ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία I Διδάσκουσες: Μ. Λεκάκου & Μ. Μαστροπαύλου Υποχρεωτικό Α εξαμήνου Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 Tμήμα Φιλολογίας
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Περιεχόμενα διαφανειών: Η σύγχρονη γλωσσολογία ως μελέτη της γνώσης της γλώσσας Η βιολογική βάση της γλώσσας Η έννοια της γραμματικής στη σύγχρονη γλωσσολογία Ικανότητα και επιτέλεση Γραμματικότητα και αποδεκτότητα
Σύγχρονη γλωσσολογία Η σύγχρονη επιστήμη βασίζεται στα διδάγματα του δομισμού. Θεμελιωτής της σύγχρονης γλωσσολογίας θεωρείται ο Noam Chomsky. Η διάκριση λόγος- ομιλία αντιστοιχεί στη διάκριση γλωσσική ικανότητα- γλωσσική επιτέλεση. Η γλωσσική ικανότητα μελετάται ως μέρος του γνωσιακού (cognitive) εξοπλισμού των ανθρώπων. Ερωτήματα για τους θεωρητικούς γλωσσολόγους: Σε τι συνίσταται αυτή η γνώση; Πώς αποκτήθηκε αυτή η γνώση;
Η γνώση της γλώσσας Όταν γνωρίζουμε μια γλώσσα, μπορούμε να τη μιλήσουμε και να γίνουμε κατανοητοί από άλλους που γνωρίζουν την ίδια γλώσσα. Πρόκειται για ένα είδος γνώσης, για την οποία δεν έχουμε συνειδητή επίγνωση. Δεν εφαρμόζουμε συνειδητά τους κανόνες της γραμματικής της ελληνικής γλώσσας για την παραγωγή και κατανόηση προτάσεων σε αυτή. Πρόκειται για μια σύνθετη ικανότητα, την οποία δεν αποκτήσαμε κατόπιν συστηματικής και στοχευμένης διδασκαλίας.
Η γνώση της γλώσσας Ι Η γνώση της γλώσσας αφορά διάφορα επίπεδα: Φωνητικό- φωνολογικό Μορφολογικό Συντακτικό Σημασιολογικό
Η γνώση της γλώσσας ΙΙ Φωνητικό- Φωνολογικό: γνώση των φθόγγων της γλώσσας μας και γνώση των κανόνων συνδυασμού τους. Μορφολογικό: γνώση των ελάχιστων μονάδων που φέρουν σημασία στη γλώσσα μας και των κανόνων συνδυασμού τους.
Η γνώση της γλώσσας ΙΙ Συντακτικό: γνώση των κάνονων βάσει των οποίων οι λέξεις συνδυάζονται για να σχηματίσουν φράσεις και οι φράσεις προτάσεις. Σημασιολογικό: γνώση των κανόνων με τους οποίους ερμηνεύουμε τις (σύνθετες) γλωσσικές μονάδες.
Η γνώση της γλώσσας Με βάση έναν πεπερασμένο αριθμό κανόνων, μπορούμε να παραγάγουμε και να κατανοήσουμε έναν απεριόριστο αριθμό προτάσεων à δημιουργικότητα Επίσης, μπορούμε να αποφανθούμε αν μια δομή είναι καλοσχηματισμένη ή όχι στη γλώσσα μας à γλωσσική διαίσθηση Καλοσχηματισμένη δομή = γραμματική δομή Μη- καλοσχηματισμένη δομή = αντιγραμματική Τις αντιγραμματικές δομές τις σημειώνουμε με *.
Η έννοια της γραμματικής Ο θεωρητικός γλωσσολόγος προσπαθεί να ανακαλύψει και να περιγράψει αυτούς τους εσωτερικευμένους κανόνες: να κατασκευάσει, δηλ, ένα πρότυπο της νοητικής γραμματικής των φυσικών ομιλητών μιας γλώσσας.
Η έννοια της γραμματικής Ο όρος γραμματική μπορεί να αναφέρεται: στη νοητική γραμματική που διαθέτουν οι ομιλητές στον εγκέφαλό τους στην περιγραφή ή πρότυπο αυτής της εσωτερικευμένης γραμματικής στα ελληνικά, ως επίθετο, σε μια δομή που σέβεται τους γραμματικούς κανόνες Το πρότυπο της εσωτερικευμένης γραμματικής των φυσικών ομιλητών ονομάζεται περιγραφική γραμματική.
Περιγραφή και ρύθμιση Περιγραφική γραμματική ρυθμιστική γραμματική. Στόχος των θεωρητικών γλωσσολόγων είναι να περιγράψουν τη γνώση που έχουν οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας για αυτήν όχι να ρυθμίσουν (δηλαδή να υποδείξουν) πώς πρέπει να μιλάμε. Εκπρόσωποι της ρυθμιστικής γραμματικής οι λεγόμενοι «καθαρολόγοι της γλώσσας».
Γλωσσική ικανότητα γλωσσική επιτέλεση Γνώση της γλώσσας Χρήση της γλώσσας. Γνώση της γλώσσας (γλωσσική ικανότητα) à εσωτερικευμένο σύστημα κανόνων. Χρήση της γλώσσας (γλωσσική επιτέλεση/ πλήρωση) à πώς χρησιμοποιούμε τη γνώση σε πραγματικές συνθήκες παραγωγής και κατανόησης.
Γλωσσική ικανότητα γλωσσική επιτέλεση Αντιστοιχία με το σωσσυρικό ζεύγος λόγος- ομιλία: γλωσσική ικανότητα = λόγος γλωσσική επιτέλεση = ομιλία
Γλωσσική ικανότητα γλωσσική επιτέλεση Η πρόταση είναι η μέγιστη μονάδα γλωσσικής ανάλυσης που παράγεται σύμφωνα με τους κανόνες μιας γλώσσας. Μέγιστη μονάδα μελέτης της γλωσσικής ικανότητας: η πρόταση. Μονάδα μελέτης της γλωσσικής επιτέλεσης είναι το εκφώνημα: ένα κομμάτι λόγου που περικλείεται ανάμεσα σε δύο σημεία σιωπής.
Γλωσσική ικανότητα γλωσσική επιτέλεση Προτάσεις και εκφωνήματα δεν αντιστοιχούν μεταξύ τους ένα- προς- ένα. ένα εκφώνημα μία πρόταση: (1) Ο Γιάννης συνάντησε τη Μαρία προχτές στο πάρκο.
Γλωσσική ικανότητα γλωσσική επιτέλεση ένα εκφώνημα δύο προτάσεις (μία κύρια και μία εξαρτημένη): (2) Ο Γιάννης είπε ότι συνάντησε τη Μαρία προχτές στο πάρκο. Ένα εκφώνημα μπορεί να μη συνιστά πλήρη πρόταση: (3) (α) - Γιατί πήγες προχτές στο πάρκο; (β) - Για βόλτα. / Έτσι. / Για να πάρω αέρα.
Γραμματικότητα και αποδεκτότητα Οι προτάσεις κρίνονται ως (αντι)γραμματικές. Τα εκφωνήματα κρίνονται ως (μη)αποδεκτά. 1. Τι γίνεσαι μωρέ παιδί μου; Χαθήκαμε! 2. Να μου το ξαναπείς αυτό γιατί δεν το κατάλαβα. Τα παραπάνω εκφωνήματα δεν είναι αποδεκτά σε όλες τις περιστάσεις (περικείμενα). Ο ρόλος που διαδραματίζει το γλωσσικό και το εξωγλωσσικό περιβάλλον στην αποδεκτότητα των εκφωνημάτων αποτελεί αντικείμενο του κλάδου της Πραγματολογίας.
Το αντικείμενο της Γλωσσολογίας Η Γλωσσολογία μελετά κατεξοχήν τις ανθρώπινες γλώσσες και μάλιστα τις φυσικές γλώσσες, δηλαδή τις γλώσσες που υπάρχουν (δηλ. δεν κατασκευάζονται) και που μαθαίνουν φυσικά τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας, προκειμένου να επικοινωνήσουν. Πρβλ άλλα συστήματα ή «κώδικες» επικοινωνίας: ο κώδικας Μορς, τα μαθηματικά σύμβολα. Πρβλ τα συστήματα επικοινωνίας που έχουν αναπτύξει κάποια ζωικά είδη (μέλισσες).
Η βιολογική βάση της γλώσσας Υπάρχει ποσοτική ή και ποιοτική διαφορά μεταξύ των φυσικών ανθρώπινων γλωσσών και των συστημάτων επικοινωνίας των ζώων; Ομοιότητα: και στις δυο περιπτώσεις γίνεται χρήση αισθητών συμβολισμών (φωνητικών, κινητικών, κοκ), προκειμένου να δηλωθεί κάποιο μήνυμα από το ένα ζώο στο άλλο. Υπάρχουν όμως και σημαντικές διαφορές.
Η βιολογική βάση της Διαφορά 1: γλώσσας Τα συστήματα των ζώων περιορίζονται σε πολύ μικρά και κλειστά σύνολα συμβόλων που μεταβιβάζουν βιολογικές μόνο ανάγκες σχετικά με τροφή, φόβο, σεξουαλική επιθυμία, μητρική τρυφερότητα κλπ. Η ανθρώπινη γλώσσα περιέχει ένα τεράστιο λεξιλόγιο που αφορά όχι μόνο αισθητά αντικείμενα αλλά και σύνθετες και αφηρημένες έννοιες.
Η βιολογική βάση της Διαφορά 2: γλώσσας Η χρήση των συμβόλων που κάνουν τα ζώα είναι άμεσα συνδεδεμένη με κάποιο περιβάλλον κι εμφανίζεται μόνο όταν στο περιβάλλον αυτό υπάρχουν κατάλληλα εξωτερικά ερεθίσματα. Η ανθρώπινη γλώσσα πηγαίνει πέρα από το άμεσο περιβάλλον: μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στο παρόν αλλά και στο παρελθόν/μέλλον, όχι μόνο στο πραγματικό αλλά και στο φανταστικό.
Η βιολογική βάση της Διαφορά 3: γλώσσας Η ανθρώπινη γλώσσα λειτουργεί με γραμματικούς κανόνες: περιέχει γραμματική δομή τέτοια, που επιτρέπει στον άνθρωπο να αναπτύξει απεριόριστη δημιουργικότητα στα μηνύματα που μπορεί να συλλάβει και να μεταδώσει. Αυτού του είδους η δημιουργικότητα δεν εμφανίζεται στις γλώσσες των υπόλοιπων ζώων.
Η βιολογική βάση της γλώσσας Η ύπαρξη γραμματικής δομής και απεριόριστης δημιουργικότητας στην ανθρώπινη γλώσσα οδήγησαν φιλοσόφους στο παρελθόν (von Humboldt, Descartes, κ.ά.), αλλά και θεωρητικούς γλωσσολόγους σήμερα, με προεξάρχοντα τον Noam Chomsky, στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινο φαινόμενο. Αυτή η κατ αποκλειστικότητα ανθρώπινη ικανότητα διαφοροποιεί τους ανθρώπους από τα ζώα.
Γλωσσική Δημιουργικότητα Απεριόριστη δημιουργικότητα (επίπεδο παραγωγής): 1. Αυτό είναι το σπίτι. 2. Αυτό είναι το σπίτι που έχτισε ο Γιάννης. 3. Αυτά είναι τα κεραμίδια του σπιτιού που έχτισε ο Γιάννης. 4. Αυτός είναι ο σχεδιαστής των κεραμιδιών του σπιτιού που έχτισε ο Γιάννης. 5.... Ø Η γλώσσα δεν ισοδυναμεί με ένα πεπερασμένο σύνολο κειμένων (γραπτών ή προφορικών)!
Γλωσσική Δημιουργικότητα Οι προτάσεις της προηγούμενης διαφάνειας είναι προτάσεις που δεν έχετε ξανασυναντήσει ποτέ στη ζωή σας. Είναι έκφανση της γλωσσικής σας ικανότητας το ότι είστε σε θέση να τις κατανοήσετε. Απεριόριστη δημιουργικότητα σε επίπεδο πρόσληψης/κατανόησης. Ø Η γλώσσα δεν ισοδυναμεί με ένα πεπερασμένο σύνολο κειμένων (γραπτών ή προφορικών)!
Σύνοψη Αντικείμενο της σύγχρονης θεωρητικής γλωσσολογίας η γνώση της γλώσσας, δηλαδή η γλωσσική ικανότητα. Έργο του γλωσσολόγου η περιγραφή της νοητικής γραμματικής των φυσικών ομιλητών μιας γλώσσας. Η γνώση της γλώσσας (γλωσσική ικανότητα) δεν ταυτίζεται με την εκάστοτε πραγμάτωση/χρήση αυτής της γνώσης (πλήρωση/επιτέλεση). Προτάσεις και εκφωνήματα: μονάδες λόγου και ομιλίας. Γραμματικότητα και αποδεκτότητα.
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.