ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1150011 Όρος Παγγαίο και νότιες υπώρειές του» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Αριστείδης Χρηστίδης ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΟΥ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009
Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Χρηστίδης A. (2009). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1150011 Όρος Παγγαίο και νότιες υπώρειές του». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. This document may be cited as follows: Christidis A. (2009). Action Plan for the Special Protection Area «GR1150011 Oros Paggaio kai noties ipories tou». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΣΤΟΧΟΣ...3 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...4 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...6 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...7 6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1...16 7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ...17 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...18 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Δράσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1150011 Όρος Παγγαίο και νότιες υπώρειές του». Για το σκοπό αυτό προτείνονται κατάλληλα διαχειριστικά και θεσμικά μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ. 2. ΣΤΟΧΟΣ Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1150011 Όρος Παγγαίο και νότιες υπώρειές του», ιδίως σε ότι αφορά τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Έτσι, προτείνονται κατάλληλα μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ, με τελικό στόχο την επίτευξη Ικανοποιητικού Καθεστώτος Προστασίας στην περιοχή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η πρόταση οριοθέτησης περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του όρους Παγγαίο καθώς και μικρό μέρος του όρους Σύμβολο και του κάμπου ανάμεσά τους. Τα όρια της περιοχής στα ανατολικά περνούν έξω από την πόλη της Ελευθερούπολης ακολουθούν παράλληλα την εθνική οδό Ελευθερούπολης Σερρών μέχρι το ύψος της Νικήσιανης. Από εκεί και μετά ακολουθούν τα όρια του όρους προς τα δυτικά σε μια ισοϋψή των 200 μέτρων περίπου. Στα νότια της Ελευθερούπολης περικλείεται η κοινότητα του Ακροβουνίου με το δάσος πεύκης γύρω της και τα όρια περνούν στο όρος Σύμβολο μέχρι την κορυφογραμμή του. Περικλείονται τα χωριά Εξοχή, Μέλισσα, Καραβαγγέλης, και Σιδηροχώρι. Με όριο ένα χείμαρρο τα όρια κλείνουν προς το Παγγαίο στο ύψος της Μουσθένης. Από εκεί ακολουθούν τα όρια της παλιάς εθνικής οδού Καβάλας Θεσσαλονίκης και περνούν από τα χωριά Πλατανότοπο και Ποδοχώρι. Τα όρια εκτείνονται προς τα βόρεια ακολουθώντας δασικούς δρόμους και τέμνουν το όρος με κατεύθυνση προς το Ροδολίβος. Το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής ανήκει στο νομό Καβάλας και μικρότερο μέρος στα βορειοδυτικά στο νομό Σερρών. Σε σχέση με την υφιστάμενη ΖΕΠ τα όρια επεκτείνονται στο νοτιοδυτικό και το βορειοδυτικό τμήμα της. Η συνολική έκταση της ΖΕΠ είναι 24.384 εκτάρια. Από την προτεινόμενη οριοθέτηση εξαιρούνται οι οικισμοί που βρίσκονται εντός της περιοχής με βάση τα νόμιμα όριά τους. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από δάση Οξιάς (Fagus sylvatica) μικρής ηλικίας και μεγάλης ηλικίας δάση Βελανιδιάς και Καστανιάς, νεαρά τεχνητά δάση με κωνοφόρα, μικτά δάση, αυτοφυή δάση κωνοφόρων και εκτεταμένα αλπικά και υποαλπικά ποολίβαδα. Επίσης, περιλαμβάνει βραχώδεις εκτάσεις τόσο σε μεγάλο υψόμετρο όσο και χαμηλότερα, απόκρημνες βραχοπλαγιές συχνά κοντά ή μέσα σε δάση, σπηλιές και βράχια. Απαντώνται επίσης πολλά φαράγγια και χείμαρροι με υδροχαρή βλάστηση. Ο κάμπος που περιβάλλει το όρος στα βόρεια και νότια χαρακτηρίζεται από μεγάλους φυσικούς φυτοφράκτες με πυκνή βλάστηση από άγρια είδη θάμνων που περιστοιχίζουν τα χωράφια και τις αυτοφυείς συστάδες δέντρων τόσο κατά μήκος των ρεμάτων όσο και αλλού. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4
Χάρτης 1. Όρια Ζώνης Ειδικής Προστασίας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5
GR1150011 OΡΟΣ ΠΑΓΓΑΙΟ ΚΑΙ ΝΟΤΙΕΣ ΥΠΩΡΕΙΕΣ ΤΟΥ Ν. ΚΑΒΑΛΑΣ GR1150011 Ν. ΣΕΡΡΩΝ Ν. ΔΡΑΜΑΣ ΤΚΣ:GR1150009 4520000 GR1150011 GR1150011 GR1150011 GR1150011 ΤΚΣ:GR1150005 GR1150011 4530000 GR1150011 ; ΖΕΠ&ΤΚΣ:GR1260002 520000 Συντάκτες χάρτη: Άρης Μανωλόπουλος, Victoria Saravia ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ EΓΣΑ87 510000 ΚΛΙΜΑΚΑ 1:100.000 Οριογραμμή ΤΚΣ 500000 Κοινή οριογραμμή ΤΚΣ & ΖΕΠ Οριογραμμή ΖΕΠ Προτεινόμενη Οριογραμμή ΖΕΠ 490000 Ν. ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 1. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1150011 Όρος Παγγαίο και νότιες υπώρειές του»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη χαρακτηρισμού Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 85 Buteo rufinus Αετογερακίνα >1 πληθ ΕΕ 241 Coracias garrulus Χαλκοκουρούνα Παγκ. Απειλ. είδος 353 Ficedula semitorquata Δρυομυγοχάφτης 326 Hippolais olivetorum Λιοστριτσίδα >1 πληθ ΕΕ >1 πληθ ΕΕ Πίνακας 2. Είδη οριοθέτησης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1150011 Όρος Παγγαίο και νότιες υπώρειές του»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη χαρακτηρισμού Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 85 Buteo rufinus Αετογερακίνα >1 πληθ ΕΕ 241 Coracias garrulus Χαλκοκουρούνα Παγκ. Απειλ. είδος 353 Ficedula semitorquata Δρυομυγοχάφτης 326 Hippolais olivetorum Λιοστριτσίδα >1 πληθ ΕΕ >1 πληθ ΕΕ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6
5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Αετογερακίνα (Buteo rufinus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Τρωτό Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός: Η Αετογερακίνα εξαπλώνεται κυρίως στην νότια Ελλάδα (ανατολική Στερεά) τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου αλλά και ορισμένες περιοχές στην βόρειο Ελλάδα (Μακεδονία και Θράκη). Ο συνολικός πληθυσμός της υπολογίζεται σε 200-300 ζευγάρια. Στην περιοχή μελέτης εκτιμάται ότι αναπαράγονται 2 τουλάχιστον ζευγάρια. Οικολογία: Η Αετογερακίνα φωλιάζει πάντα σε βράχια σε δασικά ξέφωτα ή στα όρια δασικών συστάδων αλλά κυρίως σε ανοικτές εκτάσεις με βραχώδεις σχηματισμούς. Είναι αρπακτικό των ανοιχτών εκτάσεων με χέρσα εδάφη και χαμηλή βλάστηση. Ο βιότοπος τροφοληψίας περιλαμβάνει στεπώδης, ημιερημικές περιοχές με φρυγανική βλάστηση, όπου τρέφεται κυρίως με ερπετά και λιγότερο με πουλιά. Η καταστροφή των δασικών ξέφωτων, η εντατικοποίηση της γεωργίας και η μεταβολή των χρήσεων γης των χέρσων ανοιχτών εκτάσεων που αποδίδονται στην γεωργία ή την οικιστική ανάπτυξη είναι βασικές αιτίες υποβάθμισης του βιοτόπου τροφοληψίας της Αετογερακίνας. Επίσης η μετατροπή χορτολιβαδικών εκτάσεων σε αροτραίες καλλιέργειες ή των ξηρών στεπωδών λιβαδιών σε αρδευόμενες μονοκαλλιέργειες έχουν σημαντικές επιπτώσεις στις περιοχές κυνηγίου του είδους. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7
Χαλκοκουρούνα (Coracias garrulus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Κατάλογος Κατάλογος IUCN Τρωτό Σχεδόν Απειλούμενο Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Είναι ένα πανέμορφο πουλί, τοπικός καλοκαιρινός επισκέπτης και διερχόμενος μετανάστης στην Ελλάδα. Ο πληθυσμός στην Ελλάδα εκτιμάται σε 200 ζευγάρια (Tucker & Heath 1994). Παλαιότερα φώλιαζε σχεδόν σε όλη την Ελλάδα αλλά μειώθηκε δραματικά την δεκαετία του 60-70 με αποτέλεσμα να σήμερα να αναπαράγεται στη Μακεδονία την Θράκη την Κω την Σάμο ίσως και στη Μυτιλήνη (Χανδρινός Ακριώτης 1997). Στην περιοχή οι χαλκοκουρούνες ζουν στη νότια-νοτιοδυτική πλευρά της σε αγροτικές εκτάσεις με φυτοφράκτες και παλιά δέντρα διάσπαρτα όπου και φωλιάζουν, και στην βόρεια πλευρά, σε αγροτικές εκτάσεις με φυτοφράκτες και ρηχά φαράγγια που τέμνουν το έδαφος και δημιουργούν ζώνες με άγρια βλάστηση και βράχια στα τοιχώματα των φαραγγιών, όπου και φωλιάζουν συνήθως. Οικολογία: Φωλιάζει σε τρύπες σε βράχους και δέντρα, σε εγκαταλελειμμένα λατομεία, ακόμα και σε κτίρια και γέφυρες. Τρέφεται με μεγάλα έντομα (κυρίως ακρίδες σκαθάρια και κρεμυδοφάγους) και σαύρες που κυνηγά σε μέρη με χαμηλή βλάστηση. Συχνά την βλέπει κανείς να κάθεται σε κάποιο γυμνό κλαδί ή σε κολώνες, σύρματα και φράκτες περιμένοντας να δει κάποιο έντομο που αποτελεί την τροφή της. Πουλί συχνά προσαρμοσμένο να ζει κοντά στον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του, ωστόσο η έλλειψη κατάλληλων θέσεων για φώλιασμα (το κόψιμο παλιών δέντρων) η εντατικοποίηση της γεωργίας, η μονοκαλλιέργειες, η καταστροφή φυτοφρακτών όπου βρίσκει έντομα για να τραφεί και η χρήση φυτοφαρμάκων συντελούν στη μείωση του πληθυσμού της Χαλκοκουρούνας. Παλαιότερα υπήρξε συχνός στόχος κυνηγών με σκοπό την ταρίχευση. Στην περιοχή του Παγγαίου η Χαλκοκουρούνα δεν φαίνεται να αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα αλλά σίγουρα η εντατικοποίηση της γεωργίας, ο αναδασμός, η καταστροφή των φυτοφρακτών, οι μονοκαλλιέργειες καθώς και η ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8
συρρίκνωση του βιοτόπου της λόγω της αύξησης της ανοικοδόμησης (βιομηχανικής και οικιστικής) στην περιοχή, επιδρούν αρνητικά και απειλούν το μέλλον της ύπαρξης της Χαλκοκουρούνας στην περιοχή. Δρυομυγοχάφτης (Ficedula semitorquata) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Κατάλογος Κατάλογος IUCN Ανεπαρκώς Γνωστό Σχεδόν Απειλούμενο Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός: Από τα λιγότερο μελετημένα είδη. Είναι καλοκαιρινός επισκέπτης με πολύ περιορισμένη κατανομή, κυρίως στη Βόρειο Ελλάδα.Ο πληθυσμός του στην Ελλάδα είναι άγνωστος και εκτιμάται σε 1000-5000 ζευγάρια (Tucker & Heath 1994). Στην περιοχή μελέτης φαίνεται ότι είναι σπανιότερος στην βόρεια πλευρά ενώ στα νότια απαντάται κυρίως σε πλατάνια, καστανιές, καρυδιές και άλλα μεγάλα δέντρα που πλαισιώνουν τα ρέματα και τους φυτοφράκτες που χωρίζουν την αγροτική γη στους πρόποδες του όρους. Ο πληθυσμός του στην περιοχή εκτιμάται σε 10 περίπου ζευγάρια και οριακά αποτελεί είδος κριτήριο για τον χαρακτηρισμό της περιοχής ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας. Οικολογία: Ζει σε δασωμένα μέρη πάντα κοντά σε ξέφωτα, σε ώριμα δάση δρυός, καστανιάς, σε παρόχθια δάση πλατύφυλλων (προτιμά τα πλατάνια) αλλά και σε μεικτά ώριμα δάση πλατύφυλλων και κωνοφόρων με χαμηλό και αραιό υποόροφο. Γενικά προτιμούν τα ανοίγματα ανάμεσα σε δέντρα ή αναρριχητικούς θάμνους. Κάθονται σε εκτεθειμένα σημεία απ όπου και ορμούν σε έντομα με χαρακτηριστική ευκινησία. Κινούνται συνεχώς κουνώντας την ουρά τους και τις φτερούγες τους νευρικά, και αφού πετάξουν με επιδεξιότητα να αρπάξουν στον αέρα την ιπτάμενη λεία τους, επιστρέφουν συνήθως στο ίδιο κλαδί ή σε μια νέα θέση προκειμένου να εντοπίσουν το επόμενο θύμα τους. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9
Φωλιάζει σε κοιλότητες δένδρων, συχνά σε τρύπες που έχουν ανοίξει δρυοκολάπτες. Τρέφεται με μικρά έντομα (μύγες, κουνούπια, πεταλούδες, μέλισσες), αράχνες και κάμπιες που συλλαμβάνει σε όλα τα επίπεδα από τον υποόροφο έως την κόμη των δένδρων, στον αέρα, καμιά φορά και στο έδαφος. Λιοστριτσίδα (Hippolais olivetorum) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Σχεδόν Απειλούμενο Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός: Είναι καλοκαιρινός επισκέπτης στην Ελλάδα. Η διασπορά της στον Ελλαδικό χώρο είναι ακανόνιστη και βρίσκεται σε μικρές διάσπαρτες εκτάσεις σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και σε αρκετά νησιά.ο συνολικός αναπαραγόμενος πληθυσμός στην Ελλάδα εκτιμάται σε 3000-5000 ζευγάρια. Διάσπαρτα απαντάται και στην περιοχή μελέτης στα βόρεια και νότια, ενώ στα ανατολικά και δυτικά φαίνεται ότι λείπει τελείως. Οικολογία: Απαντάται σε εκτεθειμένες στον ήλιο ξηρές περιοχές, σε αραιά δάση βελανιδιάς με θαμνώδη ξέφωτα, οπωρώνες αμυγδαλεώνες και ελαιώνες, συχνά σε βραχώδεις ξηρές λοφοπλαγιές με ψηλή μακκία. Συνήθως κρύβεται στα πυκνά φυλλώματα των δέντρων κοντά στις κορυφές όπου δεν είναι ορατή. Φωλιάζει σε πυκνούς θάμνους ή χαμηλά δέντρα και πλέκει την φωλιά της στις διχάλες των κλαδιών. Τρέφεται κυρίως με μικρά έντομα που βρίσκει πάνω στα δέντρα ή στο έδαφος, και φρούτα. Φιδαετός (Circaetus gallicus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Σχεδόν Απειλούμενο Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10
Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός: Είναι μεταναστευτικός μεσαίου μεγέθους αετός, ο πιο συνηθισμένος αετός τους καλοκαιρινούς μήνες. Κατά τη μετανάστευση μεγάλοι αριθμοί περνούν από τους υγροτόπους της βορείου Ελλάδας και ακολουθώντας τα φαράγγια των ποταμών όπου βρίσκουν ανοδικά ρεύματα διαχέονται σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ο αναπαραγωγικός πληθυσμός της Ελλάδας εκτιμάται σε 300-500 ζευγάρια (Hallman 1985a) και είναι κατανεμημένος σε όλη την επικράτεια. Οικολογία: Φωλιάζει κυρίως σε παλιά δέντρα σε δάση κωνοφόρων, πλατύφυλλων και μεικτά δάση, σπανιότερα δε και σε βράχια. Διανύει μεγάλες αποστάσεις για να βρει την τροφή του που αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από ερπετά (φίδια και σαύρες). Κυνηγά στις ανοικτές με χαμηλή βλάστηση περιοχές, τα ξέφωτα, τους θαμνώνες τις αγροτικές εκτάσεις και τους υγροτόπους. Μπορεί να μείνει αιωρούμενος στο ίδιο σημείο εποπτεύοντας το έδαφος για θήραμα. Φωλιάζει σε βραχώδεις θέσεις και σε δάση πλατύφυλλων. Στην περιοχή του Παγγαίου φωλιάζουν 3-5 ζευγάρια στα δρυοδάση και τα δάση οξιάς. Η παρουσία των φιδαετών είναι συχνή στους κάμπους στα νότια τα δυτικά και βόρεια ενώ πηγαίνουν για εύρεση τροφής και στο όρος Σύμβολο στα νότια του Παγγαίου. Στα δυτικά του όρους η χαμηλή βλάστηση στις ομαλές με μικρή κλίση πλαγιές ο Στρυμώνας με τις λιμνοθάλασσες και τις λιμνούλες που σχηματίζει και κυρίως στα νοτιοδυτικά όπου υπάρχουν ακαλλιέργητες εκτάσεις με χαμηλή βλάστηση καθώς και αγροτεμάχια με μεγάλους φυτοφράκτες με πυκνή βλάστηση από άγρια είδη θάμνων είναι άριστος βιότοπος και ενδιαίτημα τροφοληψίας. Σαΐνι (Accipiter brevipes) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11
Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός: Καλοκαιρινός επισκέπτης με περιορισμένη κατανομή, κυρίως στη Μακεδονία και Θράκη και λιγότερο σε Ήπειρο και Θεσσαλία. Είναι αρκετά σπάνιο αλλά στις περιοχές που απαντάται μπορεί να είναι κοινό (τοπικά κοινό). Ο πληθυσμός της Ελλάδας εκτιμάται σε 500-1500 ζευγάρια (Χανδρινός Ακριώτης 1997). Στην περιοχή μελέτης απαντάται στα βόρεια, τα δυτικά και νοτιοδυτικά, πάντα σε χαμηλό υψόμετρο. Οικολογία: Πρόκειται για ένα μικρόσωμο δασόβιο αρπακτικό που ζει σε πεδινές εκτάσεις σε δάση, σε συστάδες δέντρων, συχνά κοντά σε νερό. Αρκετά συχνά κοντά σε κατοικημένες περιοχές ακόμα και σε άλση μέσα στις πόλεις. Ελίσσεται ανάμεσα στα κλαδιά των δέντρων για να πιάσει τη λεία του που αποτελείται κυρίως από μικρά πουλιά. Τρέφεται ακόμα και με μικρά θηλαστικά, ερπετά (κυρίως σαύρες) και έντομα που πιάνει σε ανοικτό έδαφος ή σε φυτοφράκτες. Δεν είναι σπάνιο να το δει κανείς να κάθεται εκτεθειμένο σε κάποιο γυμνό κλαδί ή ακόμα και σε σύρματα, κολώνες και φράκτες, αλλά συνήθως παραμένει κρυμμένο στις φυλλωσιές των δέντρων. Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Χρυσαετού στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε 100-150 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Κατά την διάρκεια της παρούσης έρευνας παρατηρήθηκε Χρυσαετός αλλά δεν εντοπίστηκαν θέσεις φωλιάσματος εντός των ορίων της σημαντικής περιοχής για τα πουλιά ενώ εντοπίστηκε ενεργή φωλιά σε άλλη περιοχή 10 χιλιόμετρα ανατολικά των ορίων της σημαντικής περιοχής. Ωστόσο είναι γνωστό ότι υπάρχουν τουλάχιστον 2 ζευγάρια τα οποία έχουν παρατηρηθεί να τρέφονται στα βόρεια του όρους, στην ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12
αλπική ζώνη και στα δυτικά-νοτιοδυτικά κοντά στο ποταμό Στρυμώνα, ενώ στα ανατολικά της περιοχής φτάνει η επικράτεια του άλλου ζευγαριού, που φωλιάζει εκτός ορίων της περιοχής μελέτης, στο όρος Λημνιά. Οικολογία. Ο Χρυσαετός αναπαράγεται στις αδιατάρακτες ορεινές περιοχές. Χρησιμοποιεί συνήθως μικρά ζωνάρια σε ορθοπλαγιές για να φτιάξει τη φωλιά του, αλλά και μεγάλα δέντρα αν δεν υπάρχουν διαθέσιμα βράχια. Ο Χρυσαετός χρησιμοποιεί ανοιχτές εκτάσεις ως ενδιαιτήματα τροφοληψίας ανάμεσα σε φυσικές περιοχές με δάσος και θάμνους ή γυμνές ράχες και ανοιχτούς βοσκοτόπους. Η τροφή του αποτελείται κυρίως από μικρά και μεσαίου μεγέθους θηλαστικά, πουλιά, ερπετά (κυρίως χελώνες) ενώ μεγάλο μέρος της τροφής του αποτελείται από ψοφίμια. Το είδος αυτό είναι ιδιαίτερα ευάλωτο στην ενόχληση κατά την περίοδο της αναπαραγωγής και σε πολλές περιπτώσεις πλήττονται παραδοσιακές επικράτειες του Χρυσαετού από την ανεξέλεγκτη διάνοιξη δασικών δρόμων κοντά στις θέσεις φωλεοποίησης. Μέτρα ενίσχυσης για τον Χρυσαετό θα έπρεπε οπωσδήποτε να περιλαμβάνουν το κλείσιμο με μπάρα, ή ακόμη και την κατάργηση δρόμων κοντά και γύρω από τις πιθανές θέσεις φωλεοποίησης, καθώς και ο αποκλεισμός της υλοτομίας στις περιοχές αυτές. Άλλη απειλή που αντιμετωπίζουν άμεσα οι Χρυσαετοί στο Παγγαίο είναι το κυνήγι, καθώς υπήρχαν περιστατικά θανάτωσης Χρυσαετών στο παρελθόν και έμμεσα, με την ενόχληση λόγω της μεγάλης έντασης που ασκείται, σε μεγάλο μέρος του βουνού και στην ευαίσθητη εποχή που ξεκινούν τη διαδικασία για φώλιασμα (Δεκέμβριο-Ιανουάριο). Γερακαετός ή Σταυραετός (Hieraaetus pennatus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13
Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Καλοκαιρινός επισκέπτης στην Ελλάδα. Είναι ο πιο μικρόσωμος αετός, πολύ ευέλικτος, κομψός και άριστος κυνηγός. Ο συνολικός αναπαραγόμενος πληθυσμός τις Ελλάδας εκτιμάται σε 100-150 ζευγάρια (Tucker & Heath 1994) που είναι κατανεμημένα κυρίως στην Θράκη, Μακεδονία Ήπειρο ενώ λίγα ζευγάρια υπάρχουν στην Θεσσαλία και τη Στερεά. Οικολογία. Είναι δασόβιο είδος. Θέλει ώριμα δάση κωνοφόρων, πλατύφυλλων ή μεικτά δάση, σε μικρό υψόμετρο. Κατοικεί στα πιο αραιά τμήματα των δασών. Φωλιάζει πάνω στα δένδρα σε μικρό σχετικά υψόμετρο (κάτω από 600 μέτρα). Τρέφεται με μικρά τρωκτικά, μικρά πουλιά, βατράχια, σαύρες και φίδια που κυνηγά με μεγάλη επιδεξιότητα, ακροβατικούς ελιγμούς και μεγάλη δύναμη παρά το μικρό του μέγεθος. Στην περιοχή μας εντοπίστηκε στα δυτικά και βόρεια της σημαντικής περιοχής αλλά θέσεις φωλεοποίησης δεν υπήρξε δυνατό να εντοπιστούν. Εκτιμάται ότι υπάρχει τουλάχιστον ένα αναπαραγόμενο ζευγάρι. Πετροπέρδικα (Alectoris graeca) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Τρωτό Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός: Επιδημητικό εδαφόβιο πτηνό. Ζει σχεδόν σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα καθώς και σε νησιά του Ιονίου την Εύβοια και τα Κύθηρα, συνήθως σε πετρώδη εδάφη, συνήθως πάνω από 300 μέτρα υψόμετρο κι εώς τις κορυφές τω βουνών. Ο πληθυσμός της εκτιμάται σε 2.000-5.000 (Tucker &Heath 1994) ενώ άλλες αισιόδοξες εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό σε 7.000-13.000 ζευγάρια (Papaevangelou). Πιθανώς ο πραγματικός αριθμός βρίσκεται κάπου στο ενδιάμεσο. Στην περιοχή του Παγγαίου η πετροπέρδικα απαντάται στη νότια και την ανατολικά κυρίως πλευρά ακόμα και σε χαμηλό υψόμετρο στους θαμνότοπους, και στην αλπική ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14
και υποαλπική ζώνη. Η διάνοιξη δρόμων, η ενόχληση από την τουριστική ανάπτυξη και η υπερβολική θήρευση φαίνεται ότι είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πληθυσμός της Πετροπέρδικας στην περιοχή, με αποτέλεσμα να είναι εμφανής η συρρίκνωση της περιοχής όπου ζούσε η πέρδικα παλιότερα, και ο πληθυσμός της. Οικολογία: Ζει σε θαμνώδεις εκτάσεις, στις παρυφές των δασών, στην αλπική και υποαλπική ζώνη, σε ξέφωτα, συνήθως σε σχετικά μεγάλα υψόμετρα. Χαρακτηριστικό πουλί της υποαλπικής ζώνης, προτιμά τις βραχώδεις και πετρώδεις ηλιόλουστες νότιες πλαγιές. Φωλιάζει και τρέφεται στα ορεινά λιβάδια. Η τροφή της είναι κυρίως φυτική και κατά ένα μικρό μέρος ζωική. Αποτελείται από σπόρους φυτών, χλόη, χυμώδεις καρπούς, σκουλήκια, έντομα, σαλιγκάρια κλπ. Είναι κοινωνικό πουλί και ζει κατά οικογενειακές ομάδες 10-15 ατόμων ενώ κατά τη διάρκεια του χειμώνα μπορούν να συνενωθούν δύο οι περισσότερες τέτοιες ομάδες και να φτάσουν τα 40 άτομα. Τον χειμώνα κατεβαίνει σε χαμηλότερο υψόμετρο. Φωλιάζει στο έδαφος κάτω από θάμνους ή σε κοιλότητες του εδάφους στρώνοντας ξερά φύλλα, χόρτα και λίγα πούπουλα. Οι κυριότεροι φυσικοί της εχθροί είναι οι αλεπούδες, κουνάβια, τα γεράκια, οι αγριόγατες. Σε μερικές περιοχές θηρεύεται πολύ έντονα και αυτός θεωρείται ένας από τους λόγους που τας τελευταία χρόνια έχει μειωθεί ο πληθυσμός της στην Ελλάδα. Μάλιστα από μερικά νησιά του Ιονίου (Κέρκυρα και Ζάκυνθο) έχει εξαφανιστεί λόγω του ανεξέλεγκτου κυνηγιού. Άλλες απειλές φαίνεται να είναι η συνεχείς ενόχληση της από την τουριστική ανάπτυξη των βουνών, οι διανοίξεις δρόμων καθώς και οι απελευθερώσεις νησιώτικης πέρδικας για εμπλουτισμό θηραμάτων, σε περιοχές όπου υπάρχει η πετροπέρδικα γιατί τα δύο αυτά είδη υβριδίζουν. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί η ύπαρξη Χρυσογέρακου (Falco biarmchus) σε κοντινή περιοχή του Παγγαίου στα δυτικά, στην περιοχή βόρεια της Ασπροβάλτας στο Κερδύλιο όρος, και να επισημανθεί η πιθανότητα να εμπλουτισθεί η ορνιθοπανίδα του Παγγαίου με το είδος αυτό στο μέλλον, ενώ η περιοχή διατηρεί σημαντικό αριθμό από Σταχτοκεφαλάδες (Lanius minor) αλλά στην παρούσα έρευνα ο πληθυσμός αυτός δεν αξιολογήθηκε αρκετός ώστε να αποτελέσει ο Σταχτοκεφαλάς είδος κριτήριο. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15
6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1 Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας Οικιστική ανάπτυξη, αστική ή εκτός σχεδίου, νόμιμη ή αυθαίρετη Αποψιλωτικές υλοτομίες Επέκταση - εντατικοποίηση ετήσιων καλλιεργειών Εντατικοποίηση πολυετών καλλιεργειών (αμπέλια, οπωρώνες, ελαιώνεςκλπ) Υποδομές τουρισμού-αναψυχής (χιονοδρομικά, γκολφ, γήπεδα, κατασκηνώσεις) Ακατάλληλη διαχείριση δασών Μεταβολές στη συχνότητα και ένταση δασικών πυρκαγιών (αύξηση ή και μείωση) 1: Η κατηγοριοποίηση ορολογία των απειλών ακολουθεί την αντίστοιχη του BirdLife International, σύμφωνα και με τις τροποποιήσεις και τις περιγραφές του προγράμματος «Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας» (Δημαλέξης κ.α., 2009) ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16
7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Γενικές προϋποθέσεις για την ορθή διαχείριση των ελληνικών ΖΕΠ: Εθνικός Συντονισμός Διαχείρισης Παρακολούθησης των ΖΕΠ με κατάλληλο μηχανισμό διοικητικής και επιστημονικής υποστήριξης. Χαρτογράφηση πυρήνων κατανομής και κρίσιμων ενδιαιτημάτων των ειδών χαρακτηρισμού στο σύνολο των ΖΕΠ. Καθορισμός Επιθυμητών Τιμών Αναφοράς για τα είδη χαρακτηρισμού (FRVs) στο σύνολο των ΖΕΠ. Παρακολούθηση πληθυσμιακών τάσεων των ειδών προτεραιότητας των ΖΕΠ. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τα είδη χαρακτηρισμού. Απαγόρευση εισαγωγής αλλόχθονων ειδών ή υβριδίων. Χαρτογράφηση και οριοθέτηση υγροτόπων εντός των ΖΕΠ. Απαγόρευση χρήσης μολύβδινων βολίδων στους υγροτόπους. Υποχρέωση εκπόνησης Ειδικής Ορνιθολογικής Μελέτης για τα έργα των κατηγοριών Α1,Α2,Β3 στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση ειδικών ομάδων χρηστών της περιοχής. Ειδικά μέτρα για την περιοχή: Μέτρο Εκπόνηση Σχεδίου Διαχείρισης για τη ΖΕΠ Οριοθέτηση ζώνων Λατομείων συνυπολογίζοντας την κατανομή και τα κρίσιμα ενδιαίτημα των ειδών χαρακτηρισμού. Αποτελεσματικότερη φύλαξη έλεγχος των καταφυγίων άγριας ζωής. Τελευταία παρατηρείται αύξηση την κυνηγετικής δραστηριότητας λόγω αύξησης των αγριόχοιρων, αλλά και χαλάρωση των μέτρων προστασίας των καταφυγίων θηραμάτων. Διατήρηση φυτοφρακτών και εφαρμογή αγροπεριβαλλοντικών μέτρων για την εκτατική γεωργία αλλά αποκλεισμός του μέτρου της δάσωσης γεωργικών γαιών. Θεσμοθέτηση ΚΑΖ στα όρια της ΖΕΠ με στόχο τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Προτεραιότητα Υψηλή Υψηλή Ενδιάμεση Ενδιάμεση Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17
8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bourdakis S. & Vareltzidou, S. 2000. Greece pp 261-333. In Heath, M. F. and Evans, M. I., eds. 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. 2: Southern Europe. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 8, p. 791. Hagemeijer, E.J.M. and M.J. Blair (Editors). 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T & A D Poyser, London. Handrinos, G. and Akriotis, T. 1997. The Birds of Greece. London, UK: Helm Publ. Heredia, B., L. Rose, and M. Painter. 1996: Globally threatened birds in Europe. Action Plans. Birdlife International, Council of Europe, Germany. Snow, D. and Perrins, C. M. (eds.) (1998) The Birds of the Western Palearctic, Concise Edition. Vol. 2. Oxford University Press, Oxford. Tucker, G. M. and Heath, M. F. (eds.) (1994) Birds in Europe: Their Conservation Status. BirdLife International, Cambridge (BirdLife Conservation Series No. 3). Δημαλέξης Α., E. Μπουρδάκης και Έλενα Χατζηχαραλάμπους. 2004. Προδιαγραφές οριοθέτησης Ζωνών Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. 117 σελ. + i παράρτημα. Δημαλέξης Τ., Καστρίτης Θ., Μανωλόπουλος Α., & Κ. Γρίβας. 2009. Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Τελική Έκθεση, ΥΠΕΧΩΔΕ Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. 1994. Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας: Μια γνωριμία με τους σημαντικούς βιοτόπους της Ελλάδας. Ειδική Έκδοση, Αθήνα. 272 σ. Χρηστίδης Άρης 2000. Παγγαίο πολύδωρον όρος / Η Πανίδα του Παγγαίου. Εκδόσεις: Πολιτιστικός σύλλογος Ελευθερούπολης / Ελληνικός ορειβατικός Σύλλογος Καβάλας. 210 σ. Χανδρινός Γ., Καστρίτης Θ. 2009. Πουλιά Στο: Α. Λεγάκις & Π. Μαραγκού (επιμ.) (2009). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Αθήνα (υπό έκδοση). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18