαφορετική κουλτούρα, γλώσσα και με άλλες κοινωνικές ή οικονομικές δομές. Και εάν τα παιδιά που γνωρίζουμε είναι δικά μας και κυκλοφορούν ανάμεσά μας είτε ως μαθητές μας ή, ακόμη χειρότερα, ως δικό μας γέννημα, τότε ό,τι σχετίζεται με την έννοια «παιδί» είναι αποκαρδιωτικό. Και είναι λογικό, γιατί η απόσταση ανάμεσα στον μέσο όρο παιδιού και στο παιδί μας είναι τεράστια. Άλλωστε τα παιδιά παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία σχημάτων, μεγεθών και χρωμάτων (Σπινκ, 1990). Υπάρχει ακόμη και ένα άλλο στοιχείο που μπορεί να τεθεί ως γενική προϋπόθεση και οδηγός στον ειδικό χώρο της θεωρίας της φιλαναγνωσίας. η ανάγνωση βιβλίων (λογοτεχνικών και μη) είναι μόνο μία από τις πολλές δραστηριότητες των παιδιών που λειτουργούν ως τρόποι κατάκτησης δεξιοτήτων, απόκτησης γνώσεων, ανάπτυξης ικανοτήτων, κατανόησης του περιβάλλοντος αλλά και κοινωνικοποίησης, ψυχαγωγίας και χαράς. Υπάρχει η τηλεόραση, ο κινηματογράφος, η μουσική κ.λπ. που προσδιορίζουν άλλες περιοχές στάσεων και αξιών, όπως η σινεφιλία, η μουσικοφιλία κ.λπ.
Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 4 ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΜΨΥΧΩΣΕΙΣ Δημήτρης Γουλής, Σταύρος Γρόσδος 4.1. Ανακαλύπτω από το εξώφυλλο ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΥΜΕ το βιβλίο διαβάζοντας ένα απόσπασμα. Τι θέλουμε να πετύχουμε θα διαβάσουμε αποσπάσματα βιβλίων. θα συνδέσουμε την εικόνα με το κείμενο. Τι κάνουμε α. Στη βιβλιοθήκη ή στην τάξη ή στην αυλή απλώνουμε δέκα περίπου εικονογραφημένα βιβλία. Τα παιδιά μπορούν να δουν μόνο την εικόνα του εξωφύλλου και τον τίτλο κάθε βιβλίου. β. Ο εκπαιδευτικός διαβάζει ο ίδιος ή μοιράζει στα παιδιά σε φωτοαντίγραφο ένα απόσπασμα από κάποιο βιβλίο. γ. Τα παιδιά ακούν ή διαβάζουν το απόσπασμα και βλέποντας το εξώφυλλο προσπαθούν να ανακαλύψουν το βιβλίο. δ. Τα παιδιά έχουν την ευκαιρία, αν το επιθυμούν, να διαβάσουν ολόκληρο το περιεχόμενο των βιβλίων. (εικονογράφηση, κείμενο)
186 ΔηΜηΤρηΣ ΓΟΥΛηΣ, ΣΤΑΥρΟΣ ΓρΟΣΔΟΣ 4.21. Αλλάζοντας το ύφος θα γράψουμε ιστορίες, διασκευάζοντας παλιές ιστορίες. Τι θέλουμε να πετύχουμε θα διαβάσουμε ιστορίες. θα γράψουμε συμμετέχοντας σε δραστηριότητες δημιουργικής γραφής. θα διαβάσουμε φωναχτά ανακοινώνοντας τα γραπτά μας. θα συζητήσουμε την επίδραση αφηγηματικών στοιχείων στη διαμόρφωση του ύφους της ιστορίας. Τι κάνουμε α. Διαβάζουμε ιστορίες και συζητάμε το περιεχόμενό τους. β. Τα παιδιά επεμβαίνουν στο ύφος του κειμένου, ξαναγράφοντάς την ολόκληρη ή απόσπασμά της, έχοντας λάβει από τον εκπαιδευτικό συγκεκριμένες εντολές: Γράψτε την ιστορία σε συνεχή αφήγηση (χωρίς διάλογο) ή το αντίστροφο. Κάντε την ιστορία να αρχίζει από το τέλος προς την αρχή. Γράψτε το κείμενα σαν να συμβεί στο μέλλον. γ. η πρωτότυπη και η καινούργια ιστορία διαβάζονται στην τάξη και ακολουθεί συζήτηση για την επίδραση αφηγηματικών στοιχείων, όπως ο διάλογος, ο χρόνος κ.ά., στο ύφος της ιστορίας. Τι θα προσέξουμε η δραστηριότητα απευθύνεται σε μεγαλύτερα παιδιά. (δημιουργική γραφή, προφορική έκφραση, κείμενο)
Ε Ν Ο Τ η ΤΑ 5 η ΕξΕρΕΥΝηΣη ΤηΣ ΒΙΒΛΙΟθηΚηΣ Σταύρος Γρόσδος η ΣΤΟΧΟθΕΣΙΑ των δραστηριοτήτων με τίτλο «η εξερεύνηση της βιβλιοθήκης» περιλαμβάνει δύο βασικές επιδιώξεις: α. Τα παιδιά να προσεγγίσουν τους χώρους και να μυηθούν με τις λειτουργίες της βιβλιοθήκης, να γνωρίσουν τους ανθρώπους που εργάζονται μέσα στη βιβλιοθήκη, να νιώσουν το ευχάριστο ξάφνιασμα μιας βιβλιοθήκης που προσφέρει ερεθίσματα για παιχνίδια και δημιουργική δράση και να γνωρίσουν την ποικιλία και τη χρησιμότητα των βιβλίων. Γιατί «η βιβλιοθήκη με τα κλειδωμένα ράφια, τα απρόσιτα στον αναγνώστη ράφια, και το σοφό-παντογνώστη βιβλιοθηκάριο που γνωρίζει (;) απ έξω και ανακατωτά τα βιβλία πάνω στο κάθε θέμα και τη θέση τους στα ράφια, με τη δικαιοδοσία και την ψυχολογία του Κέρβερου ενάντια στον εισβολέα του βασιλείου του, έχει εκλείψει τελειωτικά» (Ντελόπουλος, 1989: 9). β. Να δημιουργηθεί, να οργανωθεί και να λειτουργήσει η βιβλιοθήκη του σχολείου ή της τάξης. «Παράλληλη γνώση» αποτελεί η προσέγγιση διαφόρων μορφών λόγου (όχι μόνο λογοτεχνικών κειμένων), η προφορική και γραπτή δημιουργική έκφραση των παιδιών μέσα από τη συμμετοχή σε δράσεις (προφορικός λόγος και γραπτά κείμενα προέρχονται από τις άμεσες εμπειρίες των παιδιών και έχουν φυσικούς, πραγματικούς αποδέκτες), καθώς δημιουργούνται στην τάξη επικοινωνιακές συνθήκες για τη χρήση της γλώσσας (Χαραλαμπόπουλος - Χατζησαββίδης, 1997 Γρόσδος - Ντάγιου, 2003) Οι δραστηριότητες απευθύνονται στους μαθητές/τριες των μεγαλύτερων τάξεων του δημοτικού σχολείου (τάξεις Δ, Ε και ΣΤ ). Με τις ανάλογες προσαρμογές μπορούν να εφαρμοστούν και στις μικρότερες τάξεις (τά-
242 ΣΤΑΥρΟΣ ΓρΟΣΔΟΣ ξεις Α, Β και Γ ), με δραστηριοποίηση μέσα κι έξω από τη σχολική αίθουσα. Οι δραστηριότητες είναι δομημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να διαθέτουν αυτονομία. Αυτό σημαίνει ότι ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει και να εφαρμόσει κάποιες απ αυτές και άλλες όχι, να αυξομειώσει τη διάρκειά τους, να προσθέσει ή να αφαιρέσει κείμενα. Είναι χωρισμένες σε τρεις κατηγορίες: δραστηριότητες π ρ ι ν α π ό τ η ν ε π ί σ κ ε ψ η στη βιβλιοθήκη, μέσα στη βιβλιοθήκη, μετά την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη. Κύρια δραστηριότητα, βέβαια, αποτελεί η επίσκεψη των παιδιών στη βιβλιοθήκη.