ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΕΙΚΤΕΣ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ Μαυράκη., Σιταρά Α. και Λουκάτος Α. Ε.ΠΕ.Μ. Α.Ε., Τοµέας ιαχείρισης Περιβάλλοντος και Βιώσιµης Ανάπτυξης, Αχαρνών 141Β, Αθήνα KEYWO Περιβαλλοντικοί δείκτες, αειφόρος ανάπτυξη, µοντέλο I ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της εργασίας είναι η ανάπτυξη και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικών περιβαλλοντικών δεικτών για την περίπτωση της Ρουµανίας. Οι επιλεγόµενοι δείκτες στηρίζονται τόσο στην ευρωπαϊκή, όσο και στη διεθνή εµπειρία και λαµβάνουν υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής εφαρµογής. Χωρίζονται σε 12 θεµατικές ενότητες και υπολογίζονται µε βάσει στοιχεία που παρέχονται από την Στατιστική Υπηρεσία της Ρουµανίας. UTAINABLE INICATO THE CAE OF OMANIA Mavraki., itara A. και Loukatos Α. EEM.A, Environmental Management and ustainable evelopment ector, 141B Acharon str, Athens G KEYWO Environmental indicators, sustainable development, I model UMMAY The purpose of this survey is the development and the evaluation of environmental indicators, relevant for the country of omania. The proposed indicators take into account the European and International experience in this field and also the special needs of the specific country. The indicators split into 12 thematic areas and are estimated according to the available data that are provided by the National Institute of omania. Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 1
1. ΕΙΚΤΕΣ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Οι δείκτες εκφράζουν την υφιστάµενη κατάσταση ή την ανάπτυξη µιας περιοχής ή ενός τοµέα, ποσοτικοποιώντας τα δεδοµένα και µετατρέποντας τα σε µετρήσιµα µεγέθη. Οι δείκτες αειφορικής ανάπτυξης δίνουν τη δυνατότητα σε µια περιοχή να καθορίσει το επίπεδο ανάπτυξης που ήδη βρίσκεται, το επιθυµητό επίπεδο που θα ήθελε να είναι (σύµφωνα µε τους στόχους και τα προγράµµατά της) και τη διαφορά µεταξύ των δύο καταστάσεων. Η αποδοτικότητα των δεικτών προσδιορίζεται από την ικανότητα τους να οριοθετούν τους δεσµούς της περιοχής σε σχέση µε την οικονοµία, την κοινωνία και το περιβάλλον, αναγνωρίζοντας τα προβλήµατα σε κάθε περίπτωση. Οι δείκτες που έχουν αναπτυχθεί µπορούν να καταταχθούν σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: 1) Οικονοµικοί 2) Κοινωνικοί 3) Περιβαλλοντικοί 4) Θεσµικοί Στο σηµείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η κατηγοριοποίηση αυτή είναι αποτέλεσµα της ανάλυσης του θέµατος της αειφόρου ανάπτυξης σε τρεις πυλώνες: τον οικονοµικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό. Ουσιαστικά οι τρεις πυλώνες της αειφορίας µας επιτρέπουν να ορίσουµε µία αναπτυξιακή προσπάθεια ως αειφόρο αν και µόνο εάν είναι ταυτόχρονα οικονοµικά βιώσιµη, κοινωνικά δίκαιη και περιβαλλοντικά υπεύθυνη 1.1. Περιβαλλοντικοί δείκτες και µοντέλο I Όσον αφορά τους περιβαλλοντικούς δείκτες, αυτοί χρησιµοποιούνται για τρεις κυρίως λόγους: 1. για να παρέχουν πληροφορία αναφορικά µε τα περιβαλλοντικά ζητήµατα, µε σκοπό να δίνουν τη δυνατότητα σε αυτούς που σχεδιάζουν την πολιτική (policy-makers) να εκτιµήσουν την σπουδαιότητά τους, 2. για να υποστηρίζουν την ανάπτυξη της πολιτικής και να θέτουν προτεραιότητες, αναγνωρίζοντας εκείνους τους παράγοντες - κλειδιά οι οποίοι ασκούν πίεση στο περιβάλλον, 3. να ελέγχουν τα αποτελέσµατα από τις πολιτικές αντιδράσεις [1]. Επιπροσθέτως, οι περιβαλλοντικοί δείκτες µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως ένα ισχυρό εργαλείο για την αύξηση της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης του κοινού. Οι περισσότεροι δείκτες σήµερα στηρίζονται στη σχέση που αναπτύσσεται µεταξύ του περιβαλλοντικού και ανθρώπινου συστήµατος. Σύµφωνα µε αυτό το σύστηµα ανάλυσης, η οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη ασκούν Πίεση (: ressure) στο περιβάλλον και ως αποτέλεσµα η κατάσταση του περιβάλλοντος µεταβάλλεται. Κατά αυτό τον τρόπο οδηγούµαστε σε Επιπτώσεις (I: Impact) στην υγεία, στα οικοσυστήµατα και στις πρώτες ύλες οι οποίες δύναται να εξάγουν µία κοινωνική Απάντηση (: esponse) που οδηγεί είτε πίσω σε Κινητήριες υνάµεις (: riving Forces) είτε στην Κατάσταση (: tate) ή τις Επιπτώσεις απευθείας. Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 2
Κινητήριες υνάµεις Αποκρίσεις Πιέσεις Επίπτωση Κατάσταση ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1. Η διάρθρωση του I αναφορικά µε τα περιβαλλοντικά ζητήµατα Το προαναφερόµενο σύστηµα αιτιολογικών σχέσεων, συµβολίζει το µοντέλο I. Η συγκεκριµένη µελέτη στηρίχτηκε στο µοντέλο αυτό µε τρόπο που οι περιβαλλοντικοί δείκτες να απεικονίζουν όλα τα στοιχεία της αλυσίδας (Σχεδιάγραµµα 1), η οποία ενώνει τις ανθρώπινες δραστηριότητες µε τις τελικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τις κοινωνικές αντιδράσεις που δηµιουργούνται χάριν των επιπτώσεων. 2. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΕΙΚΤΩΝ Σε παγκόσµιο επίπεδο δεν υπάρχει ένα αποδεκτό σύνολο περιβαλλοντικών δεικτών, το οποίο να είναι σε θέση να εφαρµόζεται σε όλα τα επίπεδα (σε περιοχές, κράτη, θεµατικές ενότητες κ.λπ.). Επιπλέον, έχει αναπτυχθεί πλήθος δεικτών που χρησιµοποιούνται σε διάφορες περιπτώσεις. Για ακριβώς αυτό το λόγο είναι επιθυµητή η εφαρµογή ενός καταλόγου κριτηρίων, µε απώτερο σκοπό τον περιορισµό των επιλεγέντων δεικτών στους άκρως απαραίτητους. Τέτοια κριτήρια εγγυώνται ότι οι δείκτες θα είναι χρήσιµοι, αλλά και αποτελεσµατικοί στην παροχή της απαραίτητης πληροφορίας προς αυτούς που σχεδιάζουν την πολιτική µίας περιοχής ή ενός τοµέα. Μία προσεκτική διαδικασία επιλογής είναι απαραίτητη για να καθοριστούν οι κατάλληλοι δείκτες. Στην περίπτωση της Ρουµανίας τα κριτήρια που επελέγησαν παρουσιάζονται ακολούθως. Οι δείκτες θα πρέπει: 1. να είναι σύµφωνοι µε τις Ευρωπαϊκές Στρατηγικές Βιώσιµης Ανάπτυξης [2] 2. να λαµβάνουν υπόψη τους οµικούς Περιβαλλοντικούς είκτες της EUOTAT 3. να είναι σε συµµόρφωση µε τις διεθνείς υποχρεώσεις (π.χ. Agenda 21) 4. να λαµβάνουν υπόψη πρακτικές και µεθοδολογίες, που προτείνονται από διεθνείς οργανισµούς (π.χ. OEC) 5. να είναι σε συµφωνία µε α) την Εθνική Στρατηγική Αειφόρου Ανάπτυξης της Ρουµανίας, β) τους στόχους της έκθεσης «Ανάπτυξη Χιλιετίας για την Ρουµανία» και γ) τη Στρατηγική Ανάπτυξης της Ρουµανίας «Ορίζοντας 2025» 6. να στηρίζονται στο µοντέλο I 7. να δύνανται να ενηµερώνονται σε τακτά χρονικά διαστήµατα 8. να δείχνουν ευαισθησία στις παρουσιαζόµενες αλλαγές 9. να υπολογίζονται χωρίς να έχουν ιδιαίτερες οικονοµικές απαιτήσεις 10. να λαµβάνουν υπόψη τη διαθεσιµότητα και την προσιτότητα των δεδοµένων 11. να προωθούν την ιδέα της Αειφόρου Ανάπτυξης 12. να είναι ευκολοκατανόητοι 13. να είναι επιστηµονικά ορθοί Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 3
3. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΙΚΤΩΝ Με βάση τα προαναφερόµενα κριτήρια, επιλέχτηκε ένα σύνολο 53 περιβαλλοντικών δεικτών, οι οποίοι παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 1. Όπως παρατηρείται, ο πίνακας έχει χωριστεί σε δύο επίπεδα. Το δεύτερο επίπεδο, είναι υποδιαίρεση του πρώτου και περιλαµβάνει τους δείκτες που υπολογίστηκαν για τα δεδοµένα της Ρουµανίας. Αναφορικά µε την τρίτη στήλη αυτή αφορά το µοντέλο I, δηλαδή για κάθε ένα δείκτη υπάρχει ο ανάλογος χαρακτηρισµός του ως δείκτης πίεσης (Ρ), κατάστασης (), επίπτωσης (I) κ.λ.π. Το πρώτο επίπεδο αφορά τις θεµατικές ενότητες στις οποίες ανήκουν οι επιλεγµένοι δείκτες. Οι ενότητες: 1. Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου, 2. Ενεργειακή ένταση της οικονοµίας, 3. Ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, 4. Εσωτερικές µεταφορές σε σχέση µε το ΑΕΠ, 5. Τυπικός διαχωρισµός των µεταφορών, 6. Ποιότητα αέρα στις αστικές περιοχές, 7. ηµοτικά στερεά απόβλητα, 8. Προστασία φυσικών πόρων (Οδηγίες για τα Πουλιά και τα Ενδιαιτήµατα) και 9. Προστασία φυσικών πόρων (αποθέµατα ψαριών στα Ευρωπαϊκά θαλάσσια ύδατα), προτείνονται από την Eurostat. Οι υπόλοιπες τρεις θεµατικές ενότητες (10. Γεωργία, 11. Βιοµηχανία, 12. Υδατικοί Πόροι) προτείνονται από την οµάδα µελέτης µε απώτερο σκοπό τη δηµιουργία µιας ολοκληρωµένης λίστας δεικτών. Αναφέρεται ότι για κάθε δείκτη αναπτύχθηκε συγκεκριµένη µεθοδολογία υπολογισµού. Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 4
ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΕΙΚΤΕΣ Επίπεδο I Επίπεδο II I ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ 1. Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου 2. Ενεργειακή ένταση της οικονοµίας 3. Ανανεώσιµες πηγές ενέργειας ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ 4. Εσωτερικές µεταφορές σε σχέση µε το ΑΕΠ 1.Συνολικές εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου 2.Ένταση εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου 3.Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου ανά άτοµο 4. Συνολική προµήθεια πρωτογενούς ενέργειας 5. Ένταση ενεργειακής χρήσης 6. Κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας 7. Ποσοστό χρήσης ενέργειας από ανανεώσιµες πηγές 1.Συνολική ετήσια βιοµηχανική παραγωγή 2. Συνολικός φόρτος µεταφοράς επιβατών 3. Συνολικός φόρτος µεταφοράς αγαθών 4. Ένταση µεταφοράς επιβατών 5. Ένταση µεταφοράς αγαθών 6. Χρήση τεχνολογίας για καταλυτικά αυτοκίνητα 5. Τυπικός διαχωρισµός των µεταφορών 7. Ιδιωτική κατοχή αυτοκινήτων 8. Φόρτος µεταφοράς επιβατών (ανά µεταφορικό µέσο) 9. Φόρτος µεταφοράς αγαθών (ανά µεταφορικό µέσο) 10. Φόρτος µαζικής µεταφοράς επιβατών 11. Φόρτος µαζικής µεταφοράς αγαθών Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 5
ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΑΕΡΑ 6. Ποιότητα αέρα 1. Αστικοποίηση στις αστικές 2.Local Agenda 21 περιοχές 3. Εκποµπές αέριων ρύπων 4. Πυκνότητα οδικού δικτύου 5. Χώροι πρασίνου στο αστικό περιβάλλον ΣΤΕΡΕΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ 7. ηµοτικά 1. Εξέλιξη πληθυσµού στερεά απόβλητα 2. Κατά κεφαλή παραγωγή αποβλήτων 3. ιαχείριση αποβλήτων 4. Ελεγχόµενες χωµατερές 5. Ανακύκλωση στερεών αποβλήτων Επίπεδο I Επίπεδο II I ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 8. Προστασία 1. ασώδης περιοχή φυσικών πόρων 2. Προστατευόµενη περιοχή ανά τύπο (Οδηγίες για τα 3. Περιοχές που έχουν προσβληθεί από Πουλιά και τα απερήµωση 4. Απειλούµενα είδη Ενδιαιτήµατα) 5. Απειλούµενα ενδιαιτήµατα 6. Προστατευόµενη περιοχή 7. Περιοχές δάσωσης 9. Προστασία φυσικών πόρων (αποθέµατα ψαριών στα Ευρωπαϊκά θαλάσσια ύδατα) 8. ιαχειριστικά σχέδια 9. Συσσώρευση πληθυσµού στις παράκτιες περιοχές 10. Ποιότητα θαλασσινού νερού 11. Ετήσια αλιευτική παραγωγή 12. Απειλούµενα είδη I I I I Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 6
ΓΕΩΡΓΙΑ 10. Γεωργία 1. Κατανάλωση λιπασµάτων 2. Κατανάλωση εντοµοκτόνων 3. Γεωργική ένταση 4. Εφαρµογή µεθόδων βιολογικής καλλιέργειας Επίπεδο I Επίπεδο II I ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 11. Βιοµηχανία 1. Μέγεθος και αριθµός βιοµηχανικών µονάδων 2. Ένταση ενεργειακής χρήσης στη βιοµηχανία Υ ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ 12. Υδατικοί 1.Συνολικές αντλήσεις επιφανειακών και Πόροι υπόγειων υδάτων 2. Κατά κεφαλή κατανάλωση νερού 3. Ποιότητα επιφανειακών νερών 4. Κατάσταση δικτύου πόσιµου νερού 5. Αριθµός πόλεων συνδεδεµένων στο αποχετευτικό δίκτυο 6. Ποσοστό πληθυσµού που έχει πρόσβαση σε πόσιµο νερό 7. Αριθµός πόλεων µε δίκτυα πόσιµου νερού Ρ Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 7
4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σηµαντικό στοιχείο σχετικό µε την επιλογή των δεικτών είναι η ευελιξία τους και η αντοχή τους ταυτόχρονα, στη διάσταση του χρόνου. Για να είναι χρήσιµα τα συµπεράσµατα που εξάγονται από την εκτίµηση των διαφόρων δεικτών πρέπει να µπορούν να συγκριθούν µε µία κατάσταση στο παρελθόν ή µε ένα επιθυµητό µελλοντικό στόχο. Έχοντας ως βάση τη λογική αυτή σχεδιάστηκαν οι προτεινόµενοι δείκτες, για τον υπολογισµό των οποίων ήταν απαραίτητη η συµβολή της Στατιστικής Υπηρεσίας της Ρουµανίας καθώς µας παρείχε τα απαραίτητα δεδοµένα. Η χρονική περίοδος για την οποία εκτιµήθηκαν και εν τέλει αξιολογήθηκαν οι δείκτες, ξεκινάει το 1998 και καταλήγει το 2002. Κατά την πορεία της εκτίµησης και αξιολόγησης των περιβαλλοντικών δεικτών, προέκυψαν διάφορα προβλήµατα το κυριότερο εκ των οποίων αποτέλεσε η µη διαθεσιµότητα στοιχείων για όλους τους προτεινόµενους δείκτες. Ως αποτέλεσµα αυτού, από τους συνολικά 53 υπολογίστηκαν και αξιολογήθηκαν 44 δείκτες. Το θετικό αποτέλεσµα από τη µελέτη είναι ότι πλέον η Στατιστική Υπηρεσία της Ρουµανίας διαθέτει ένα εργαλείο εκτίµησης της περιβαλλοντικής κατάστασης της χώρας, το οποίο είναι ικανό να υποστηρίξει συγκεκριµένες αναπτυξιακές δράσεις και να θέσει προτεραιότητες αναφορικά µε την προστασία του περιβάλλοντος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bosch., M. Buchele and. Gee (1999) Environmental indicators: Typology and overview, European Environmental Agency 2. Wolff. (2003) EU Member tate experiences with sustainable development indicators, Eurostat Heleco 05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 8