ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗ ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ ΣΑΜΑΝΙΔΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΕΜ:9577 ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΕΜ:9577 EΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΑΝΔΗΛΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΒΑΛΑ, 2014 1
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ραγδαία ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου και η σημαντική συμβολή του στη μεγέθυνση της παγκόσμιας οικονομίας έχει αναδείξει ορισμένα κρίσιμης σημασίας ζητήματα δημοσιονομικής φύσης, όπως είναι η φορολόγησή του. Δεδομένου ότι τα τεχνικά χαρακτηριστικά του Διαδικτύου καθιστούν δύσκολη την ανίχνευση των εμπορικών δράσεων, υπάρχει αντίστοιχη δυσκολία προσδιορισμού του αντίστοιχου φορολογικού καθεστώτος στο οποίο υπάγεται η εκάστοτε εμπορική πράξη. Παράλληλα, η φοροδιαφυγή και φοροαποφυγή αποτελούν δύο φαινόμενα που χαρακτηρίζουν έντονα τις ηλεκτρονικές συναλλαγές, με αποτέλεσμα μεγάλα ποσά φορολογητέων εσόδων να διαφεύγουν από τις δημοσιονομικές αρχές των χωρών. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση του φορολογικού πλαισίου που διέπει το ηλεκτρονικό εμπόριο, εστιάζοντας στην Ελλάδα και στις σημαντικότερες αγορές του κόσμου (ΗΠΑ, ΕΕ), βάσει των κατευθυντήριων γραμμών του ΟΟΣΑ και της ΕΕ, καθώς και των πρόσφατων ρυθμιστικών εξελίξεων εντός και εκτός της ΕΕ. 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1... 9 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ... 9 1.1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 9 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ... 12 1.3 ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΕΙΣ... 15 1.4 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2... 22 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 22 2.1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 22 2.2 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 25 2.3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΓΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3... 32 ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 32 3.1 ΟΙ ΧΑΜΗΛΟΤΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΩΣ ΚΙΝΗΤΗΡΙΟΣ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 32 3.2 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ... 34 3.3 ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ... 38 3.4 ΕΙΔΙΚΑ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4... 45 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... 45 4.1 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΣΤΙΣ ΗΠΑ... 45 4.2 ΟΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ... 48 4.2.1 Το σχέδιο ειδικής φορολογίας της ΕΟΚ... 48 4.2.2 Οι φορολογικές αρχές του ΟΟΣΑ... 49 4.2.3 Οι κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ... 52 4.3 ΟΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ... 55 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5... 59 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ... 59 5.1 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 59 5.1.1 Βασική νομοθεσία... 59 5.1.2 Φορολόγηση επί του εισοδήματος... 60 5.1.3 Φορολογικές υποχρεώσεις από τον ΚΦΑΣ... 61 5.1.4 Υποχρεώσεις απόδοσης ΦΠΑ... 61 5.1.4.α Υπόχρεα πρόσωπα... 61 5.1.4.β ΦΠΑ παραδόσεων προϊόντων μέσω ηλεκτρονικού εμπορίου... 62 5.1.4.γ ΦΠΑ παροχής υπηρεσιών μέσω ηλεκτρονικού εμπορίου... 63 5.2 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΕΥΡΩΠΗ... 64 5.2.1 Εξ αποστάσεως πωλήσεις... 64 5.2.2 Ρυθμιστικές εξελίξεις απόδοσης ΦΠΑ στην ΕΕ... 68 5.3 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΕΚΤΟΣ ΕΕ... 69 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 72 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 74 4
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 Top-ten χωρών σε κύκλο εργασιών κλάδου ηλεκτρονικού εμπορίου... 20 Πίνακας 2 Κύκλος εργασιών κλάδου ηλεκτρονικού εμπορίου ανά γεωγραφική περιοχή... 20 Πίνακας 3 Όρια εξ αποστάσεων πωλήσεων στις ευρωπαϊκές χώρες... 65 Πίνακας 4 Κατώτατα όρια για επιχειρήσεις εντός ΕΕ... 66 5
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τοηλεκτρονικό εμπόριο περιλαμβάνει οποιαδήποτε συναλλαγή που ενέχει διαδικτυακή δέσμευση για αγορά η πώληση αγαθών ή υπηρεσιών και αποτελεί έκφανση των υπηρεσιών εξ αποστάσεως. Το εύρος αυτών των ηλεκτρονικών εμπορικών λειτουργιών είναι αντίστοιχο με εκείνο των παραδοσιακών και αφορά πλήθος δραστηριοτήτων, όπως η εμπορία αγαθών και υπηρεσιών και η αγοραπωλησία μετοχών. Σήμερα, το ηλεκτρονικό εμπόριο αναπτύσσεται ταχύτατα, με τη συμβολή της ψηφιακής τεχνολογίας και τη ραγδαία εξάπλωση της χρήσης κινητών τηλεφώνων και ψηφιακών συσκευών, καθώς και άλλων τεχνολογιών, όπως είναι οι καινοτομίες Cloud. Όλο και περισσότεροι πάροχοι ηλεκτρονικών υπηρεσιών και εμπόρων λιανικής δραστηριοποιούνται στο χώρο, προσπαθώντας να κατανοήσουν τις σύγχρονες καταναλωτικές συμπεριφορές, δεδομένου ότι ο αριθμός των χρηστών του Διαδικτύου που αγοράζει online αυξάνεται συνεχώς. Το ίδιο συμβαίνει και με το B2B, καθώς οι σύγχρονες επιχειρήσεις και οργανισμοί προσπαθούν να επιχειρήσουν στο έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η ραγδαία ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου έχει ως αποτέλεσμα η συμβολή του στην παγκόσμια οικονομία να είναι καθοριστική. Η ανάπτυξη αυτή καθοδηγείται κατά κύριο λόγο από τους υψηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Για παράδειγμα, η αύξηση των ηλεκτρονικών πωλήσεων στην Ασία ήταν περίπου 26% το 2013, λόγω της ταχείας αύξησης της χρήσης Η/Υ και της τεράστιας διείσδυσης του Διαδικτύου. Επίσης, στην Ευρώπη, η σημασία του ηλεκτρονικού εμπορίου για την ευρωπαϊκή οικονομία συνεχίζει να αυξάνεται, καθώς όλο και περισσότεροι πραγματοποιούν αγορές online. Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Πρόγραμμα e-commerce Europe ) το 2014, η συμβολή του ηλεκτρονικού εμπορίου στην οικονομική ανάπτυξη φαίνεται από το γεγονός ότι το ευρωπαϊκό ΑΕΠ το 2013 ήταν περίπου 16,4 τρις και το ποσοστό της αγοράς του ηλεκτρονικού εμπορίου που συνέβαλε σε αυτόν τον αριθμό ήταν περίπου 2,2%. Από τα παραπάνω, είναι σαφές πως η ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι ταχύτατη σε όλες τις χώρες παγκοσμίως, ενώ ιδιαίτερα υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης εντοπίζονται στην Ασία και τις αναδυόμενες οικονομίες. Επιπλέον, η συμβολή του κλάδου του ηλεκτρονικού εμπορίου στην παγκόσμια οικονομία είναι εξαιρετικά 6
σημαντική και για το λόγο αυτό, τα φορολογικά ζητήματα που αφορούν τις ηλεκτρονικές πωλήσεις και συναλλαγές έχουν ιδιαίτερη σημασία για τις κυβερνήσεις και τη διαχείριση των φορολογικών εσόδων. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί πως η άνθηση του ηλεκτρονικού εμπορίου σε πολλές χώρες του κόσμου οδηγήθηκε και από τις χαμηλότερες τιμές σε σχέση με τα παραδοσιακά κανάλια πώλησης, λόγω των χαμηλότερων φόρων που ίσχυαν ή ισχύουν σε μερικές περιπτώσεις ακόμα. Σήμερα, η ταχεία ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου αποτελεί μία πρόκληση για τις παραδοσιακές φορολογικές προσεγγίσεις αλλά και για τις ρυθμιστικές και φορολογικές αρχές, τόσο σε επίπεδο άμεσης όσο και σε σχέση με την έμμεση φορολόγηση. Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές εμπορικές δραστηριότητες, όπου εύκολα μπορούν να καταγραφούν και να αποδειχθούν λεπτομέρειες που αφορούν τις συναλλαγές, τα αντίστοιχα ποσά, τα εμπλεκόμενα μέρη και τον τόπο στον οποίο η συναλλαγή πραγματοποιείται, στο ηλεκτρονικό εμπόριο οι παραπάνω διαδικασίες συμβαίνουν στον εικονικό κόσμο του Διαδικτύου με τη βοήθεια δικτύων Η/Υ, όπου τα ίχνη των συναλλαγών είναι δύσκολο να εντοπιστούν, καθώς μπορεί να συμβαίνουν και σε αδιευκρίνιστες γεωγραφικά τοποθεσίες. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου που διέπει το ζήτημα της φορολογίας του ηλεκτρονικού εμπορίου, εστιάζοντας στη φορολογία του ηλεκτρονικού εμπορίου που ισχύει στην Ελλάδα. Επιπλέον, η παρούσα εργασία αποσκοπεί στην εξέταση των σημαντικότερων προβλημάτων που αφορούν τη φορολογία των ηλεκτρονικών πωλήσεων και συναλλαγών, όπως είναι το ζήτημα της μόνιμης εγκατάστασης του υπόχρεου προς απόδοση φόρων, καθώς και στη διερεύνηση των φορολογικών καθεστώτων που διέπουν το ηλεκτρονικό εμπόριο στις κυριότερες αγορές, κυρίως τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Ακόμη, στόχος της παρακάτω μελέτης είναι και η παρουσίαση των σημαντικότερων κατευθυντήριων γραμμών και βασικών αρχών περί φορολογίας του ηλεκτρονικού εμπορίου από τον ΟΟΣΑ και την ΕΕ. Η δομή της παρούσας εργασίας έχει ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι βασικές έννοιες του ηλεκτρονικού εμπορίου, η ιστορική του εξέλιξη, τα είδη και οι κατηγοριοποιήσεις του και η σημασία του ηλεκτρονικού εμπορίου για την παγκόσμια οικονομία. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η εξέλιξη του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ελλάδα, το θεσμικό πλαίσιο που το διέπει και παρατίθενται ορισμένα στοιχεία 7
της αγοράς. Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνώνται τα σημαντικότερα θέματα που αφορούν τη φορολογία του ηλεκτρονικού εμπορίου, σε συνάρτηση με τις αντίστοιχες φορολογικές αρχές και άλλα ειδικά φορολογικά ζητήματα και στο τέταρτο κεφάλαιο καταγράφονται οι κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ και της ΕΕ, καθώς και το πλαίσιο φορολογίας του ηλεκτρονικού εμπορίου στις ΗΠΑ. Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζεται η φορολογία του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη και παρουσιάζονται οι σημαντικότερες σχετικές ρυθμιστικές εξελίξεις εντός και εκτός της ΕΕ. Τέλος, καταγράφονται τα συμπεράσματα. 8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 1.1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Στο παρελθόν οι συναλλαγές και οι αγορές των καταναλωτών και αντίστοιχα ο πωλήσεις των εμπόρων γίνονταν με καθαρά συμβατικά μέσα, καθώς οι καταναλωτές για να αγοράσουν ένα αγαθό ή μία υπηρεσία έπρεπε να μεταβούν στην έδρα του προμηθευτή των αγαθών ή των υπηρεσιών. Τη σύγχρονη εποχή η διεξαγωγή των συναλλαγών πραγματοποιείται με ηλεκτρονικά μέσα και στα πλαίσια αυτού του είδους συναλλαγής έχει οριοθετηθεί ο θεσμός του ηλεκτρονικού εμπορίου, το οποίο αναπτύσσεται με ταχύτατους ρυθμούς τα τελευταία χρόνια. Ως ηλεκτρονικό εμπόριο ορίζεται το εμπόριο που πραγματοποιείται με ηλεκτρονικά μέσα και βασίζεται στην ηλεκτρονική μετάδοση δεδομένων, ενώ αποτελεί μια ολοκληρωμένη συναλλαγή που πραγματοποιείται μέσω του διαδικτύου χωρίς να είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία των συμβαλλομένων μερών, δηλαδή του πωλητή και του αγοραστή, οι οποίοι μπορούν να βρίσκονται ακόμα και σε διαφορετικές χώρες (Πασχόπουλος, 2006). Σύμφωνα με την Αλεξανδρίδου (2006), το ηλεκτρονικό εμπόριο είναι το σύνολο των επιχειρηματικών στρατηγικών που μπορούν να υποστηρίξουν συγκεκριμένους τομείς επιχειρηματικής δραστηριότητας, μέσω της χρήσης νέων τεχνολογιών, και τη διεκπεραίωση εμπορικών διαδικασιών με ηλεκτρονικά μέσα. Το εύρος αυτών των ηλεκτρονικών εμπορικών λειτουργιών είναι αντίστοιχο με εκείνο των παραδοσιακών και αφορά πλήθος δραστηριοτήτων, όπως η εμπορία αγαθών και υπηρεσιών και η αγοραπωλησία μετοχών. Συνεπώς, το ηλεκτρονικό εμπόριο περιλαμβάνει οποιαδήποτε συναλλαγή που ενέχει διαδικτυακή δέσμευση για αγορά η πώληση αγαθών ή υπηρεσιών και αποτελεί έκφανση των υπηρεσιών εξ αποστάσεως. Παράλληλα, το ηλεκτρονικό εμπόριο ως έννοια εντάσσεται στην ευρύτερη έννοια του ηλεκτρονικού επιχειρείν, το οποίο αφορά τη διενέργεια επιχειρησιακών διαδικασιών με τη χρήση της ασύρματης τεχνολογίας, με σκοπό την αποτελεσματικότερη επικοινωνία της επιχείρησης με τις 9
ομάδες ενδιαφέροντος, την αποδοτικότερη μεταφορά της σχετικής πληροφόρησης και την κατά συνέπεια αποτελεσματικότερη λειτουργία της. Σύμφωνα με τους Turbanetal (2008), το ηλεκτρονικό εμπόριο είναι η διαδικασία αγοράς, πώλησης, μεταφοράς και ανταλλαγής προϊόντων, υπηρεσιών ή/και πληροφοριών μέσω των δικτύων Η/Υ, συμπεριλαμβανομένου του Διαδικτύου, και μπορεί να οριστεί βάσει των παρακάτω προσεγγίσεων: Από την πλευρά των επιχειρήσεων, το ηλεκτρονικό εμπόριο είναι η πραγματοποίηση επιχειρησιακών διαδικασιών ηλεκτρονικά, μέσω ολοκλήρωσης μίας σειράς επιχειρησιακών διαδικασιών με ηλεκτρονικά μέσα, υποκαθιστώντας έτσι τις λειτουργίες που υλοποιούνται με φυσική παρουσία. Από την πλευρά των υπηρεσιών, το ηλεκτρονικό εμπόριο είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται από την πλευρά των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των καταναλωτών για τη διαχείριση των υπηρεσιών, τη μείωση του κόστους τους και τη βελτίωση της ποιότητας και ταχύτητας παροχής τους στον τελικό χρήστη. Από την πλευρά της μάθησης, το ηλεκτρονικό εμπόριο αποτελεί ένα καταλύτη των εκπαιδευτικών διαδικασιών, διευκολύνοντας την on-line εκπαίδευση σε σχολεία, πανεπιστήμια και οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρήσεων. Από την ενδοεπιχειρησιακή πλευρά, το ηλεκτρονικό εμπόριο αποτελεί ένα εργαλείο συλλογικής προοπτικής με σκοπό τη βελτίωση της συνεργασίας εντός των οργανισμών και επιχειρήσεων. Από την κοινωνική σκοπιά, το ηλεκτρονικό εμπόριο θεωρείται μία διαδικασία που συμβάλλει στη συνεργασία μεταξύ των κοινοτήτων, ώστε αυτές να είναι σε θέση να μαθαίνουν, να συνεργάζονται και να συναλλάσσονται. Το ηλεκτρονικό εμπόριο μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, ανάλογα με το βαθμό ψηφιοποίησης των προϊόντων ή υπηρεσιών που πωλούνται και αγοράζονται, των διαδικασιών που απαιτούνται για την ολοκλήρωση των συναλλαγών και της μεθόδου παράδοσης των προϊόντων ή υπηρεσιών (Choietal, 1997). Θα πρέπει να σημειωθεί πως παρόλο που η συντρηπτική πλειοψηφία των διαδικασιών του ηλεκτρονικού εμπορίου πραγματοποιείται σήμερα μέσω του Διαδικτύου, το ηλεκτρονικό εμπόριο διεξάγεται επίσης και μέσω ιδιωτικών δικτύων, όπως είναι τα VANs 10
(ValueAddedNetworks), με τα οποία προστίθενται υπηρεσίες επικοινωνίας σε ήδη υφιστάμενους φορείς, ή τα LANs (LocalAreaNetworks), χρησιμοποιώντας intranets και άλλες συσκευές και δίκτυα (Turbanetal, 2008). Για παράδειγμα, η αγορά ενός προϊόντος από ένα μηχάνημα αυτόματης πώλησης μέσω πληρωμής με μία smartcard ή μία εφαρμογή κινητού τηλεφώνου θεωρείται ως μία δραστηριότητα ηλεκτρονικού εμπορίου. Η προηγούμενη ερευνητική βιβλιογραφία έχει αποδείξει πως το ηλεκτρονικό εμπόριο σχετίζεται με ποικίλα και σημαντικά πλεονεκτήματα, τόσο για τις επιχειρήσεις, όσο και για τους καταναλωτές. Για παράδειγμα, οι Fraseretal (2000), συνοψίζοντας τα σημαντικότερα οφέλη του, αναφέρουν πως το ηλεκτρονικό εμπόριο ενισχύει την επιχειρησιακή αποδοτικότητα, εντείνει την αυτοματοποίηση των επιχειρησιακών διαδικασιών, αλλάζει προς το καλύτερο τα παραδοσιακά κανάλια της αγοράς, επιδρά θετικά στη διατήρηση και επέκταση της πελατειακής βάσης, μειώνει τα λειτουργικά κόστη, παρέχει δυνατότητες εισχώρησης σε μικρές και εξειδικευμένες αγορές (niche), ενισχύει το βαθμό πελατειακής πιστότητας και, τελικά, προσφέρει ευκαιρίες απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Επιπλέον, το ηλεκτρονικό εμπόριο έχει σημαντικά οφέλη και για τον καταναλωτή. Ο Lee (2001) υποστηρίζει πως παρέχει τη δυνατότητα αγοράς λιγότερο ακριβών προϊόντων και υπηρεσιών, διευκολύνοντας την άμεση σύγκριση των τιμών, προσφέρει περισσότερες αγοραστικές ευκαιρίες, με αποτέλεσμα ο καταναλωτής να γίνεται περισσότερο συνειδητοποιημένος, επιτρέπει την πραγματοποίηση συναλλαγών χωρίς γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς και δίνει τη δυνατότητα παροχής εξατομικευμένων προϊόντων, κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό στον τομέα των υπηρεσιών. Τέλος, ο Singh (2006) αναφέρει πως η ανάπτυξη των ηλεκτρονικών αγορών είναι ιδιαίτερα επωφελής για το σύγχρονο μάρκετινγκ, καθώς ενισχύουν την αποτελεσματικότητα της προώθησης προϊόντων και υπηρεσιών, ανοίγουν νέα κανάλια πώλησης εκτός των παραδοσιακών, μειώνουν σημαντικά το κόστος που αφορά την επικοινωνία επιχειρήσεων, οργανισμών και τελικών χρηστών, μειώνουν τον κύκλο αγοράς ενός προϊόντος και βελτιώνουν την πελατειακή εμπειρία και εξυπηρέτηση. Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί πως το ηλεκτρονικό εμπόριο χαρακτηρίζεται και από μία σειρά περιορισμών και εμποδίων, εκ των οποίων οι σημαντικότεροι είναι 11
(VanToometal (2006): (1) η αντίσταση στην τεχνολογία (ή τεχνοφοβία) εκ μέρους επιχειρήσεων, οργανισμών και καταναλωτών, (2) οι δυσκολίες εφαρμογής, (3) οι προβληματισμοί σχετικά με την ασφάλεια των συναλλαγών και την εμπιστευτικότητα των δεδομένων, (4) η έλλειψη των απαραίτητων τεχνολογικών δεξιοτήτων, (5) η έλλειψη αγορών ικανών σε μέγεθος να καλύψουν την αντίστοιχη προσφορά προϊόντων και υπηρεσιών, και (6) το κόστος. Οι ίδιοι ερευνητές αναφέρουν πως σημαντικά εμπόδια για την ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι το ρυθμιστικό πλαίσιο, οι διεθνείς εμπορικοί φραγμοί, η έλλειψη επαρκών και κατάλληλων προτύπων και πρωτοκόλλων και η συχνά ασυμβίβαστες τεχνολογικά διεπαφές, ιδιαίτερα στο πεδίο του B2B. 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Οι εφαρμογές του ηλεκτρονικού εμπορίου άρχισαν να αναπτύσσονται για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1970 με την εισαγωγή διάφορων καινοτομιών, όπως η ηλεκτρονική μεταφορά κεφαλαίων (ElectronicFundsTransfer EFT), με την οποία ένα εύρος κεφαλαίων μπορούσαν πλέον να δρομολογούνται ηλεκτρονικά από έναν οργανισμό σε άλλον. Ωστόσο, η χρήση αυτών των εφαρμογών ήταν εξαιρετικά περιορισμένη στους μεγάλους οργανισμούς, στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και ένα μικρό αριθμό μικρότερων καινοτομικών επιχειρήσεων. Στη συνέχεια, άρχισε να αναπτύσσεται μία νέα τεχνολογία, αυτή της ηλεκτρονικής ανταλλαγής δεδομένων (ElectronicDataInterchange EDI), με την οποία μπορούσαν να μεταφερθούν ηλεκτρονικά διάφορα έγγραφα ρουτίνας. Η τεχνολογία EDI επεκτάθηκε στις ηλεκτρονικές μεταφορές χρηματοοικονομικών πράξεων και άλλων συναλλαγών, καθώς και σε ένα μεγαλύτερο αριθμό επιχειρήσεων εκτός των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, όπως κατασκευαστές, εμπόρους λιανικής και παρόχους υπηρεσιών (Turbanetal, 2008). Τα συστήματα αυτά ονομάστηκαν διεπιχειρησιακά (Inter-OrganizationalSystems IOS) και η στρατηγική τους σημασία για τους οργανισμούς δεν άργησε να αναγνωριστεί, με αποτέλεσμα περισσότερες εφαρμογές ηλεκτρονικού εμπορίου να αρχίσουν να σχεδιάζονται, από συστήματα ηλεκτρονικής κράτησης ταξιδιών μέχρι συστήματα διαπραγμάτευσης μετοχών. Το Διαδίκτυο ξεκίνησε ως ένα πείραμα για την κυβέρνηση των ΗΠΑ το 1969, με τους αρχικούς χρήστες του να περιορίζονται 12
αποκλειστικά σε τεχνικό προσωπικό των κυβερνητικών οργανισμών και σε ακαδημαϊκούς ερευνητές και επιστήμονες. Όταν άρχισε να εμπορευματοποιείται, δημιουργήθηκε το παγκόσμιο δίκτυο στις αρχές του 1990 (WorldWideWeb WWW) και τότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά ο όρος του ηλεκτρονικού εμπορίου. Από αυτή τη δεκαετία αρχίζουν να επεκτείνονται με ταχύτατους ρυθμούς οι εφαρμογές του, ενώ ένας μεγάλος αριθμός νεοσύστατων επιχειρήσεων εμφανίζονται στην αγορά, δραστηριοποιούμενες σε αυτόν τον τομέα, όπως οι επιχειρήσεις τύπου dot.com. (Cassidy, 2002). Ένας βασικός λόγος για αυτήν την ταχεία επέκταση ήταν η ανάπτυξη των νέων δικτύων, πρωτοκόλλων και λογισμικών που σχεδιάστηκαν για το ηλεκτρονικό εμπόριο, σε συνδυασμό με τη δραματική αύξηση του ανταγωνισμού και άλλες επιχειρησιακές προκλήσεις. Από το 1999 και μετά, το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από τις εφαρμογές B2C σε αυτές της κατηγορίας B2B και από το 2002 στις εφαρμογές B2E και σε άλλες περισσότερο καινοτομικές λύσεις, όπως οι e-government, e-learning και m- commerce. Το 2005 έκαναν την εμφάνισή τους τα κοινωνικά δίκτυα (socialnetworks), σε συνδυασμό με την εξάπλωση των ασύρματων εφαρμογών. Δεδομένης της φύσης του ηλεκτρονικού εμπορίου, ολοένα και περισσότερες καινοτομικές εφαρμογές σχεδιάζονται και εφαρμόζονται μέχρι και σήμερα. Κατά τα πρώτα χρόνια του, το ηλεκτρονικό εμπόριο επηρεάστηκε από τη δράση μεγάλων εταιριών του κλάδου, όπως η Amazon.com, η e-bay, η AOL και η Yahoo!. Ωστόσο, από το 2001 η εταιρία που είχε το μεγαλύτερο αντίκτυπο στον τομέα ήταν η Google, με την οποία άρχισαν να δημιουργούνται οι στοχευμένες διαφημίσεις μέσω ηλεκτρονικών αναζητήσεων. Μέχρι και σήμερα, η Google αποτελεί μία από τις κυρίαρχες εταιρίες στο χώρο του ηλεκτρονικού εμπορίου, επηρεάζοντας καθοριστικά τη λειτουργία σχεδόν όλων των επιχειρήσεων και οργανισμών. Βέβαια, αξίζει να αναφερθεί πως η εξέλιξη του ηλεκτρονικού εμπορίου την προηγούμενη δεκαετία χαρακτηρίστηκε και από σημαντικές αποτυχίες, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις εφαρμογές B2B και το λιανικό εμπόριο. Γνωστές αποτυχίες στον κλάδο ήταν οι εταιρίες e-toys, Xpeditor, MarchFirst και Boo.com. Σύμφωνα με έρευνα των Hwang&Stewart (2006), βασικός λόγος αυτού του κύματος αποτυχιών ήταν πως οι επιχειρηματίες που ενεπλάκησαν στις επιχειρήσεις dot.com δεν είχαν τις απαραίτητες οικονομικές γνώσεις και εμπειρίες, ενώ ένας σημαντικός αριθμός εταιριών δεν 13
μπόρεσαν να ικανοποιήσουν την αρχική ζήτηση, με αποτέλεσμα να αποτύχουν. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια της προηγούμενης δεκαετίας το ηλεκτρονικό εμπόριο άρχισε ξανά να ανθίζει, όπως αποδεικνύεται από τον αυξανόμενο αριθμό των επιχειρήσεων που χρησιμοποιούν ανάλογες εφαρμογές και από τις αυξημένες πωλήσεις των μεγάλων εταιριών του χώρου, όπως η Amazon. Έτσι, τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί και επεκταθεί εξαιρετικά επιτυχημένες εταιρίες ηλεκτρονικού εμπορίου. Για να αντιληφθεί κάποιος το μέγεθος της εξάπλωσης του ηλεκτρονικού εμπορίου και τον αντίκτυπό του στην οικονομία, αξίζει να αναφερθεί πως το 1996, μία μεγάλη αναλύσεων στη βιομηχανία του ηλεκτρονικού εμπορίου, η ForresterResearch, υπολόγισε πως η αγορά B2C μέχρι το 2000 θα είχε αξία $6,6 εκατομμύρια, από τα 518 εκατομμύρια που ήταν το 1996. Ωστόσο, το 1998, οι πωλήσεις B2Cμόνο στις ΗΠΑ έφτασαν περίπου τα $43 δις, σχεδόν 1% του συνόλου των λιανικών πωλήσεων (Greenberg, 2004), χωρίς φυσικά να υπολογίζονται οι πωλήσεις στον υπόλοιπο κόσμο, δεδομένου ότι το ηλεκτρονικό εμπόριο άρχισε να επεκτείνεται και σε άλλες αγορές ανεπτυγμένων χωρών, κυρίως στην Ευρώπη και την Ασία. Η τεράστια ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου τα επόμενα χρόνια οφείλεται και στην εμφάνιση του Web 2.0, δηλαδή του συστήματος ηλεκτρονικών υπηρεσιών δεύτερης γενιάς, με το οποίο οι χρήστες του Διαδικτύου έχουν τη δυνατότητα να ανταλλάσσουν πληροφορίες on-line με διάφορους νέους τρόπους, όπως οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης, τα wikis και άλλα εργαλεία επικοινωνίας. Σήμερα, το ηλεκτρονικό εμπόριο αναπτύσσεται ταχύτατα, με τη συμβολή της ψηφιακής τεχνολογίας και τη ραγδαία εξάπλωση της χρήσης κινητών τηλεφώνων και ψηφιακών συσκευών, καθώς και άλλων τεχνολογιών, όπως είναι οι καινοτομίες Cloud. Όλο και περισσότεροι πάροχοι ηλεκτρονικών υπηρεσιών και εμπόρων λιανικής δραστηριοποιούνται στο χώρο, προσπαθώντας να κατανοήσουν τις σύγχρονες καταναλωτικές συμπεριφορές, δεδομένου ότι ο αριθμός των χρηστών του Διαδικτύου που αγοράζει on-line αυξάνεται συνεχώς. Το ίδιο συμβαίνει και με το B2B, καθώς οι σύγχρονες επιχειρήσεις και οργανισμοί προσπαθούν να επιχειρήσουν στο έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Οι εξελίξεις αυτές οφείλονται στις αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί στην αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών, σε συνδυασμό με τη μεγάλη διαθεσιμότητα φτηνών 14
και αξιόπιστων τεχνολογικών εφαρμογών που διασφαλίζουν την ασφάλεια των ηλεκτρονικών συναλλαγών. Η ανάπτυξη αυτή δρομολογείται, όπως προαναφέρθηκε, και από τον αυξανόμενο αριθμό των tablets, smartphones και των ευρυζωνικών συνδέσεων. Παρόλο που οι on-line πωλήσεις συνεχίζουν να αντιπροσωπεύουν ένα σχετικά μικρό ποσοστό του συνόλου των πωλήσεων, το ηλεκτρονικό εμπόριο συνεχίζει να αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς. 1.3 ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΕΙΣ Τα βασικότερα είδη του ηλεκτρονικού εμπορίου, σύμφωνα με τον Πασχαλόπουλο (2006), είναι τα παρακάτω: I. Το ηλεκτρονικό εμπόριο μεταξύ των επιχειρήσεων (BusinesstoBusiness B2B), όπου χρησιμοποιείται το Διαδίκτυο για διάφορες δραστηριότητες μεταξύ των επιχειρήσεων, όπως είναι οι παραγγελίες από προμηθευτές, οι πληρωμές και αποστολή τιμολογίων και άλλων εγγράφων, II. Το ηλεκτρονικό εμπόριο μεταξύ επιχειρήσεων και καταναλωτών (BusinesstoConsumer B2C), το οποίο αφορά την ηλεκτρονική λιανική πώληση και πρόκειται για την πιο διαδεδομένη μορφή ηλεκτρονικού εμπορίου, III. Το ηλεκτρονικό εμπόριο μεταξύ επιχειρήσεων και δημόσιων οργανισμών (e- Government), το οποίο καλύπτει όλες τις συναλλαγές μεταξύ επιχειρήσεων και δημόσιων φορέων αλλά δεν είναι ευρέως διαδεδομένο, και εμπεριέχει το ηλεκτρονικό εμπόριο μεταξύ καταναλωτών και δημόσιας διοίκησης και αφορά συναλλαγές όπως οι πληρωμές κοινωνικής πρόνοιας και ιδιωτικών φόρων. Επιπλέον, σύμφωνα με τους Turbanetal (2008), οι υπόλοιπες κατηγορίες του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι οι εξής: i. Business-to-Business-to-Consumer (B2B2C), όπου μία επιχείρηση παρέχει προϊόντα ή υπηρεσίες σε μία άλλη επιχείρηση (που αποτελεί πελάτη της), η οποία με τη σειρά της έχει το δικό της πελατολόγιο όπου παρέχει τα προαναφερθέντα προϊόντα ή υπηρεσίες, επωφελούμενη από την προστιθέμενη αξία τους. Ένα παράδειγμα αυτής της κατηγορίας είναι οι αεροπορικές εταιρίες ή ταξιδιωτικά γραφεία που παρέχουν ταξιδιωτικές υπηρεσίες, όπως 15
αεροπορικά εισιτήρια, σε ταξιδιωτικούς οργανισμούς, οι οποίοι στη συνέχεια έρχονται σε επαφή με τον τελικό πελάτη. ii. Consumer-to-consumer (C2C), μία κατηγορία που περιλαμβάνει τις δραστηριότητες ηλεκτρονικού εμπορίου που πραγματοποιούνται από μεμονωμένα άτομα στο Διαδίκτυο με σκοπό την εμπορία προϊόντων και υπηρεσιών με οργανισμούς ή άλλους ιδιώτες. iii. Mobilecommerce (m-commerce), όπου οι εμπορικές συναλλαγές και δραστηριότητες διεξάγονται σε ασύρματο περιβάλλον, όπως είναι για παράδειγμα η αγορά προϊόντων μέσου κινητού τηλεφώνου. Μία υποκατηγορία του m-commerce είναι το l-commerce (locationbasedcommerce), το οποίο αφορά συναλλαγές με ασύρματα μέσα που απευθύνονται σε άτομα σε συγκεκριμένες περιοχές. iv. Intra-businesscommerce, το οποίο περιλαμβάνει όλες τις διεπιχειρησιακές διαδικασίες που πραγματοποιούνται εντός ενός οργανισμού και αφορά την ανταλλαγή προϊόντων, υπηρεσιών ή πληροφοριών μεταξύ των διάφορων μονάδων, τμημάτων και ατόμων. Οι δραστηριότητες αυτές ευρύνονται από την πώληση εταιρικών προϊόντων στους εργαζόμενους μέχρι την πραγματοποίηση on-line εκπαιδευτικών κύκλων. v. Business-to-Employees (B2E), η οποία είναι υποκατηγορία του παραπάνω είδους ηλεκτρονικού εμπορίου και αφορά την παροχή υπηρεσιών, πληροφοριών ή προϊόντων σε μεμονωμένους εργαζόμενους, ιδιαίτερα σε αυτούς που μετακινούνται συχνά. vi. CollaborativeCommerce, το οποίο συμβαίνει όταν άτομα ή ομάδες που επικοινωνούν ή συνεργάζονται on-line μπορούν να ασκούν συλλογικό εμπόριο. vii. Consumer-to-Consumer (C2C), με το οποίο οι καταναλωτές συναλλάσσονται απευθείας με άλλους καταναλωτές, όπως είναι για παράδειγμα οι ιστοσελίδες που έχουν αγγελίες αυτοκινήτων, οι υπηρεσίες παροχής συμβουλών ή εμπειρογνωμοσύνης ή οι ιστοσελίδες δημοπρασιών. viii. Peer-to-Peer (P2P), κατηγορία που αφορά τις τεχνολογίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλες τις κατηγορίες C2C, B2B και B2C, επιτρέποντας την ανταλλαγή πληροφοριών σε δικτυωμένους Η/Υ μεταξύ συνεργαζόμενων ατόμων. 16
ix. E-learning, το οποίο αφορά την παροχή και εμπορία εκπαιδευτικών υπηρεσιών με τη χρήση του Διαδικτύου και άλλων ηλεκτρονικών μέσων. Επίσης, οι βασικές τεχνολογίες που εφαρμόζονται στο ηλεκτρονικό εμπόριο αφορούν την απρόσκοπτη και ασφαλή μετάδοση των πληροφοριών και οι σημαντικότερες εξ αυτών είναι (Πασχόπουλος, 2006): Η βάση EDI (Electronic Data Interchange), η οποία αφορά μία κοινή δομή αρχείων με σκοπό τη μετάδοση πληροφοριών από μεγάλα ιδιωτικά δίκτυα και πρόκειται για την ηλεκτρονική ανταλλαγή εμπορικών και διοικητικών δεδομένων από υπολογιστή σε υπολογιστή. Τα δεδομένα που αφορούν την ανταλλαγή αυτή οργανώνονται σε αυτοτελή μηνύματα σύμφωνα με κοινά αποδεκτά πρότυπα, Το πρωτόκολλο SSL (Secure Sockets Layer), το οποίο χρησιμοποιείται για την προστασία των δεδομένων, μέσω της κρυπτογράφησής τους, εξασφαλίζοντας ασφαλή σύνδεση με τον εκάστοτε server, Το πρωτόκολλο SET (Secure Electronic Transactions), το οποίο κωδικοποιεί αριθμούς πιστωτικών καρτών που αποθηκεύονται στον server του εμπόρου και χρησιμοποιείται ευρέως στις τραπεζικές συναλλαγές Τα Barcodes, που αφορούν γραμμωτούς κώδικες αυτόματης αναγνώρισης και βοηθούν στην ομαλή διακίνηση προϊόντων και υπηρεσιών Οι έξυπνες κάρτες, που αποτελούν εξέλιξη των καρτών μαγνητικής λωρίδας και μπορούν να αποθηκεύσουν μεγάλη ποσότητα δεδομένων μέσω της κρυπτογράφησης, παρέχοντας υψηλό βαθμό ασφάλειας Λογισμικά Firewalls, τα οποία εξυπηρετούν την ασφάλεια των ηλεκτρονικών συναλλαγών, επιτρέποντας μόνο στους χρήστες που έχουν τα κατάλληλα δικαιώματα μέσω πιστοποίησης, την προσπέλαση σε ένα προστατευόμενο δίκτυο. 1.4 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Η ραγδαία ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου έχει ως αποτέλεσμα η συμβολή του στην παγκόσμια οικονομία να είναι καθοριστική. Σύμφωνα με έρευνα της μεγάλης εταιρίας συμβούλων Capgemini για το 2013, οι πωλήσεις ηλεκτρονικού εμπορίου 17
συνεχίζουν να αυξάνονται με ταχύ ρυθμό, φτάνοντας τα $661 δις για το 2011, ενώ η εκτιμώμενη αύξηση για το 2013 είναι περίπου 20,7% ετησίως. Η ανάπτυξη αυτή καθοδηγείται κατά κύριο λόγο από τους υψηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Συγκεκριμένα, η αύξηση των ηλεκτρονικών πωλήσεων στην Ασία ήταν περίπου 26%, λόγω της ταχείας αύξησης της χρήσης Η/Υ και της τεράστιας διείσδυσης του Διαδικτύου. Η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική συνέβαλαν κατά 61% στις παγκόσμιες πωλήσεις ηλεκτρονικού εμπορίου για το 2011 και κατά 64% το 2010, ενώ το μερίδιο αυτό αναμένεται ότι θα συνεχίσει να μειώνεται και τα επόμενα χρόνια, λόγω της εξαιρετικά έντονης δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων ηλεκτρονικού εμπορίου στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, κυρίως στην Κίνα και την Ινδία. Το ηλεκτρονικό εμπόριο αναπτύσσεται πάρα πολύ στην Κίνα, κυρίως εξαιτίας της ευκολίας και των χαμηλότερων τιμών σε σχέση με το παραδοσιακό λιανικό εμπόριο αλλά και λόγω των βελτιωμένων τεχνολογιών ασφάλειας των ηλεκτρονικών συναλλαγών. Αξίζει να αναφερθεί πως στα τέλη του 2011, το ποσοστό των ατόμων που χρησιμοποιήσουν το Διαδίκτυο την Κίνα ήταν περίπου 40%. Αν αναλογιστεί κάποιος πως τα αντίστοιχα αυτά ποσοστά στις ανεπτυγμένες χώρες ξεπερνούν το 70%, είναι προφανές πως η δυναμική ανάπτυξης του ηλεκτρονικού εμπορίου στις αναπτυσσόμενες αγορές είναι εξαιρετικά μεγάλη. Επίσης, στην Ευρώπη, η σημασία του ηλεκτρονικού εμπορίου για την ευρωπαϊκή οικονομία συνεχίζει να αυξάνεται, καθώς όλο και περισσότεροι πραγματοποιούν αγορές on-line. Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Πρόγραμμα ecommerceeurope ) το 2014, η συμβολή του ηλεκτρονικού εμπορίου στην οικονομική ανάπτυξη φαίνεται από το γεγονός ότι το ευρωπαϊκό ΑΕΠ το 2013 ήταν περίπου 16,4 τρις και το ποσοστό της αγοράς του ηλεκτρονικού εμπορίου που συνέβαλε σε αυτόν τον αριθμό ήταν περίπου 2,2%. Επιπλέον, το ηλεκτρονικό εμπόριο συμβάλλει καθοριστικά στη δημιουργία πολλών θέσεων εργασίας, έχοντας ζωτικής σημασίας συνεισφορά στην απασχόληση, λαμβάνοντας υπόψη και τις δραματικές επιπτώσεις της πρόσφατης κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη. Η μέτρηση του μεγέθους και της ανάπτυξης του τομέα του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο είναι σημαντική για την κατανόηση των οικονομικών του επιπτώσεων και της αυξανόμενης συμβολής του στην οικονομική 18
μεγέθυνση. Σύμφωνα με στοιχεία της ίδιας έρευνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο τέλος του 2013, το 36% των αγορών σε καταστήματα λιανικής πώλησης επηρεάστηκε από την ψηφιακή τεχνολογία, εννοώντας ότι οι καταναλωτές αγοράζουν προϊόντα σε φυσικά σημεία πώλησης μετά από σύγκριση των τιμών τους με τις αντίστοιχες που αναγράφονται στις ιστοσελίδες των ίδιων ή ανταγωνιστριών επιχειρήσεων. Ο αριθμός αυτός αναμένεται να αυξηθεί σε περίπου 50% μέχρι το τέλος του 2014. Η ίδια αύξηση παρατηρείται και στον τομέα B2B, καθώς οι εταιρίες αναγνωρίζουν τις τεχνολογικές εξελίξεις και επενδύουν όλο και μεγαλύτερα κεφάλαια για την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών τους υπηρεσιών. Η ίδια έρευνα καταγράφει πως ο αριθμός των ιστοσελίδων Β2C έχει φτάσει τις 645.250 στο τέλος του 2013 και αυξάνεται με ρυθμό από 15% έως 20% κάθε χρόνο. Ο αριθμός αυτός αναμένεται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο, λόγω της αύξησης που προβλέπεται στις αγορές της ανατολικής και νότιας Ευρώπης, όπου το ηλεκτρονικό εμπόριο B2C κλείνει γρήγορα το χάσμα με τις πιο ώριμες αγορές της βόρειας, δυτικής και κεντρικής Ευρώπης. Επιπλέον, υπολογίζεται πως ο ετήσιος αριθμός των εμπορευμάτων που αποστέλλονται από και προς την Ευρώπη αυξάνεται λόγω της διευκόλυνσης του παγκόσμιου εμπορίου από τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Εκτός της Ευρώπης και των ΗΠΑ, το ηλεκτρονικό εμπόριο αναπτύσσεται ραγδαία και στον υπόλοιπο κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των μικρότερων οικονομιών, συμβάλλοντας καθοριστικά στην οικονομική ανάπτυξη αλλά και την απασχόληση. Για παράδειγμα, οι Harkeretal (2012) σε έρευνα της PricewaterhouseCoopers υπολόγισαν πως στη Νέα Ζηλανδία οι καταναλωτές ξόδεψαν περίπου $2,68 εκατομμύρια σε ηλεκτρονικές αγορές το 2011. Αυτή η εντυπωσιακή ανάπτυξη τροφοδοτήθηκε από μία ποικιλία παραγόντων, όπως είναι η αύξηση της χρήσης των φορητών συσκευών που παρέχουν διαδικτυακή σύνδεση (tablets, smartphones κλπ), οι πρόσφατες τραπεζικές καινοτομίες (χρεωστικές κάρτες Visa και Paypal) και το ευνοϊκό νομικό και ρυθμιστικό πλαίσιο που επιτρέπει τις on-line αγορές από την ηλικία των 13 και μετά. Στους παρακάτω δύο πίνακες παρουσιάζονται οι 10 χώρες με το μεγαλύτερο κύκλο εργασιών (turnover) του κλάδου του ηλεκτρονικού εμπορίου και ο κύκλος εργασιών 19
του κλάδου ανά γεωγραφική περιοχή παγκοσμίως για το 2013, μαζί με την αντίστοιχη αύξηση από το προηγούμενο έτος (2012). Πίνακας 1Top-ten χωρών σε κύκλο εργασιών κλάδου ηλεκτρονικού εμπορίου Χώρα Κύκλος εργασιών (σε δις ευρώ) ΗΠΑ 315.4 Κίνα 247.3 Ηνωμένο Βασίλειο 107.1 Ιαπωνία 81.3 Γερμανία 63.4 Γαλλία 51.1 Αυστραλία 26.9 Καναδάς 18.0 Ρωσία 15.5 Νότια Κορέα 15.2 Πηγή: e-commerce Europe (2014) Πίνακας 2 Κύκλος εργασιών κλάδου ηλεκτρονικού εμπορίου ανά γεωγραφική περιοχή Γεωγραφική περιοχή Κύκλος εργασιών Ποσοστό αύξησης Ασία 406.1 +16.7% Βόρεια Αμερική 333.5 +06.0% Ευρώπη 363.1 +16.3% Λατινική Αμερική 37.9 +24.6% Αφρική 2.3 +11.9% Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική 11.9 +32.6% Υπόλοιπες χώρες 18.7 +10.8% Πηγή: e-commerce Europe (2014) Από τα παραπάνω, είναι σαφές πως η ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι ταχύτατη σε όλες τις χώρες παγκοσμίως, ενώ ιδιαίτερα υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης εντοπίζονται στην Ασία και τις αναδυόμενες οικονομίες. Επιπλέον, η συμβολή του κλάδου του ηλεκτρονικού εμπορίου στην παγκόσμια οικονομία είναι εξαιρετικά σημαντική και για το λόγο αυτό, τα φορολογικά ζητήματα που αφορούν τις ηλεκτρονικές πωλήσεις και συναλλαγές έχουν ιδιαίτερη σημασία για τις κυβερνήσεις 20
και τη διαχείριση των φορολογικών εσόδων, όπως θα συζητηθεί και στα επόμενα κεφάλαια. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί πως η άνθηση του ηλεκτρονικού εμπορίου σε πολλές χώρες του κόσμου οδηγήθηκε και από τις χαμηλότερες τιμές σε σχέση με τα παραδοσιακά κανάλια πώλησης, λόγω των χαμηλότερων φόρων που ίσχυαν ή ισχύουν σε μερικές περιπτώσεις ακόμα. 21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Παρόλο που μία ποικιλία εφαρμογών ηλεκτρονικού εμπορίου άρχισε να αναπτύσσεται στις ανεπτυγμένες οικονομικά και βιομηχανικά χώρες ήδη από τη δεκαετία του 1980, στην Ελλάδα το ηλεκτρονικό εμπόριο κάνει τα πρώτα του βήματα στις αρχές της δεκαετίας του 1990 σε ερασιτεχνικό ακόμα επίπεδο, καθώς τότε ιδρύεται το Εργαστήριο Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN) από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Οι πρώτες απλές εφαρμογές βασίστηκαν στην τεχνολογία EDI και ιδιαίτερα στον τύπο του B2B. Συγκεκριμένα, οι κλάδοι που πρωτοστάτησαν στην πρώτη φάση ανάπτυξης του ηλεκτρονικού εμπορίου στη χώρα ήταν αυτοί του έτοιμου ενδύματος, ιδιαίτερα των εξαγωγικών επιχειρήσεων, και του λιανεμπορίου τροφίμων, κυρίως λόγω της ισχυρής παρουσίας πολυεθνικών εταιριών και της έντονης ανάπτυξης του κλάδου ενδυμάτων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Σύμφωνα με την Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου (ΕΣΕΕ, 2013), το ηλεκτρονικό εμπόριο αρχίζει να αναπτύσσεται με πιο ταχείς ρυθμούς μετά τις θεσμικές παρεμβάσεις της Πολιτείας στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και συγκεκριμένα με τα «Κλαδικά Έργα EDI», τα οποία χρηματοδοτήθηκαν από το Υπουργείο Ανάπτυξης. Με τα έργα αυτά δημιουργήθηκαν οι υποδομές για τις εφαρμογές του ηλεκτρονικού εμπορίου από τα Επαγγελματικά Επιμελητήρια, βάσει των κατευθύνσεων του ΟΗΕ. Στην ανάπτυξη αυτή συμβάλλουν και οι σημαντικές επενδύσεις σε έργα υποδομών που πραγματοποιήθηκαν από ιδιωτικούς οργανισμούς, κυρίως τον ΟΤΕ και τη Forthnet, έτσι ώστε να αυξηθεί η ασφάλεια των ηλεκτρονικών εμπορικών συναλλαγών. Όπως ήταν αναμενόμενο, το δεύτερο κύμα ανάπτυξης του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ελλάδα συμβαδίζει με την εμφάνιση του Διαδικτύου και τη σταδιακή αύξηση της υιοθέτησής του τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από τους μεμονωμένους καταναλωτές. Έτσι, στις αρχές του 2000 παρατηρούνται οι πρώτες επιχειρηματικές προσπάθειες στον κλάδου του ηλεκτρονικού εμπορίου και συγκεκριμένα στο πεδίο 22
του B2C και στα τέλη της ίδιας δεκαετίας ιδρύεται μία σειρά γνωστών ηλεκτρονικών καταστημάτων που συνεχίζουν την παρουσία τους στην αγορά μέχρι και σήμερα, όπως είναι η airtickets.gr, το e-shop.gr, το plaisio.gr. Κατά τη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο περί ηλεκτρονικού εμπορίου αναβαθμίζεται, με αποτέλεσμα την ενθάρρυνση των σχετικών επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, καθώς σύμφωνα με οδηγίες του Υπουργείου Οικονομικών επιτρέπεται πλέον σε πάνω από 2.000 επιχειρήσεις να δραστηριοποιούνται στον κλάδο του ηλεκτρονικού εμπορίου τύπου B2B. Η περαιτέρω ανάπτυξη αυτού του εμπορικού κλάδου συνδυάζεται και με την ισχυρή παρουσία των τραπεζών, καθώς ολοένα και περισσότερες ελληνικές και ξένες τράπεζες στο πλαίσιο της εναλλακτικής τραπεζικής προσφέρουν ηλεκτρονικές υπηρεσίες και συναλλαγές. Με τη ραγδαία αύξηση της υιοθέτησης του Διαδικτύου από τα ελληνικά νοικοκυριά, ο αριθμός και η αξία των ηλεκτρονικών αγορών αυξάνεται ραγδαία κατά τα προηγούμενα χρόνια. Συνολικά, η ιστορική εξέλιξη του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ελλάδα, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τον κλάδο B2C που είναι και ο περισσότερο ανεπτυγμένος, ακολούθησε τα στάδια της ωρίμανσης του κλάδου σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα με τον Κοντολαιμάκη (2010), η εξέλιξη των ηλεκτρονικών καταστημάτων επετεύχθη σε τέσσερις φάσεις, εκ των οποίων κατά την πρώτη φάση τα ηλεκτρονικά καταστήματα άρχισαν να δημιουργούνται όταν οι επιχειρήσεις διαπίστωσαν τις δυνατότητες του Διαδικτύου, προχωρώντας στη δημιουργία ηλεκτρονικών σελίδων και επιδιώκοντας αρχικά μία απλή παρουσία στο χώρο, με σκοπό να ενισχύσουν τη φήμη τους και να αυξήσουν το πελατολόγιό τους. Αργότερα, ανακαλύπτοντας τη χρησιμότητα του Διαδικτύου ως μέσο διαφήμισης και προσέλκυσης καινούργιων πελατών, άρχισαν να επενδύουν αρκετά χρήματα προκειμένου να βελτιώσουν τις διεπαφές τους, δημιουργώντας, έτσι, πιο φιλικές και προσιτές ιστοσελίδες. Κατά τη δεύτερη φάση ανάπτυξης των ηλεκτρονικών καταστημάτων αναδείχθηκαν διάφορες καταναλωτικές και αγοραστικές τάσεις, επιτρέποντας στους καταναλωτές να παραγγέλνουν online τα προϊόντα και υπηρεσίες που επιθυμούν. Ένα μέρος αυτής της γενιάς ηλεκτρονικών καταστημάτων λειτουργούσαν παράλληλα με το ήδη υπάρχον φυσικό κατάστημα, παρέχοντας ουσιαστικά τις ίδιες καταναλωτικές δυνατότητες, ενώ ένα μεγάλο ποσοστό δεν είχαν φυσική υπόσταση. Κατά το ίδιο 23
στάδιο ανάπτυξης, αρκετές μικρομεσαίες επιχειρήσεις, προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τον ανταγωνισμό των μεγάλων εταιριών, συνενώθηκαν ηλεκτρονικά, δημιουργώντας εικονικά εμπορικά πολυκαταστήματα και εμπορικά κέντρα, εξασφαλίζοντας την παρουσία τους στο Διαδίκτυο. Η τρίτη γενικά καταστημάτων εστιάζει σε θέματα διασύνδεσης των λειτουργιών τους με το υπάρχον πληροφοριακό σύστημα των επιχειρήσεων. Έτσι, εταιρίες που διέθεταν ηλεκτρονικά καταστήματα εγκατεστημένα στους υπολογιστές, προσπαθούσαν να βρουν έναν τρόπο ολοκλήρωσης και ομαλής συνύπαρξης και λειτουργίας των δύο συστημάτων. Οι επιχειρήσεις ήθελαν να εφαρμόσουν ένα σχήμα μέσα από το οποίο να καταχωρούνται απευθείας οι ηλεκτρονικές παραγγελίες στο πληροφοριακό τους σύστημα, προκειμένου να διεκπεραιώνονται πιο γρήγορα και πιο άμεσα. Τέλος, η τέταρτη φάση ανάπτυξης των ηλεκτρονικών καταστημάτων, η οποία διανύεται ουσιαστικά μέχρι και σήμερα, αφορά την επέκταση των ηλεκτρονικών λειτουργιών και δράσεων σε νέους τομείς, όπως είναι η διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας. Παραδειγματικά, ορισμένες λειτουργίες που επιτελούνται πλέον μέσω των εφαρμογών του ηλεκτρονικού εμπορίου περιλαμβάνουν την ασφάλεια και έλεγχο αποθεμάτων, την ανίχνευση προϊόντων, την εξατομίκευση καταναλωτικής συμπεριφοράς, το ηλεκτρονικό πορτοφόλι και την ευέλικτη κοστολόγηση. Σήμερα, ο κλάδος του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ελλάδα βρίσκεται στη φάση ωρίμανσης, όπως αποδεικνύεται και από τους τζίρους των επιχειρήσεων αλλά και από τις εξελίξεις στο θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο. Το 2012 ιδρύθηκε ο Ελληνικός Σύνδεσμος Ηλεκτρονικού Εμπορίου GRECA (GreekeCommerceAssociation) με τη συμμετοχή 22 ελληνικών μικρών και μεγάλων εταιριών του κλάδου, θεσμοθετώντας μάλιστα τα βραβεία e-volution για τη βράβευση των βέλτιστων πρακτικών και της επιχειρηματικής αριστείας στο πεδίο του ηλεκτρονικού εμπορίου. Επιπλέον, στην Ελλάδα δραστηριοποιείται η ΕΠΑΜ (Ελληνική Ένωση Πωλήσεων από Απόσταση και Ηλεκτρονικού Εμπορίου), η οποία αποσκοπεί στη διάδοση του ηλεκτρονικού εμπορίου στη χώρα και την υποστήριξη της δικτύωσης των αντίστοιχων εταιριών στην εσωτερική και εξωτερική αγορά. 24
2.2 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Το ηλεκτρονικό εμπόριο διέπεται από διάφορα εθνικά και κοινοτικά νομοθετήματα, εκ των οποίων τα σημαντικότερα είναι τα εξής (Παπακωνσταντίνου, 2010): i. Ο Νόμος 2251/94 για την Προστασία των Καταναλωτών, ο οποίος ρυθμίζει τις συμβάσεις από απόσταση ii. Ο Νόμος 2472/97 για την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων στον τηλεπικοινωνιακό τομέα iii. Το Π.Δ. 150/2001 για τις ηλεκτρονικές υπογραφές iv. Το Π.Δ. 131/2003 για το ηλεκτρονικό εμπόριο, το οποίο αποτελεί την προσαρμογή του ελληνικού δικαίου στην κοινοτική οδηγία 2000/31/ΕΚ v. Η Σύμβαση της Ρώμης και η Σύμβαση των Βρυξελών Στις 4/5/2000 ψηφίσθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο η οδηγία 2000/31/ΕΚ για ορισμένες νομικές πτυχές των υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας, ιδίως το ηλεκτρονικού εμπορίου, στην εσωτερική αγορά η οποία είναι γνωστή ως οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο και τέθηκε σε ισχύ στις 12/7/2000. Η μεταφορά αυτής της οδηγίας στην ελληνική νομοθεσία έγινε το Μάιο του 2003 με το Π.Δ. 131/2003. Η Οδηγία αυτή δημιουργήθηκε για τη νομική κάλυψη ορισμένων διαστάσεων της οικονομικής δραστηριότητας των φορέων της κοινωνίας της πληροφορίας, συντονίζοντας συγκεκριμένες πτυχές του ηλεκτρονικού εμπορίου και επισημαίνοντας πως για τα υπόλοιπα ζητήματα θα ισχύουν οι διατάξεις του εκάστοτε εθνικού δικαίου, που εφαρμόζονται στις ηλεκτρονικές συναλλαγές (Παμπούκης, 2009). Ωστόσο, η κοινοτική αυτή Οδηγία δεν αποσκοπεί στη ρύθμιση συγκεκριμένων υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας, ούτε και στη θέσπιση κανονισμών σχετικά με φορολογικές υποχρεώσεις που πηγάζουν από δραστηριότητες του ηλεκτρονικού εμπορίου. Το έργο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στο πλαίσιο αυτού του νομικού πλαισίου συνίσταται στην εξασφάλιση των εξής (Παπακωνσταντίνου, 2010): ότι οι υπηρεσίες της κοινωνίας των πληροφοριών επωφελούνται από τις αρχές της εσωτερικής αγοράς για την ελεύθερη κυκλοφορία των υπηρεσιών και της ελεύθερης εγκατάστασης σε μια διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση 25
την παρακολούθηση της οδηγίας 2000/31/ΕΚ, συμπεριλαμβανομένων των τακτικών εκθέσεων για την εφαρμογή της ότι τόσο τα υφιστάμενα και τα νέα κράτη μέλη εφαρμόζουν σωστά το νομικό πλαίσιο για το ηλεκτρονικό εμπόριο, όπως προβλέπεται από την οδηγία 2000/31/ΕΚ την κατάλληλη διαχείριση των καταγγελιών που αφορούν τις υπηρεσίες της κοινωνίας της πληροφορίας τη γενική παρακολούθηση των νομικών, τεχνικών και οικονομικών εξελίξεων του ηλεκτρονικού εμπορίου και του Διαδικτύου. Σκοπός του κοινοτικού αυτού νομοθετήματος, σύμφωνα με το άρθρο 1 της Οδηγίας, ήταν η δημιουργία ενός ενιαίου νομικού πλαισίου για την ανεμπόδιστη λειτουργία της εσωτερικής ευρωπαϊκής αγοράς, σύμφωνα με την ελεύθερη κυκλοφορία των πληροφοριών στα πλαίσια της κοινωνίας της πληροφορίας. Συγκεκριμένα, σκοπός της ΕΕ με τη δημιουργία αυτής της Οδηγίας ήταν η άρση των εμποδίων για την αύξηση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, καθώς και η αύξηση της ασφάλειας δικαίου λόγω της εφαρμογής διαφορετικών εθνικών διατάξεων από κράτος σε κράτος, ώστε να δημιουργηθεί αίσθημα εμπιστοσύνης τόσο στους επιχειρηματίες όσο και στους καταναλωτές, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει και ταυτόχρονη εναρμόνιση του δικαίου αυτού. Η Οδηγία καθιερώνει τρεις αρχές, ώστε η διάχυση της πληροφορίας στα πλαίσια της κοινωνίας της πληροφορίας να πραγματοποιείται ανεμπόδιστα. Οι αρχές αυτές είναι: I. Η αρχή της χώρας προέλευσης ή ρήτρα της εσωτερικής αγοράς (άρθρο 3 1), σύμφωνα με την οποία απελευθερώνονται συνειδητά μόνο οι διασυνοριακές ηλεκτρονικές συναλλαγές, ενώ το κράτος-μέλος, όπου είναι εγκατεστημένος ένας φορέας, είναι υπεύθυνο για τη νόμιμη λειτουργία του, ενώ ο φορέας είναι υποχρεωμένος να τηρεί το εθνικό δίκαιο της χώρας όπου είναι εγκατεστημένος. II. Η αρχή της μη αναγκαίας προηγούμενης παροχής άδειας (άρθρο 3), σύμφωνα με την οποία τα κράτη-μέλη δεν μπορούν να περιορίσουν τις δραστηριότητες ενός φορέα, θέτοντάς τον σε καθεστώς προηγούμενης παροχής άδειας ή άλλης προϋπόθεσης ισοδύναμου αποτελέσματος, σύμφωνα με τις αρχές της κοινοτικής έννομης τάξης για ελεύθερη εγκατάσταση και ελεύθερη παροχή 26
υπηρεσιών, οι οποίες ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα μεταξύ των επιχειρήσεων προς όφελος των καταναλωτών. III. Η αρχή της διαφάνειας και της υποχρέωσης της πληροφόρησης (άρθρα 5, 6 και 10), οι οποίες αφορούν τις καταναλωτικές συμβάσεις. Κάθε κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης οφείλει να ενσωματώνει τις διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις της Ευρωπαϊκής κοινότητας στο εθνικό του δίκαιο και σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα έχει ενσωματώσει την Οδηγία 2000/31/ΕΚ για το ηλεκτρονικό εμπόριο στο Προεδρικό Διάταγμα 131/2003, καθώς και την Οδηγία αναφορικά με το κοινοτικό πλαίσιο για τις ηλεκτρονικές υπογραφές στο Προεδρικό Διάταγμα 150/2001. Η οριοθέτηση του εθνικού κανονιστικού πλαισίου στην Ελλάδα συμπεριλαμβάνει τη δημιουργία της Εθνικής Επιτροπής Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (ΕΕΤΤ), η οποία είναι η αρμόδια αρχή για την εποπτεία των εγκατεστημένων στην Ελλάδα Παρόχων Υπηρεσιών Πιστοποίησης ηλεκτρονικής Υπογραφής (ΠΥΠ), καθώς και για τη λειτουργία μηχανισμών εθελοντικής διαπίστευσης των Παρόχων αυτών και διαπίστωσης της συμμόρφωσης των προϊόντων ηλεκτρονικής υπογραφής. Το νομοθέτημα αυτό θεσπίστηκε για να εναρμονίσει την εθνική δικαιϊκή τάξη προς την Οδηγία 2000/31/ΕΚ, που είναι γνωστή και σαν Οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο, αναφορικά με ορισμένες νομικές πτυχές των υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας, και ειδικά του ηλεκτρονικού εμπορίου στην εσωτερική αγορά. H νομοθεσία αυτή περιλαμβάνει προβλέψεις για τις συμβάσεις που καταρτίζονται με ηλεκτρονικά μέσα, τη διακίνηση των πληροφοριών μέσω διαδικτύου, τη διαδικασία λήψεως παραγγελίας των υπηρεσιών και την αποθήκευση δεδομένων σε ηλεκτρονική μνήμη, σε συνδυασμό με την ευθύνη των μεσαζόντων, ενώ δεν τροποποίησε την υπάρχουσα νομοθεσία, αλλά η νομοθετική του ερμηνεία εκλαμβάνεται ως συμπληρωματική (Παμπούκης, 2009). Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως το Π.Δ. 131/2003 δεν εφαρμόζεται στις παρακάτω περιπτώσεις, κατά αντιστοιχία με την κοινοτική Οδηγία 2000/31/ΕΚ: i. στο φορολογικό τομέα, ii. σε θέματα σχετικά με τις υπηρεσίες της κοινωνίας της πληροφορίας για την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών, 27
iii. σε θέματα που αφορούν συμφωνίες ή πρακτικές διεπόμενες από τη νομοθεσία περί καρτέλ, iv. στις δραστηριότητες συμβολαιογράφων ή αντίστοιχων επαγγελμάτων εφόσον συνεπάγονται άμεση σύνδεση με την άσκηση δημόσιας εξουσίας, v. στην εκπροσώπηση πελάτη και υπεράσπιση των συμφερόντων του ενώπιων των δικαστηρίων, και vi. στη συμμετοχή σε τυχερά παιχνίδια στα οποία ο παίκτης στοιχηματίζει χρηματική αξία, συμπεριλαμβανομένων λαχείων και στοιχημάτων. 2.3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΓΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η αγορά του ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ελλάδα βρίσκεται σε φάση σχετικής ωρίμανσης, ενώ κατά την τελευταία δεκαετία έχει αυξηθεί ραγδαία η χρήση του Διαδικτύου. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΣΕΕ (2013), το 2013 υπολογίζεται πως περίπου 2,5 εκατομμύρια άτομα πραγματοποιούν online αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, συνολικής αξίας περίπου 3,5 δις. Ακόμη, πάνω από 3.000 περίπου επιχειρήσεις έχουν ως κύρια δραστηριότητα το ηλεκτρονικό εμπόριο, ενώ οι αριθμοί αυτοί αναμένεται να αυξηθούν με τη σταδιακή άνοδο του ηλεκτρονικού εμπορίου στις δημόσιες υπηρεσίες. Η περαιτέρω άνθιση του ηλεκτρονικού εμπορίου έγκειται και στην αύξηση της υιοθέτησης των διαδικτυακών υπηρεσιών, καθώς πάνω από 6 εκατομμύρια πολίτες στην Ελλάδα χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο, ενώ περίπου τα 2/3 αυτών διαθέτουν προσωπικούς λογαριασμούς σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebookκαι το Twitter (ΕΣΕΕ, 2013). Ο μέσος εβδομαδιαίος χρόνος που αφιερώνει κάποιος online στην Ελλάδα φτάνει τις 10 ώρες και καθημερινά πραγματοποιούνται πάνω από 500.000 διαδικτυακές αναζητήσεις, εκ των οποίων πολλές αφορούν τη χρήση του Διαδικτύου μέσω κινητών συσκευών (smartphones, tablets). Σύμφωνα με έρευνα του Εργαστηρίου Ηλεκτρονικού Εμπορίου ELTRUN, το 2012 ο τζίρος των ηλεκτρονικών αγορών τύπου B2C στην Ελλάδα έφτασε τα 2,9 δις, ενώ τον προηγούμενο χρόνο ήταν 1,8 δις, σημειώνοντας αύξηση κατά 61%. Το 2012 περίπου 1,9 εκατομμύρια πολίτες, από 1,5 εκατομμύριο που ήταν το 2011, προχώρησε σε ηλεκτρονικές αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, πραγματοποιώντας κατά μέσο όρο 20 αγορές το χρόνο και συνολικής αξίας περίπου 1.600. 28
Συνολικά, κατά την πενταετία 2008-2009, ο κύκλος εργασιών των ηλεκτρονικών αγορών σημείωσε αύξηση κατά 480%, ενώ κατά την εξαετία 2008-2013 το ποσοστό αυτό έφτασε το 600%. Συγκεκριμένα, το 2013 υπολογίζεται πως ο συνολικός κύκλος εργασιών του κλάδου ηλεκτρονικού εμπορίου B2C έφτασε τα 3,5 δις, σημειώνοντας αύξηση κατά περίπου 20%, όπως φαίνεται στο παρακάτω Διάγραμμα 1. Διάγραμμα 1 Κύκλος εργασιών ηλεκτρονικού εμπορίου 2008-2013 Πηγή: ELTRUN (2014) Αναφορικά με τα προϊόντα και υπηρεσίες που αγοράζονται online, το 2012 το μεγαλύτερο μερίδιο αντιστοιχούσε στις ταξιδιωτικές υπηρεσίες, με τη μεγαλύτερη αύξηση να καταγράφεται στα είδη ένδυσης και υπόδησης, δεδομένης της ανάπτυξης των αντίστοιχων ηλεκτρονικών καταστημάτων σε όλον τον ευρωπαϊκό χώρο (ΕΣΕΕ, 2013). Άξια αναφοράς είναι και η αύξηση των ηλεκτρονικών υπηρεσιών που αφορούν τις τηλεπικοινωνίες, τις ασφάλειες, την ενοικίαση και πώληση και τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες. Σχετικά με την κατάτμηση των κατηγοριών των αγορών, τα φυσικά προϊόντα έρχονται πρώτα, δεύτερες οι υπηρεσίες, κυρίως λόγω της έντονης δράσης των ταξιδιωτικών γραφείων και πρακτόρων, και τρίτα τα ψηφιακά προϊόντα. Μάλιστα, τα 2/3 της αξίας των αγορών αφορούν τα προϊόντα και υπηρεσίες τεχνολογίας και τουρισμού. 29
Σύμφωνα με έρευνα του ELTRUN (2013), το 83% των διαδικτυακών καταστημάτων απασχολούν προσωπικό κάτω των 10 υπαλλήλων και το 73% αυτών πραγματοποιούν ετήσιες πωλήσεις κάτω των 500.000. Στα παρακάτω Διαγράμματα παρουσιάζονται τα προϊόντα και υπηρεσίες που πωλούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα στην Ελλάδα για το έτος 2013. Διάγραμμα 2 Προϊόντα που πωλούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα (2013) Πηγή: ELTRUN (2014) Διάγραμμα 3 Υπηρεσίες που πωλούν τα ηλεκτρονικά καταστήματα (2013) Πηγή: ELTRUN (2014) 30