Λέξεις κλειδιά: Κοσμάς ο Αιτωλός, εκπαίδευση, Νέο Σχολείο.

O Πατροκοσμάς ως διδάσκαλος και παιδαγωγός Χριστοδούλου Πηνειώ 1, Νηπιαγωγός Ειδικής Αγωγής MSc, Υποψήφια διδάκτωρ ΑΠΘ, Υπότροφος του Ι.Κ.Υ. Χριστόπουλος Κωνσταντίνος 2, Φοιτητής Νομικής ΕΚΠΑ Αθηνών Χριστοπούλου Φωτεινή 3, Φοιτήτρια Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών 1,2,3 xripinio@gmail.com Περίληψη Στο πλαίσιο της συμπλήρωσης τριακοσίων χρόνων από τη γέννηση του πατρο-κοσμά (1714-2014) στην παρούσα εργασία, θα επιχειρηθεί μία παιδαγωγική θεώρηση του έργου του. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε μία από τις κορυφαίες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (Ευσταθίου, 2010) κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ασχολήθηκε με το σύνολο σχεδόν των προβλημάτων που απασχολούσαν την κοινωνία της εποχής του και εξακολουθούν να είναι επίκαιρα ακόμη και σήμερα. Αναφορικά με την παιδαγωγική πλευρά του έργου του, οι προσπάθειές του επικεντρώθηκαν κυρίως στην ίδρυση σχολείων, τα οποία παρείχαν παιδεία που διέσωσε και στερέωσε την εποχή εκείνη την αυτοσυνειδησία του έθνους μας. Όπως αναφέρει ο ίδιος σε μια επιστολή προς τον αδελφό του Χρύσανθο άφησε κληρονομιά στον ελληνισμό «δέκα σχολεία ελληνικά» και «διακόσια δια κοινά γράμματα», (Καρατζά, 2009). Ο μεγάλος διδάχος και αναμορφωτής της Παιδείας της υπόδουλης Ελλάδας, ειδικά στον τομέα της Παιδείας πρωτοπορεί. Προκύπτει ότι ήταν γνώστης των διδακτικών θεωριών της εποχής του. Γνώριζε και εφάρμοζε στη διδασκαλία του μεθόδους, κανόνες και σχήματα, που η Διδακτική ανακάλυψε και πρότεινε σε μεταγενέστερο χρόνο (Μαμασούλα, 2001). Η πλειοψηφία των μεθόδων αυτών βρίσκει εφαρμογή και στις μέρες μας (Νέο πρόγραμμα σπουδών-νέο Σχολείο). Λέξεις κλειδιά: Κοσμάς ο Αιτωλός, εκπαίδευση, Νέο Σχολείο. ISSN 1790-8574 1

Abstract In the context of completing 300 years since the birth of Father-Kosmas (1714-2014) we will attempt, in the current project, an educational approach of his work. Kosmas of Aetolia was one of the leading figures of the Enlightenment (Efsthathiou, 2010) during the Ottoman rule. He was involved in almost all problems that concerned the society of his time and remain up-to-date until now. Regarding the educational side of his work, his efforts focused primarily in establishing schools, which provided education that rescued and cemented the self-consciousness of our nation in that era. As he mentions in a letter to his brother Chryssantho, he left Ten Greek Schools and Two hundred common letters as a legacy to Hellenism (Karantza, 2009). The great teacher and reformer of enslaved Greece is a pioneer, especially in the field of education. It appears that he was aware of the teaching theories of his era. He knew and applied in his teaching, methods, rules and forms that Teaching discovered and proposed at a later time (Mamasoula, 2001). The majority of these methods can be applied nowadays (New Curriculum, New School). Key words: Kosmas of Aetolia, education, New School. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Κοσμάς ο Αιτωλός γνωστός και ως Πατροκοσμάς, ήταν Έλληνας μοναχός της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Είναι γνωστός επίσης ως Ισαπόστολος, Ιερομάρτυς και Άγιος. Γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Μέγα Δένδρο της επαρχίας Απόκουρου της Αιτωλοακαρνανίας ή σύμφωνα με άλλους μελετητές του στο γειτονικό χωριό Ταξιάρχης. Οι απόψεις για τον ακριβή τόπο και χρόνο της γεννήσεώς του διίστανται. Το πραγματικό του όνομα ήταν Κώστας Ανυφαντής (Σούλη, 2005). Αναφορικά με την πρώτη του στοιχειώδη «μόρφωση» μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασίδας και των Αγράφων κοντά σε ονομαστούς ιεροδιδασκάλους του τόπου του, όπως ήταν ο Γεράσιμος Λύτσικας. Αργότερα ISSN 1790-8574 2

διορίστηκε και ο ίδιος ως δάσκαλος στη Λομποτινά της Ναυπακτίας (Μεταλληνός, 1998). Σε ηλικία είκοσι ετών «άρχισε να διδάσκεται τα γραμματικά» από έναν άλλο ιεροδιάκονο, τον Ανανία Δερβισάνο. Μερικά χρόνια αργότερα (1749) ο Κοσμάς ο Αιτωλός παρακινούμενος από τον πόθο του να κάνει σπουδές ανωτέρου επιπέδου, πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους για να μαθητεύσει. Εκεί επιδόθηκε στη μελέτη της θεολογίας και της φιλοσοφίας, έχοντας για δασκάλους του τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον Παναγιώτη Παλαμά. Στη συνέχεια ο Άγιος Κοσμάς (1759) μετέβη στη Μονή Υιλοθέου, όπου και χειροτονήθηκε μοναχός (Μεταλληνός, 1998). Λίγα χρόνια αργότερα, θέλοντας να βοηθήσει τους υπόδουλους Έλληνες, αποφασίζει να εγκαταλείψει το Άγιο Όρος και να ξεκινήσει το ιεραποστολικό του έργο. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός συνελήφθη και απαγχονίστηκε στις 24 Αυγούστου 1779 στο Κολικόντασι της Αλβανίας. Η αιτία του μαρτυρικού του θανάτου ήταν ο αγώνας του για την καθιέρωση της ημέρας της Κυριακής ως αργίας. Συγκεκριμένα, μετά από πολλές προσπάθειες κατάφερε να μεταφέρει τα παζάρια που γίνονταν εκείνη την εποχή την Κυριακή, να γίνονται ημέρα Σάββατο. Όμως το Σάββατο αποτελούσε ημέρας αργίας για τους Εβραίους και με αυτή την αλλαγή ζημιώνονταν οικονομικά. Η συνέπεια ήταν οι Εβραίοι να τον διαβάλλουν στους Τούρκους, οι οποίοι διέταξαν το θάνατό του. Tο 1961 ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ανακηρύχθηκε επίσημα Άγιος της Εκκλησίας μας (Μενούνου, 1979) και η μνήμη του τιμάται κάθε χρόνο στις 24 Αυγούστου. Η προσφορά του έργου του Πατροκοσμά ήταν πολύ σημαντική για την Ελλάδα. Υπήρξε για το ελληνικό έθνος ένας από τους σημαντικότερους και μεγαλύτερους παιδαγωγούς αλλά και αγωνιστές. Όλα αυτά έλαβαν χώρα σε μια περίοδο που το Ελληνικό Έθνος ζούσε κάτω από αρκετά δύσκολες συνθήκες. Η παρούσα εργασία θα επικεντρωθεί στην παιδαγωγική πλευρά του έργου του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Θα γίνει αναφορά στις παιδαγωγικές αρχές και στις μεθόδους διδασκαλίας που εφάρμοσε τότε ο Πατροκοσμάς και τις οποίες τις συναντάμε και σήμερα στο εγχείρημα της δημιουργίας του Νέου Σχολείου. Νέο Σχολείο-Σχολείο του 21ου Αιώνα ISSN 1790-8574 3

Το εγχείρημα που ονομάζεται «Νέο Σχολείο - Σχολείο 21ου Αιώνα» αποτελεί μια αναγκαιότητα και ανταποκρίνεται στις νέες εκπαιδευτικές ανάγκες και τις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, θέτει το μαθητή στο επίκεντρο των αλλαγών με σκοπό τη συνολική βελτίωση του επιπέδου σπουδών των μαθητών, καθώς και της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα, αποτελεί ένα σχολείο ανοιχτό στην κοινωνία, στις ιδέες, στη γνώση και στο μέλλον, για τους μαθητές που είναι η επένδυση του μέλλοντος. Στο επίκεντρο όλων των προσπαθειών βρίσκεται ο μαθητής χωρίς κοινωνικές, οικονομικές, μορφωτικές, θρησκευτικές ή πολιτισμικές διακρίσεις και ανισότητες. Το Νέο Σχολείο οδηγεί σε μια εκπαίδευση δημιουργική, καινοτόμα, ανοιχτή στις εξελίξεις της παγκόσμιας γνώσης. Όλες οι προσπάθειές του προσβλέπουν στη διαμόρφωση ενός δημιουργικού και ανοικτού εκπαιδευτικού κλίματος που όχι μόνο επιδέχεται αλλά και δημιουργεί καινοτομία, αξιοποιεί σύγχρονα διδακτικά εργαλεία και ανταποκρίνεται στις διαφοροποιημένες ανάγκες των σημερινών μαθητών. Το Νέο Σχολείο - το Σχολείο 21ου αιώνα έχει στόχο την προετοιμασία των νέων γενιών ώστε να μπορούν: να πατούν στέρεα πάνω σε αξίες και αρχές που κάνουν κάθε νέο «πάνω απ όλα ΑΝΘΡΩΠΟ» να συνεχίζουν να αποκτούν γνώσεις σε όλη τη διάρκεια του βίου τους, να συμμετέχουν με επιτυχία στην οικονομική ζωή και να έχουν ευκαιρίες κοινωνικής ανόδου, να ασκούν το ρόλο του υπεύθυνου πολίτη, να συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή του τόπου τους, να αναπτύσσουν αυτόνομη δράση, συλλογικό κοινωνικό πνεύμα, και περιβαλλοντική συνείδηση (ανάκτηση από www.eddul.gr). Αφετηρία για το προαναφερόμενο νέο εγχείρημα είναι η διαμόρφωση ενός νέου προγράμματος σπουδών για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Το νέο πρόγραμμα σπουδών θα είναι ανοιχτό και ευέλικτο, λαμβάνοντας υπόψη τους διαφορετικούς ρυθμούς μάθησης των μαθητών καθώς και τις ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από τις διαφορετικές κοινωνικό πολιτισμικές παραστάσεις του κάθε παιδιού. ISSN 1790-8574 4

Οι παιδαγωγικές αρχές, τεχνικές και οι μέθοδοι διδασκαλίας πού προτείνονται και προωθούνται σήμερα για το Νέο Σχολείο συνοψίζονται ως εξής: αποκαλυπτική μάθηση, βιωματική μάθηση, παιδοκεντρική διάσταση διαφοροποιημένη παιδαγωγική-διδασκαλία, διδασκαλία σε ομάδες, διαθεματική προσέγγιση της γνώσης, πιο ευέλικτο μαθησιακό περιβάλλον, ενεργητικότερη συμμετοχή των μαθητών στις δραστηριότητες και στο σχεδιασμό της προσωπικής τους μάθησης, αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, μεγαλύτερη εξατομίκευση της διδασκαλίας, ανάδραση, αλληλεπίδραση (ανάκτηση από repository.edulll.gr). Το έργο του Κοσμά του Αιτωλού Ο Κοσμάς ο Αιτωλός έδρασε στον ελληνικό χώρο υπό την καθοδήγηση των οικουμενικών πατριαρχών Σεραφείμ Β (1757-1761) και Σωφρονίου Β (1774-1780). Το κήρυγμά του δεν είχε καμία σχέση με την ελληνική παράδοση, το αντίθετο μάλιστα, ονομάστηκε όμως ως ο «μεγαλύτερος μετά την άλωση Έλληνας», «Πατέρας του Νεώτερου Ελληνισμού», «Πατροκοσμάς», «Μεγάλος Διδάχος», «Προφήτης του Γένους». Ο πατρο-κοσμάς δεν παρέμεινε και δεν εργάσθηκε μόνο σε μία περιοχή της Ελλάδας, αλλά διέτρεξε ολόκληρη την επικράτειά της. Σύμφωνα με μερικούς μελετητές του από το 1760 ως το 1779 πραγματοποίησε τέσσερις μεγάλες περιοδείες και σύμφωνα με μερικούς άλλους τρεις. Επισκέφτηκε σχεδόν ολόκληρη την Ελλάδα, τη Θράκη, την Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, τα Επτάνησα, την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία. Όλα αυτά τα χρόνια ο Άγιος Κοσμάς κατάφερε να ιδρύσει αρκετά σχολεία και να γίνει σεβαστός σε όλους, ακόμα και στους Τούρκους. Σε μια επιστολή προς τον ISSN 1790-8574 5

αδελφό του Χρύσανθο αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ἕως τριάκοντα (Γκιόλια, 1972) ἐπαρχίας περιῆλθον, δέκα σχολεῖα ἑλληνικὰ ἐποίησα, διακόσια διὰ κοινὰ γράμματα». Όμως για να εκτιμηθεί το μεγάλο έργο του Κοσμά του Αιτωλού, πρέπει να μεταφερθεί κανείς νοερά στο ιστορικοκοινωνικό κλίμα της εποχής που έζησε και έδρασε. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός έδρασε σε μια εποχή, όπου η Ρωμιοσύνη βρισκόταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Tα πάντα είχαν μετατραπεί σε ερείπια, και αυτό συνέβαινε κυρίως στην ελληνική ύπαιθρο. Το ελληνικό έθνος, λόγω της επί αιώνες παρατεινομένης οθωμανικής σκλαβιάς απειλούνταν με αλλαξοπιστία και με πνευματικό αφανισμό. Η παιδεία και τα γράμματα είχαν σχεδόν εξαφανιστεί. Η ελληνική γλώσσα σε πολλές τουρκοκρατούμενες περιοχές κινδύνεψε να σταματήσει να ακούγεται. Οι κάτοικοι της Ελλάδας είχαν εξαγριωθεί από την αμάθεια. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός έλεγε χαρακτηριστικά «Δεν βλέπετε πού το Γένος μας αγρίευσε από την αμάθεια και εγίναμεν σαν θηρία;». Η κατάσταση για το Ελληνικό Έθνος άρχισε να μεταβάλλεται προς το καλύτερο, από τα τέλη του 17ου και τις αρχές του 18ου αιώνα. Κυρίαρχο ρόλο σε αυτή την αναγέννηση έπαιξαν οι μεγάλοι διδάσκαλοι του Γένους (Ρήγας Φεραίος κ. ά.) συμπεριλαμβανομένου και του Κοσμά του Αιτωλού, οι οποίοι επικέντρωσαν τις προσπάθειές τους στην παιδεία, στη μόρφωση και στην αναγέννηση του εθνικού φρονήματος των Ελλήνων. Ειδικότερα, στην πάρα πολύ κρίσιμη αυτή καμπή της ιστορίας εμφανίστηκε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Με την ίδρυση σχολείων και τον αγώνα του για τη γλώσσα και την πίστη δημιούργησε πρώτα απ όλα τις προϋποθέσεις ανάπτυξης της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Στην εποχή του Πατροκοσμά η παιδεία είχε βελτιωθεί αρκετά, αφού πλέον στις πόλεις λειτουργούσαν αρκετά ελληνικά σχολεία. Όσον αφορά τις περιοδείες του, μαρτυρίες αναφέρουν ότι περιόδευε από χωριό σε χωριό και σε κάθε μέρος έμενε για δύο μέρες και κήρυττε τρεις φορές στους κατοίκους του. Το πρώτο του κήρυγμα γινόταν το βράδυ που έφτανε στο κάθε χωριό, το δεύτερο το επόμενο πρωί και το τρίτο του κήρυγμα γινόταν το ίδιο βράδυ. ISSN 1790-8574 6

Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι σχεδίαζε και ακολουθούσε έναν προγραμματισμό της «ύλης». Οι διδαχές του δηλαδή είχαν μία δομή, μία οργάνωση κάτι που συναντάει κανείς σήμερα και στο Νέο σχολείο. Ανάμεσα στα βασικά θέματα που αναπτύσσει στις διδαχές του είναι η ισότητα του άνδρα και της γυναίκας η κοινωνική θέση της γυναίκας, η αγάπη προς το Θεό και το συνάνθρωπό μας, η μόρφωση των παιδιών, η διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, η σημασία της ημέρας της Κυριακής, η ταπεινοφροσύνη, η καταδίκη της υπερηφάνειας κ.ά. Τα θέματα αυτά εξακολουθούν να έχουν μία διαχρονική αξία και επικαιρότητα ακόμη και στις μέρες μας. Απλούστευε τα λόγια του και το περιεχόμενο του κηρύγματός του το προσάρμοζε και το εναρμόνιζε ανάλογα με το ακροατήριό του, έτσι ώστε να μπορεί να γίνεται κατανοητός από όλους. Εφάρμοζε μία διαφοροποιημένη διδασκαλία. Το ύφος του κηρύγματός του είναι επίσης απλό, αφηγηματικό και πάντα προσαρμοσμένο σύμφωνα με τις περιστάσεις που συναντούσε σε κάθε τόπο (Γκιόλια, 1972). Αυτό με δεδομένο το γεγονός ότι η πλειοψηφία του ακροατηρίου του, λόγω των περιστάσεων ήταν χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ή σχεδόν αμόρφωτο. Η μεθοδική πορεία της διδασκαλίας του είχε όλα τα χαρακτηριστικά της έντεχνης διδασκαλίας. Επισταμένη μελέτη και εμβάθυνση στην παιδευτική αγωγή και δράση του Κοσμά του Αιτωλού οδηγεί στη διαπίστωση ότι οι παιδαγωγικές αρχές και οι μέθοδοι διδασκαλίας πού προτείνονται σήμερα για το Νέο Σχολείο (αποκαλυπτική μάθηση, βιωματική προσέγγιση, παιδοκεντρική διάσταση, διαφοροποιημένη διδασκαλία, ανάδραση, αλληλεπίδραση κ.ά.), καθώς και τα νέα σχολικά προγράμματα (περιβαλλοντικής αγωγής, αγωγής υγείας κ.ά.) είχαν ήδη εφαρμοστεί από τον Κοσμά τον Αιτωλό στην εποχή της Τουρκοκρατίας, όταν ακόμη δεν υπήρχε καμία σχεδόν θεσμική μέριμνα για την παιδεία του υπόδουλου γένους (Σπυρέλη, 2014). Σύμφωνα με την Μαμασούλα (2001) οι Διδακτικές αρχές που εφάρμοζε ο Πατροκοσμάς στις Διδαχές του ήταν: Η παιδοκεντρική αρχή Η αρχή της ολικότητας Η αρχή της εγγύτητας στη ζωή ISSN 1790-8574 7

Η μέθοδος Project Η αρχή της εποπτείας Η αρχή της επανάληψης Η αρχή του διδακτικού διαλόγου Η ερωτηματική μορφή διδασκαλίας Η διηγηματική μορφή Η συγκριτική μέθοδος Η μέθοδος της διαλέξεως Η μέθοδος της ανακάλυψης ή δημιουργικής μάθησης Η επαγωγική και η απαγωγική μέθοδος (Μαμασούλα, 2001). Το ακροατήριο του Κοσμά του Αιτωλού απαρτιζόταν από άτομα κάθε ηλικίας. Τη Δια Βίου εκπαίδευση την επισημαίνει και το Νέο Σχολείο σήμερα. Η διδασκαλία του ήταν άμεση και είχε βιωματικό χαρακτήρα. Το περιεχόμενό της στηριζόταν στις προϋπάρχουσες γνώσεις του ακροατηρίου του, οι οποίες αποτελούσαν ένα εφαλτήριο για περαιτέρω γνώση. Η διδασκαλία του δεν ήταν δασκαλοκεντρική, αλλά μαθητοκεντρική. Χρησιμοποιούσε στις διδαχές του τη διαλεκτική μέθοδο με την χρήση των ερωταποκρίσεων. Έτσι οι ακροατές με μικρή καθοδήγηση και αυτενεργώντας οδηγούνταν στην κατάκτηση της νέας γνώσης. Αυτή η νέα γνώση χαρακτηρίζονταν από μία μονιμότητα, γιατί η κατάκτησή της πραγματοποιούνταν μέσω της ανακαλυπτικής μάθησης. Η δημιουργική μάθηση και η αποκαλυπτική μάθηση βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα της κονστρουκτιβιστικής θεωρίας. Η κονστρουκτιβιστική θεωρία πρεσβεύει ότι τα υποκείμενα κατασκευάζουν ενεργητικά τη γνώση καθώς προσπαθούν να λύσουν ρεαλιστικά προβλήματα, συνήθως σε συνεργασία με άλλα άτομα που έχουν κοινά ενδιαφέροντα. Η αυτενέργεια του μαθητή αποτελεί το κλειδί για τη μάθηση (Newby, et al., 2006). Επίσης, ο Πατροκοσμάς υπήρξε παράλληλα και σπουδαίος διδάσκαλος κοινωνικών ιδεών που αγωνίστηκε με μεγάλο σθένος για την εξάλειψη πολλών κοινωνικών αδικιών. Με το κήρυγμά του μέσα από τη διδασκαλία του φαίνεται ότι πολεμούσε τη διάκριση μεταξύ των ανθρώπων. Στα κοινωνικά ζητήματα ο άγιος Κοσμάς δίδασκε την ισότητα ανδρός και γυναικός. Επόμενο ήταν λοιπόν η στάση του να είναι σκληρή απέναντι στις φυλετικές διακρίσεις που έκαναν οι ίδιοι οι γονείς στα ISSN 1790-8574 8

παιδιά τους. Γι αυτό συμβούλευε τους πιστούς να μην προτιμούν τα αγόρια από τα κορίτσια, γιατί όλα είναι πλάσματα του Θεού. «Νά μήν προτιμᾶτε τά ἀρσενικά παιδιά σας ἀπό τά θηλυκά, διατί ὅλα πλάσματα τοῦ Θεοῦ εἶναι.», (Μενούνου, 1979). Κατακλείδα όλων των λόγων και των προσπαθειών του Κοσμά του Αιτωλού αποτελούσε η προτροπή του για την ίδρυση σχολείων. Έλεγε «Καλύτερα «να έχης εις την χώραν σου σχολείον ελληνικόν παρά να έχης βρύσες και ποταμούς, διατί η βρύσις ποτίζει το σώμα, το δε σχολείον ποτίζει την ψυχήν το σχολείον ανοίγει τες εκκλησίες, το σχολείον ανοίγει τα μοναστήρια» (Μενούνου, 1979). Όπως προκύπτει από τις σωζόμενες επιστολές του με δική του μέριμνα, ιδρύθηκαν στην υπόδουλη Ελλάδα πλήθος σχολεία για τη στοιχειώδη και τη μέση εκπαίδευση. Τα συγκεκριμένα σχολεία λειτουργούσαν υπό την επίβλεψη επιτρόπων, που διόριζε κατά τόπους. Συνιστούσε με ιδιαίτερη επιμονή, να μιλούν όλοι ελληνικά, τόσο στους δημόσιους χώρους, όσο και κατ οίκον (Μενούνου, 1979). Θεωρούσε τη μόρφωση σαν το πρώτο στοιχείο της αναγεννήσεως του ελληνικού έθνους. Ήθελε δωρεάν εκπαίδευση για όλο τον κόσμο και για όλο το λαό. Γι αυτό και σε κάθε περιοδεία του επέμενε και παρότρυνε την ίδρυση σχολείων τονίζοντας: «Δεν πρέπει να υπάρχει χωριό χωρίς σχολείο». Τους γονείς τους συμβούλευε: «Να μορφώνετε τα παιδιά σας από μικρά διά να συνηθίζουν εις τον καλόν δρόμον» και «καλλίτερα να αφήνετε τα παιδιά σας πτωχά και γραμματισμένα παρά πλούσια και αγράμματα». Πολλές φορές τόνιζε το πόσο μεγάλο όφελος θα είχε το Έθνος με την ίδρυση σχολείων: «τα γράμματα είναι το στολίδι του ανθρώπου». Το σχολείο για τον Άγιο Κοσμά αποτελεί τη σημαντικότερη πνευματική, πολιτιστική και πολιτισμική πηγή κάθε λαού. Από όπου περνούσε ρωτούσε: «Ἔχετε σχολεῖον γιὰ νὰ διαβάζουν τὰ παιδιά;» Και επειδή η πιο συνηθισμένη απάντηση ήταν «ὄχι» τους συμβούλευε: «Νὰ μαζευθῆτε ὅλοι νὰ κάνετε ἕνα σχολεῖον κοινόν, νὰ βάλετε καὶ ἐπιτρόπους νὰ τὸ κυβερνοῦν, νὰ βάνουν δάσκαλο νὰ μαθαίνουν ὅλα τὰ παιδιὰ πλούσια καὶ φτωχά, διότι χωρὶς τὸ σχολεῖον περιπατοῦμε εἰς τὸ σκότος. Ἄν δὲν ἦταν σχολεῖον, ποῦ ἤθελα μάθῃ ISSN 1790-8574 9

ἐγὼ νὰ σᾶς διδάσκω; Καὶ ἄν δὲν ἐμάθετε οἱ πατέρες γράμματα, νὰ σπουδάζετε τὰ παιδιά σας», (Βασιλόπουλου, 1955). Βάση αυτού του αγώνα και της προσπάθειάς του για την παιδεία αποτελούσε η αγάπη του για το παιδί. Ο Πατροκοσμάς ίδρυσε τουλάχιστον 200 σχολεία, ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι ήταν 1.200. Τα δέκα από αυτά υποστηρίζεται ότι ήταν ανώτερες σχολές, στις οποίες διδάσκονταν στοιχεία επιστημών. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι ο Πατροκοσμάς δεν έχτιζε μόνο το κτίριο όπου θα στεγαζόταν το κάθε σχολείο, αλλά παράλληλα φρόντιζε να εξασφαλίσει τους πόρους λειτουργίας του, να αναζητήσει και να βρει το διδακτικό προσωπικό, ενώ ταυτόχρονα το προικοδοτούσε και με κεφάλαιο. Φρόντιζε, μετά από κάθε σύσταση νέου σχολείου, να αφήνει μία επιτροπή να το στηρίζει. Ο ίδιος συνέχιζε να συμβάλλει σε αυτή την προσπάθεια, έστω και εξ αποστάσεως, στέλνοντας συχνά επιστολές με διάφορες συστάσεις. Είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα ο Κοσμάς ο Αιτωλός κατόρθωσε να συγκεντρώσει τεράστια χρηματικά ποσά για την ίδρυση και τη λειτουργία των σχολείων (Μαμασούλα, 2001). Παρακινούμενος από την αγάπη του για τα παιδιά ο Πατροκοσμάς στο κήρυγμά του απευθύνεται προς τους γονείς για να τους βοηθήσει να διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά τους με σωστό τρόπο. Επισημαίνει ότι το τι άνθρωποι θα γίνουν τα παιδιά και πιο δρόμο θα ακολουθήσουν εξαρτάται από τους ίδιους τους γονείς τους. Αναφέρει για παράδειγμα, μια μηλιά που κάνει ξινά μήλα. Για το γεγονός αυτό, όμως, υπεύθυνη είναι η ίδια η μηλιά και όχι τα μήλα. Τονίζει ότι οι γονείς, ως φορείς αγωγής και παιδείας, πρέπει να μεγαλώνουν τα παιδιά με πρότυπα ηθικού βίου. Σημαντικότερη ευθύνη των γονέων προς τα παιδιά αποτελεί η μόρφωσή τους. Σε όλες σχεδόν τις διδαχές του ο Κοσμάς ο Αιτωλός υπερτονίζει την εκπαίδευση των παιδιών. Προκειμένου να επιτύχει αυτό το στόχο αναπτύσσει μια πλούσια επιχειρηματολογία έτσι ώστε να παρακινήσει μικρούς και μεγάλους να μορφωθούν. Το πόσο ενδιαφερόταν για τη μόρφωση της νέας γενιάς ο Πατροκοσμάς πέρα από τα λόγια του, το έδειχνε και με τις πράξεις του. Πληροφορίες αναφέρουν ότι στη Χειμάρα της Αλβανίας δε δίστασε να γκρεμίσει μέχρι και Εκκλησίες για να ιδρύσουν σχολεία (Μεταλληνός 1998). ISSN 1790-8574 10

Στηριζόμενος σ αυτές τις αντιλήψεις του για την ελληνική παιδεία και με τη συνεχή προσπάθειά του, ο Πατροκοσμάς κατάφερε όχι μόνο να ιδρύσει σχολεία για να μπορούν να μορφώνονται οι Έλληνες, αλλά και να στερεώσει την πίστη τους στο χριστιανισμό. Συμπερασματικά, η προσφορά του για τον ελληνισμό ήταν τεράστια, γι αυτό και αναγνωρίστηκε ως Εθναπόστολος, φωτιστής του Γένους μας και Άγιος της Εκκλησίας μας. Παρά το γεγονός ότι πέρασαν τρεις αιώνες από το μαρτυρικό θάνατο του Πατροκοσμά τα κείμενά του παραμένουν και εξακολουθούν να έχουν διαχρονικό ενδιαφέρον. Η δράση του υπήρξε πολύπλευρη και πολυδιάστατη. Αποτελεί μία από τις λίγες μορφές της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας που το έργο αποτέλεσε αντικείμενο τόσο ευρείας μελέτης. Βιβλιογραφία Βασιλόπουλος, Φ. (1955). Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και το έργο του, εκδόσεις Ενορίας, Αθήνα. Γκιόλια, Μ. (1972). Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, εκδόσεις Συμφρυστός, Αθήνα. Ευσταθίου, Δ. Γ. (2010). Κοσμάς ο Αιτωλός και ομιλητική προσέγγιση των διδαχών του. Μεταπτυχιακή διατριβή, τμήμα Θεολογίας, ΑΠΘ. Καρατζά, Χ. Αι. (2009). Η ποιμαντική διάσταση του έργου του Αγίου Κοσμά. Μεταπτυχιακή διατριβή, τμήμα Θεολογίας, ΑΠΘ. Μαμασούλα, Μ. (2001). Παιδεία και γλώσσα στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα. Μενούνος, Ι. (1979). Κοσμά του Αιτωλού διδαχές. (Βιογραφία-Κείμενα), εκδόσεις Σήνος, Αθήνα. Σπυρέλη, Χ. (2014). Σύγχρονο σχολείο παιδαγωγικές αρχές και μέθοδοι διδασκαλίας. «Οι σύγχρονες θεσμικές κρίσεις υπό το φως της πολιτείας και των διδαχών του πατρο-κοσμά Αιτωλού (300 χρόνια από τη γέννησή του: (1714-2014)», 29ο παιδαγωγικό συνέδριο, Πάτρα (1-2/2/2014). Μεταλληνός, Γ. (1998). Παράδοση και αλλοτρίωση, εκδόσεις Δόμος, Αθήνα. ISSN 1790-8574 11

Newby, T.J., Stepich, D.A., Lehman, J.D. & Russell, J.D. (2006). Εκπαιδευτική Τεχνολογία για Διδασκαλία και Μάθηση, Αθήνα: Επίκεντρο. Σούλη, Κ. (2005). Ιστορικές αναδρομές (Θεσπρωτία και η περί αυτήν χώρες). (1700-1944), Τσιάμηδες, Κοσμάς ο Αιτωλός, σουλιώτες-πάργα, Αλής, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα. ISSN 1790-8574 12