81 τη διάκριση µεταξύ προσωπικής απειλής (η αίσθηση ότι η εξωοµάδα µας απειλεί προσωπικά) και συλλογικής απειλής (η αίσθηση ότι η εξωοµάδα απειλεί οικονοµικά, πολιτισµικά και γενικά τον τρόπο ζωής της ενδοοµάδας). Οι Pettigrew et al. (2010) θέλοντας να δώσουν µια λύση στις αντίθετες προβλέψεις της θεωρίας της απειλής και της θεωρίας της επαφής, έκαναν τις παρακάτω υποθέσεις τις οποίες έλεγξαν σε τυχαίο δείγµα 1324 Γερµανών: 1) Όσο µεγαλύτερο το προσλαµβανόµενο ποσοστό των ξένων, τόσο µεγαλύτερη η αίσθηση προσωπικής και συλλογικής απειλής και τόσο µεγαλύτερη η προκατάληψη ενάντια στους ξένους. 2) Όσο µεγαλύτερο το πραγµατικό ποσοστό των ξένων τόσο περισσότερη η θετική διοµαδική επαφή και τόσο λιγότερη η αίσθηση προσωπικής και συλλογικής απειλής και τόσο λιγότερη η προκατάληψη ενάντια στους ξένους. Τα αποτελέσµατα της έρευνάς τους επιβεβαίωσαν αυτές τις υποθέσεις, αλλά επίσης έδειξαν µια στατιστικά σηµαντική συσχέτιση µεταξύ προσλαµβανόµενων και πραγµατικών ποσοστών των ξένων, αλλά και ότι τα προσλαµβανόµενα ποσοστά ήταν κατά µέσο όρο µεγαλύτερα (17.04%) σχεδόν τριπλάσια από τα πραγµατικά ποσοστά (6.88%). Συλλογική ράση και Κοινωνική Αλλαγή Πηγές: van Zomeren, M., Postmes, T., & Spears, R. (2008). Toward an integrative social identity model of collective action: A quantitative research synthesis of three socio-psychological perspectives. Psychological Bulletin, 134, 504-535. van Zomeren, M., & Iyer, A. (2009). Introduction to the social psychological dynamics of collective action. Journal of Social Issues, 65, 645-660. Wright, S.C. (2009). The next generation of collective action research. Journal of Social Issues, 65, 859-879. Τα τελευταία 10 χρόνια η θεωρία και η έρευνα πάνω στη συλλογική δράση και την κοινωνική αλλαγή παρουσιάζει µεγάλη «άνθιση». Το 2009, το Journal of Social Issues αφιέρωσε ολόκληρο ειδικό τεύχος στην κοινωνιοψυχολογική δυναµική της συλλογικής δράσης, το 2011, το British Journal of Social Psychology επίσης αφιέρωσε ειδικό τεύχος για την καινοτοµία στη θεωρία και την έρευνα πάνω στη συλλογική δράση και την κοινωνική αλλαγή, και το 2012 το European Journal of Social Psychology εξέδωσε «εικονικό» τεύχος (on line) για τη θεωρία και έρευνα
82 πάνω στη συλλογική δράση, µε συλλογή από 23 ήδη δηµοσιευµένα άρθρα από διάφορα περιοδικά. Ορισµός Μέτρηση Οι van Zomeren & Iyer (2009) στην εισαγωγή στο ειδικό τεύχος του Journal of Social Issues επισηµαίνουν ότι η κοινωνική ανισότητα και αδικία παρατηρείται σε πολλά επίπεδα. Οι θεσµοθετηµένες διαφορές status µε βάση π.χ. το φύλο ή τη φυλή έχουν δηµιουργήσει και διατηρούν συστηµικές διαφορές στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες και στα εισοδήµατα. Επίσης, ιστορικά, η εισβολή και κατοχή κάποιων χωρών από άλλες αποτελούν παράδειγµα εγκληµάτων και αδικιών. Ωστόσο, οι µειονεκτούσες και αδικηµένες οµάδες δεν αποδέχονται πάντα το status quo και αντιτίθενται στην κοινωνική ανισότητα και αδικία µέσω συλλογικής δράσης, που παραδοσιακά ορίζεται ως οποιαδήποτε πράξη έχει στόχο να βελτιώσει το status, την ισχύ και την επιρροή ολόκληρης της αδικηµένης οµάδας και όχι µόνο κάποιων µεµονωµένων ατόµων. Ο Wright (2009) στο σχολιασµό του πάνω στα άρθρα αυτού του ειδικού τεύχους, επισηµαίνει ότι το θέµα του ορισµού της συλλογικής δράσης είναι πολύ σηµαντικό. Η συλλογική δράση αποτελεί διοµαδική συµπεριφορά, δηλ. τα άτοµα είναι φορείς της κοινωνικής τους ταυτότητας και επιδιώκουν τη βελτίωση της θέσης της οµάδας, και όχι ατοµική συµπεριφορά όπου τα άτοµα είναι φορείς της προσωπικής τους ταυτότητας και επιδιώκουν τη βελτίωση της προσωπικής τους θέσης. Πρέπει να επισηµανθεί ότι η συλλογική δράση δεν έχει να κάνει µε το πόσο µαζική είναι η συµµετοχή, ούτε αφορά απαραίτητα µεµονωµένες συλλογικότητες, αλλά έχει να κάνει µε το στόχο της δράσης, δηλ. την αλλαγή του status quo. Από αυτήν την άποψη και ένα µεµονωµένο άτοµο µπορεί να προβεί σε συλλογική δράση. Έτσι, η έννοια της συλλογικής δράσης περιλαµβάνει µαζικές δράσεις όπως διαδηλώσεις, αλλά και ατοµικές δράσεις όπως να υπογράψει κανείς υπέρ ενός αιτήµατος ή να ψηφίσει στις εκλογές. Επίσης, η συλλογική δράση µπορεί να στοχεύει στην πρόληψη της αδικίας κατά ενδοοµάδων και εξωοµάδων, όπως φαίνεται από τις διαδηλώσεις ενάντια στην αµερικανική στρατιωτική κατοχή στο Ιράκ όπου συµµετέχουν και Αµερικανοί και Άραβες. Πρόκειται για τις λεγόµενες οµάδες κοινής άποψης (opinion-based groups), όπου καταργούνται τα όρια µεταξύ ενδοοµάδας και εξωοµάδας, και τα µέλη της πλεονεκτικής οµάδας προβαίνουν σε συλλογική δράση από κοινού µε τα µέλη της µειονεκτικής οµάδας για τη βελτίωση της θέσης της µειονεκτικής οµάδας, ως εκπρόσωποι µιας νέας ενδοοµάδας που στηρίζεται στις κοινές απόψεις.
83 Τέλος, η συλλογική δράση µπορεί να πάρει µορφές που παραβιάζουν τους κανόνες του κοινωνικού συστήµατος (µη κανονιστικές µορφές) ή µορφές που στοχεύουν να αλλάξουν τη θέση της οµάδας εντός του κοινωνικού συστήµατος (κανονιστικές µορφές). (για περαιτέρω ανάλυση αυτού του θέµατος, βλ. Wright, 2009, σελ. 873-875). Στις έρευνες για τη συλλογική δράση έχουν χρησιµοποιηθεί διάφοροι τρόποι µέτρησης της συλλογικής δράσης που οι περισσότεροι είναι έµµεσοι, π.χ. στάσεις απέναντι στη συλλογική δράση, δηλ. υποστήριξη της συλλογικής δράσης, προθέσεις ή τάσεις προς συλλογική δράση, και όχι άµεσοι, όπως π.χ. αυτοαναφορές παρελθοντικής συµπεριφοράς ή ακόµα καλύτερα µετρήσεις πραγµατικής συµπεριφοράς. Θεωρητικές προσεγγίσεις Ερµηνείες για τη Συλλογική ράση Προσλαµβανόµενη αδικία και συλλογική δράση (Θεωρία Σχετικής Αποστέρησης) Πρόσφατη µετα-ανάλυση (Smith & Ortiz, 2002), επιβεβαίωσε την πρόβλεψη ότι η συλλογική δράση είναι πιο πιθανή όταν οι άνθρωποι βιώνουν αδελφική σχετική αποστέρηση (νιώθουν αποστερηµένοι σε σύγκριση µε µια σχετική εξωοµάδα). Επίσης, διαπιστώθηκε ότι το συναισθηµατικό στοιχείο της σχετικής αποστέρησης (αίσθηση αποστέρησης - αδικίας) αποτελεί πιο ισχυρό προβλεπτικό παράγοντα της συλλογικής δράσης, από το γνωστικό στοιχείο (γνώση αποστέρησης). Κοινωνική ταυτότητα και συλλογική δράση (Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας) Σύµφωνα µε τη ΘΚΤ, όταν τα µέλη µιας οµάδας χαµηλού status προσλαµβάνουν τα όρια µεταξύ ενδοοµάδας και εξωοµάδας ως µη διαπερατά και το σύστηµα κατανοµής status ως µη νόµιµο και µη σταθερό, τείνουν να ταυτίζονται σε µεγαλύτερο βαθµό µε την οµάδα τους και να προβαίνουν σε συλλογική δράση µε στόχο την αλλαγή της θέσης της ενδοοµάδας. Εποµένως, η ταύτιση πρέπει να προβλέπει τη συλλογική δράση. Προσλαµβανόµενη αποτελεσµατικότητα και συλλογική δράση (Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων Resource Mobilization Theory) Σύµφωνα µε αυτή την προσέγγιση, η κοινωνική διαµαρτυρία αποτελεί σύνολο ορθολογικών συλλογικών δράσεων από µέρους των οµάδων ώστε να προωθήσουν
84 τους στόχους και τα συµφέροντά τους, ασκώντας πίεση στους ισχυρούς να υποκύψουν στις απαιτήσεις τους. ηλ. η συλλογική δράση είναι µάλλον στρατηγική πολιτική επιλογή και όχι συναισθηµατική απόκριση στην αδικία. Ο Klandermans (1984) πρότεινε ότι κύριο στοιχείο των κίνητρων των ατόµων για συλλογική δράση αποτελεί η υποκειµενική προσδοκία για το αν η συλλογική δράση θα είναι αποτελεσµατική για την επίτευξη των στόχων. Αυτό οδηγεί στην άποψη ότι οι άνθρωποι προβαίνουν σε συλλογική δράση αν πιστεύουν ότι αυτό θα κάνει πιθανότερη την επίτευξη των στόχων τους (προσλαµβανόµενη αποτελεσµατικότητα). Μοντέλο Κοινωνικής Ταυτότητας για τη Συλλογική ράση (Social Identity Model of Collective Action SIMCA) Οι van Zomeren et al. (2008) προέβησαν σε µια µεταανάλυση 182 ερευνών που εξέταζαν στη σχέση µεταξύ συλλογικής δράσης και (α) προσλαµβανόµενης αδικίας (65 έρευνες), (β) προσλαµβανόµενης αποτελεσµατικότητας (53 έρευνες), και (γ) ταύτισης µε την ενδοοµάδα (64 έρευνες). Τα αποτελέσµατα έδειξαν σηµαντική σχέση µεταξύ συλλογικής δράσης και των παραπάνω προβλεπτικών µεταβλητών. Οι van Zomeren et al. (2008) επίσης προέβησαν σε διαχωρισµό µεταξύ συναισθηµατικής αδικίας και µη συναισθηµατικής (γνωστικής) αδικίας, και διαπίστωσαν ότι η επίδραση της συναισθηµατικής αδικίας στη συλλογική δράση ήταν ισχυρότερη από την επίδραση της µη συναισθηµατικής (γνωστικής) αδικίας. Επιπλέον, προέβησαν σε διαχωρισµό µεταξύ πολιτικοποιηµένης ταυτότητας (ταύτιση µε ένα οργανωµένο κοινωνικό κίνηµα) και µη πολιτικοποιηµένης ταυτότητας (ταύτιση µε τη µειονεκτούσα οµάδα), και διαπίστωσαν ότι η επίδραση της πολιτικοποιηµένης ταυτότητας στη συλλογική δράση ήταν ισχυρότερη από την επίδραση της µη πολιτικοποιηµένης ταυτότητας. Επιπλέον, έκαναν διαχωρισµό µεταξύ δοµικού µειονεκτήµατος που η οµάδα προσπαθεί να αντιµετωπίσει µέσω συλλογικής δράσης (π.χ. διάκριση λόγω φύλου ή φυλής) και συµπτωµατικού µειονεκτήµατος (π.χ. νέα αύξηση της φορολογίας, µείωση µισθών και συντάξεων). Σύµφωνα µε τους van Zomeren et al. (2008), η βασική διαφορά µεταξύ συµπτωµατικού και δοµικού µειονεκτήµατος είναι ότι οι άνθρωποι αναπτύσσουν µια κοινή ταυτότητα αναφορικά µε την κοινή τους µοίρα, ως απόκριση στο συµπτωµατικό µειονέκτηµα, ενώ στην περίπτωση του δοµικού µειονεκτήµατος η ταυτότητα της οµάδας είναι δεδοµένη. Από τη µεταανάλυση διαπίστωσαν ότι η ταύτιση προέβλεπε τη συλλογική δράση τόσο
85 στις περιπτώσεις δοµικού όσο και στις περιπτώσεις συµπτωµατικού µειονεκτήµατος, ενώ η προσλαµβανόµενη αδικία και αποτελεσµατικότητα προέβλεπε τη συλλογική δράση σε µεγαλύτερο βαθµό στις περιπτώσεις συµπτωµατικού µειονεκτήµατος και σε µικρότερο βαθµό στις περιπτώσεις δοµικού µειονεκτήµατος. Τα παραπάνω ευρήµατα υποστηρίζουν το Μοντέλο Κοινωνικής Ταυτότητας για τη Συλλογική ράση (SIMCA) των van Zomeren et al. (2008) που ουσιαστικά προτείνει ότι η κοινωνική ταυτότητα προβλέπει τη συλλογική δράση τόσο άµεσα όσο και έµµεσα, δηλ. µέσω της επίδρασής της στην προσλαµβανόµενη αδικία και την αποτελεσµατικότητα. Με άλλα λόγια, η κοινωνική ταυτότητα γεφυρώνει τις ερµηνείες περί προσλαµβανόµενης αδικίας και αποτελεσµατικότητας για τη συλλογική δράση. Πράγµατι, µε βάση τα ευρήµατα της µεταανάλυσης οι van Zomeren et al. (2008) διαπίστωσαν ότι όσο µεγαλύτερη η ταύτιση µε την ενδοοµάδα, τόσο εντονότερη η συλλογική δράση (.21), αλλά παράλληλα, όσο µεγαλύτερη η ταύτιση µε την ενδοοµάδα τόσο µεγαλύτερη η προσλαµβανόµενη αδικία (.26) και η προσλαµβανόµενη αποτελεσµατικότητα (.19), που µε τη σειρά τους οδηγούν σε εντονότερη η συλλογική δράση (.28 και.28 αντιστοίχως). ηλ. η επίδραση της ταύτισης στη συλλογική δράση είναι άµεση, αλλά επίσης διαµεσολαβείται από την προσλαµβανόµενη αδικία και αποτελεσµατικότητα. Η ειρωνεία της αρµονίας Το παράδοξο των στρατηγικών µείωσης της ανισότητας : Μείωση της προκατάληψη έναντι συλλογικής δράσης Πηγές: Dixon, J., Durrheim, K., & Tredoux, C. (2007). Intergroup contact and attitudes towards the principle and practice of racial equality. Psychological Science, 18, 867-872. Dixon, J., Tropp, L., Durrheim, K., & Tredoux, C. (2010). Let them eat harmony : Prejudice-reduction strategies and attitudes of historically disadvantaged groups. Current Directions in Psychological Science, 19, 76-80. Pettigrew, T.F. (2010). Commentary: South African contributions to the study of intergroup relations. Journal of Social Issues, 66, Saguy, T., Tausch, N., Dovidio, J.F., & Pratto, F. (2009). The Irony of Harmony: Intergroup contact can produce false expectations for equality. Psychological Science, 20, 114-121. Tropp, L. (2007). Perceived discrimination, and interracial contact: Predicting interracial closeness among Black and White Americans. Social Psychology Quarterly, 70, 70-81. Wright, S. C., & Lubensky, M. (2008). The struggle for social equality: Collective action versus prejudice reduction. In S. Demoulin, J. P. Leyens, & J. F. Dovidio (Eds.), Intergroup misunderstandings: Impact of divergent social realities (pp. 291-310). New York: Psychology Press.