ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR4310013 Όρη Αστερούσια (Κόφινας)» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Σταύρος Ξηρουχάκης ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009
Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Ξηρουχάκης Σ. (2009). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR4310013 Όρη Αστερούσια (Κόφινας)». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. This document may be cited as follows: Xirouchakis S. (2009). Action Plan for the Special Protection Area «GR4310013 Ori Asterousia (Kofinas)». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΣΤΟΧΟΣ...3 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...4 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...6 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...7 6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ...18 7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ...19 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...21 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Δράσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR4310013 Όρη Αστερούσια (Κόφινας)». Για το σκοπό αυτό προτείνονται κατάλληλα διαχειριστικά και θεσμικά μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ. 2. ΣΤΟΧΟΣ Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR4310013 Όρη Αστερούσια (Κόφινας)», ιδίως σε ότι αφορά τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Έτσι, προτείνονται κατάλληλα μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ, με τελικό στόχο την επίτευξη Ικανοποιητικού Καθεστώτος Προστασίας στην περιοχή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η πρόταση οριοθέτησης περιλαμβάνει τα όρη Αστερούσια, τα οποία αποτελούν μία στενόμακρη λουρίδα με κατεύθυνση από Δυτικά προς Ανατολικά ακριβώς στο Νότιο τμήμα του νομού Ηρακλείου δεσπόζοντας πάνω από την πεδιάδα της Μεσαράς που απλώνεται στα βόρεια. Στα Νότια βρέχονται από το Λιβυκό πέλαγος ενώ Ανατολικά οριοθετούνται από τις εκβολές του Αναποδάρη ποταμού και Δυτικά επίσης από το Λιβυκό καταλήγοντας στον κόλπο της Μεσαράς στο ακρωτήριο Λίθινο. Η ψηλότερη κορυφή είναι ο Κόφινας (1234 μ.) και βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του ορεινού όγκου. Η συνολική έκταση της ΖΕΠ είναι 28.648 εκτάρια. Από την προτεινόμενη οριοθέτηση εξαιρούνται οι οικισμοί που βρίσκονται εντός της περιοχής με βάση τα νόμιμα όριά τους. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4
Χάρτης 1. Όρια Ζώνης Ειδικής Προστασίας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5
Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 1. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR4310013 Όρη Αστερούσια (Κόφινας)»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία 72 Gypaetus barbatus Γυπαετός >1% πληθ ΕΕ 101 Falco biarmicus Χρυσογέρακο Είδη χαρακτηρισμού Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 >1% πληθ ΕΕ Ισχύει *, extinct 334 Sylvia rueppelli Αιγαιοτσιροβάκος >1% πληθ ΕΕ * Η περιοχή είναι για το είδος μια από τις 5 σημαντικότερες περιοχές στην γεωγραφική περιφέρειά της και φιλοξενεί >1% του εθνικού πληθυσμού. Γεωγραφικές περιφέρειες: 1) Θράκη Μακεδονία - Θεσσαλία, 2) Ήπειρος-Δυτική Ελλάδα-Στερεά Ελλάδα-Πελοπόννησος, 3) Νησιά Αιγαίου Πίνακας 2. Είδη οριοθέτησης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR4310013 Όρη Αστερούσια (Κόφινας)»: A/A Επιστημονική Ελληνική Κριτήριο Πιν. Ι ονομασία ονομασία 74 Gyps fulvus Όρνιο >1% πληθυσμού Ελλάδας 91 Aquila chrysaetos Χρυσαετός >1% πληθυσμού Ελλάδας 93 Hieraaetus fasciatus Σπιζαετός > 1% πληθυσμού Ελλάδας 103 Falco peregrinus Πετρίτης > 1% πληθυσμού Ελλάδας 260 Lullula arborea Δεντροσταρήθρα > 1% πληθυσμού Ελλάδας 383 Pyrrhocorax pyrrhocorax Κοκκινοκαλιακούδα >1% πληθυσμού Ελλάδας 415 Emberiza hortulana Βλάχος >1% πληθυσμού Ελλάδας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6
5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κρισίμως Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο Γυπαετός αποτελεί το σπανιότερο είδος γύπα στην Ελλάδα. Την δεκαετία του 1980 εξαπλώνονταν σε όλους τους ορεινούς όγκους της ηπειρωτικής χώρας και της Κρήτης ενώ ο πληθυσμός είχε εκτιμηθεί σε 35 περίπου ζεύγη, 12 από αυτά στην Κρήτη και τα υπόλοιπα διάσπαρτα στους ορεινούς όγκους της Στερεάς (Παρνασσό, Γκιώνα, Βαρδούσια, Άγραφα κ.λ.π) τον Όλυμπο την Τύμφη (Vagliano 1981; Handrinos 1985). Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 παρατηρήθηκε η πρώτη πληθυσμιακή μείωση (12-18 ζευγάρια) η οποία συνέπεσε χρονικά με την επανεμφάνιση του λύκου σε αρκετά βουνά της Στερεάς και της Θεσσαλίας και την παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για την καταπολέμηση του (Tucker & Heath 1994, Handrinos & Akriotis 1997, Sakoulis 2000). Σήμερα το είδος απαντάται μόνο στην Κρήτη με όχι περισσότερα απο 30 άτομα ή 4-6 ζευγάρια που αποτελούν και τον μοναδικό αναπαραγωγικό πληθυσμό της νοτιοανατολικής Ευρώπης σε σύνολο 610 ζευγαριών που ενδημούν στην Ευρωπαϊκή ήπειρο (BirdLife International 2004, Xirouchakis & Tsiakiris 2008). Ο ορεινός όγκος των Αστερουσίων αν και σχετικά μικρός, συγκρινόμενος με τους υπόλοιπους της Κρήτης από άποψη έκτασης και υψομέτρου, φιλοξενούσε δύο επικράτειες Γυπαετών μέχρι την δεκαετία του 1970. Μία περιελάμβανε το κεντρικό τμήμα του βουνού (περιοχή Καπετανιανών) περικλείοντας και την ψηλότερη κορυφή, τον Κόφινα και μία στα Ανατολικά (περιοχή Αχεντριά) εκτεινόμενη μέχρι την Δίκτη. Δύο θέσεις φωλιάσματος είναι γνωστές ή μία σε υψόμετρο 700 μ. και η άλλη σε 300 m. Την περίοδο μελέτης διαπιστώθηκε η δημιουργία ενός νέου ζευγαριού με αναπαραγωγική συμπεριφορά (μεταφορά υλικών φωλεοποίησης) στην περιοχή του Κουδουμά, νοτίως του Κόφινα. Παράλληλα η ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7
περιοχή λόγω ιδιαίτερων γεωμορφολογικών και κλιματικών συνθηκών ελκύει αρκετά ανώριμα άτομα τα οποία ακολουθούν συχνά τα Όρνια σε αναζήτηση τροφής. Σπουδαιότερη παρατήρηση αποτελούν 3 νεαρά νοτίως του Κόφινα τον Νοέμβριο του 2002. Όλα τα πουλιά συνήθως παρατηρούνται στις νότιες πλαγιές των Αστερουσίων (ακόμη και πάνω από την ακτογραμμή), από την περιοχή των Καπετανιανών μέχρι τη Μονή του Αγ. Νικήτα. Οικολογία. Ορεσίβιο, είδος απαντάται σε κοιλάδες το χειμώνα και στην αλπική ζώνη πάνω από το δασοόριο το καλοκαίρι. Παρατηρείται συνήθως κοντά σε βράχια ή απότομες ορθοπλαγιές τόσο στην ενδοχώρα όσο και σε παράκτιες περιοχές σε υψόμετρο που κυμαίνεται από τα 400μ μέχρι τα 2.500μ. στις κορυφές των βουνών (Xirouchakis & Andritsou 2003). Ο Γυπαετός τρέφεται με κόκαλα νεκρών ζώων μεσαίου και μικρού μεγέθους. Φωλιάζει σε απομονωμένα φαράγγια και απόκρημνες ορθοπλαγιές μέσα σε κοιλότητες ή πεζούλες σε κάθετους βράχους. Στην Κρήτη το είδος φωλιάζει σε σχετικά χαμηλό υψόμετρο 600-800 m αποτέλεσμα της εξάρτησης του από τα μεταφερόμενα κοπάδια, αποφεύγοντας συστηματικά τις βόρειες εκθέσεις (Xirouchakis & Nikolakakis 2002). Η χαμηλότερη γνωστή φωλιά βρίσκεται σε υψόμετρο 300μ ενώ η υψηλότερη στα 1450m. Οι επικράτειες του μπορεί να είναι μεγάλες αλλά η έντονη αναζήτηση τροφής γίνεται σε ακτίνα 10-15 χιλιομέτρων γύρω από φωλιά (Βrown 1988). Σε περιοχές με εκτατική κτηνοτροφία και άφθονη τροφή οι επικράτειες κυνηγίου είναι σχετικά μικρές π.χ. Αιθιοπία: 140-200 Km 2, Πυρηναία 200-300 Km 2, Κορσική: 240 Km 2, Ν. Αφρική: 625 Km 2 (Cramp & Simmons 1980; Brown 1984; Donázar 1993; Fasce et al. 1987). Στην Κρήτη έχει υπολογιστεί ότι η μέση έκταση της επικράτειας ενός ζευγαριού Γυπαετών είναι περίπου 350 Km 2 (Xirouchakis & Giannatos 1997). Χρυσογέρακο (Falco biarmicus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8
Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός. Πρόκειται για ένα γεράκι που ο πληθυσμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι 140-200 ζευγάρια, ενώ ο συνολικός Ευρωπαϊκός πληθυσμός του ξεπερνά τα 480 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Το Χρυσογέρακο αναπαράγεται (επιδημητικό) στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας. Ο πληθυσμός του υπολογίζεται σε 36-55 ζευγάρια και θεωρείται σταθερός αν και πολύ αραιός (BirdLife International 2004). Επιδημητικό είδος που φωλιάζει στην περιοχή μελέτης με δύο επικράτειες (Κόφιναςδάσος Κουδουμά, οροπέδιο Παρανύμφων-Τρεις Εκκλησιές). Δείχνει να ευνοείται από το ξηροθερμικό περιβάλλον της περιοχής ενώ δεδομένης της σπανιότητας του στην Ελλάδα, τα 2 ζευγάρια των Αστερουσίων αποτελούν σημαντικό ποσοστό του εθνικού αλλά και του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Οικολογία. Ζει κυρίως σε ανοιχτές, ξερές, άγονες και βραχώδεις ημιορεινές και πεδινές περιοχές, αλλά φωλιές έχουν βρεθεί και σε ανοιχτά πευκοδάση (Gustin et al. 1999). Φωλιάζει κυρίως σε βράχια σε περιοχές χαμηλού υψομέτρου (<400μ.) αν και στην Κρήτη έχει παρατηρηθεί και μέχρι τα 1600μ (Handrinos & Akriotis 1997). Τρέφεται με μικρά έως μεσαίου είδους πουλιά, ερπετά, έντομα και σπανιότερα μικρά θηλαστικά (Tucker & Heath 1994). Χαρακτηριστικός βιότοπός του είναι οι ξηρές ανοικτές, λοφώδεις, υποορεινές περιοχές. Κυνηγά σε περιοχές με αραιή βλάστηση διάσπαρτες από βράχια και αποφεύγει τις δασωμένες περιοχές. Αιγαιοτσιροβάκος (Sylvia rueppelli) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Σχεδόν Απειλούμενο Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. O Αιγαιοτσιροβάκος κατανέμεται στην νότια Ελλαδα από την Θεσσαλία μέχρι την Πελλοπόνησο και τα νησιά του ανατολικού και νότιου Αιγαίου. Ο Ελληνικός ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9
πληθυσμός εκτιμάται στα 3.000-10.000 ζευγάρια (Handrinos & Akriotis 1997). Eίναι είδος που φωλιάζει στην περιοχή μελέτης αλλά περνά και κατά την μετανάστευση. Το είδος εξαπλώνεται στην νότια πλευρά των Αστερουσίων αλλά απουσιάζει από υποβαθμισμένες περιοχές με φρύγανα καθώς και τα πυκνότερα σημεία του δάσους. Πυκνότεροι πληθυσμοί υπάρχουν στα δυτικά της περιοχής μελέτης (Μιαμού, Λέντας, Κρότος, Τρυπητή, Σαλαμιά, Άγιος Ιωάννης) και στα ανατολικά της (κοιλάδα Μίντρη). Πρόκειται για τον πιο υγιή πληθυσμό του είδους στην Κρήτη και ανάμεσα στους πέντε καλύτερους στη νησιωτική Ελλάδα με περισσότερα από 150 ζευγάρια. Οικολογία: Προτιμά την μακκία βλάστηση με διάσπαρτους χαμηλούς θάμνους όπως σχίνα, χαρουπιές και ασπάλαθους. Επίσης κατάλληλος βιότοπος είναι και η δενδρώδης μακκία με αγριελιές. Όρνιο (Gyps fulvus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Τρωτό/ Κρισίμως Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας και πληθυσμός: Το Όρνιο ήταν το πιο κοινό και διαδεδομένο είδος γύπα στην Ελλάδα (Handrinos & Akriotis 1997). Την δεκαετία του 1980 ο πληθυσμός του εκτιμήθηκε σε 400-500 ζευγάρια εκ των οποίων τα 200 ενδημούσαν στην Κρήτη (Vagliano 1981, Handrinos 1985). Σήμερα απαντάται στην Θράκη, την Ήπειρο, την Αιτωλοακαρνανία, τις Κυκλάδες (Νάξο, Ηρακλειά) και την Κρήτη (Bourdakis 2003). Ο πληθυσμός του στην Ευρώπη εκτιμάται σε 19.000-21.000 ζευγάρια (BirdLife International 2004) ενώ στην Ελλάδα σε 170-200 ζευγάρια εκ των οποίων τα 25-30 ενδημούν σε 7 αποικίες στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα υπόλοιπα στα νησιά (BirdLife International 2004, Bourdakis et al. 2004). Η Κρήτη φιλοξενεί τον μεγαλύτερο νησιωτικό πληθυσμό στον ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10
κόσμο με 140-160 αναπαραγωγικά ζευγάρια που κατανέμονται σε 24-28 ενεργές αποικίες ανά έτος (Xirouchakis & Mylonas 2005). Στην περιοχή μελέτης έχουν καταγραφεί τρεις αποικίες οι οποίες φιλοξενούν συνολικά 70-90 άτομα. Η μία από αυτές εγκαταλείφθηκε τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και το πιο πιθανόν τα πουλιά απορροφήθηκαν από τις υπόλοιπες. Οι άλλες δύο αποικίες εντοπίζονται στο κεντρικό τμήμα της οροσειράς (φαράγγι Αμπά- Τρεις Εκκλησιές) και στα ανατολικά της (περιοχή Κρεμαστό-Κάστελλος) αντίστοιχα. Το φαράγγι του Αμπά φιλοξενεί την μεγαλύτερη αποικία του είδους στην Ελλάδα και την νοτιότερη στην Ευρώπη. Ο αναπαραγόμενος πληθυσμός του είδους την περίοδο μελέτης (2008-09) ήταν 19 ζευγάρια τα οποία παρουσίασαν αναπαραγωγική επιτυχία 79%. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει την καλή διαθεσιμότητα τροφής στην περιοχή αλλά και την συνεισφορά της ταΐστρας. Επίσης σημαντικές συγκεντρώσεις όρνιων παρατηρούνται το καλοκαίρι όταν η περιοχή δέχεται πουλιά από τις αποικίες του Ψηλορείτη, της Δίκτη και του Γιούχτα. Θερινές θέσεις κουρνιάσματος έχουν καταγραφεί στη θέση Μαδάρα κοντά στην Μονή του Αγ. Παύλου (στους Παρανύμφους) και στο βράχο Ασφεντηλιάς (στον Αχεντριά). Σημαντική περιοχή για τα ανώριμα άτομα του πληθυσμού όλης της Κρήτης με αξιόλογες συγκεντρώσεις (30-45 άτομα), ειδικά το φθινόπωρο και το χειμώνα, στο φαράγγι του Παστρικού (κοντά στο χωριό Παναγιά) και στο βράχο Κεφάλι (στο Μάρτσαλο). Ο συνολικός αριθμός ατόμων του είδους στην περιοχή εκτιμάται σε 120-130 άτομα. Οικολογία: Το όρνιο συναντάται σε ανοιχτές εκτάσεις με αραιή βλάστηση ενώ φωλιάζει σε απότομα βράχια χαμηλoύ συνήθως υψόμετρου. Ο χώρος αναζήτησης τροφής εκτείνεται συνήθως σε ακτίνα 15-20 km. γύρω από την αποικία αλλά περιπλανώμενα άτομα που ψάχνουν για τροφή μπορεί να παρατηρηθούν πολύ μακρύτερα (50 km). Τρέφεται αποκλειστικά με ψοφίμια οπληφόρων μεγάλου ή μεσαίου μεγέθους, επιλέγοντας τα μαλακά μέρη του σώματος με ιδιαίτερη προτίμηση τα σπλάχνα (Tucker & Heath 1994, Xirouchakis 2005). Η εξάπλωση των αποικιών του συμπίπτει πάντοτε με την ύπαρξη ασβεστολιθικού υποστρώματος (Xirouchakis & Mylonas 2005). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11
Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - Πληθυσμός. Κοσμοπολίτικο είδος ο Χρυσαετός εξαπλώνεται σε όλες τις ηπείρους με 5-6 υποείδη. Ο Ευρωπαϊκός πληθυσμός του είδους εκτιμάται σε 8500-10000 ζευγάρια και αποτελεί το 5-24% του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους (BirdLife International 2004). Στην Ελλάδα ο Χρυσαετός ήταν κοινός μέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα σε ολόκληρη την ηπειρωτική χώρα αλλά και σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου (Harrison & Pateff 1937). Σήμερα το είδος απαντάται με δύο υποείδη στην ορεινή ενδοχώρα και την Κρήτη (Handrinos & Akriotis 1997) το Aquila chrysaetos chrysaetos και το Aquila chrysaetos homeyeri αντίστοιχα (Cramp & Simmon 1980). Η κατανομή του Χρυσαετού περιλαμβάνει ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Θράκης, της ανατολικής και κυρίως δυτικής Μακεδονίας καθώς και της οροσειράς της Πίνδου μέχρι και την Στερεά. και ορισμένες περιοχές της Πελοποννήσου και της Εύβοιας (Handrinos & Akriotis 1997). Από τα νησιά απαντάται στην Κρήτη και πιθανόν στις Κυκλάδες (Σύρο). Ο πληθυσμός του την δεκαετία του 1980 κυμαίνονταν σε 150-200 ζευγάρια (Handrinos 1987) με τάση μείωσης αφού το 1990 εκτιμήθηκε σε 140-180 ζευγάρια (Tucker & Heath 1994). Ο Κρητικός πληθυσμός υπολογίστηκε την δεκαετία του 1970 σε 6 μόλις ζευγάρια (Vagliano 1981) ενώ την δεκαετία του 1980 τον ανεβάζουν 8-10 ή 12 ζευγάρια (Hallmann 1989). Την τρέχουσα δεκαετία ο πληθυσμός του είδους (αν δεν έχει υποεκτιμηθεί) έχει αυξηθεί και αριθμεί περίπου 20-22 ζευγάρια (Xirouchakis 2001). Στα Αστερούσια όρη εντοπίζονται δύο επικράτειες, μία ενεργή στην περιοχή Κόφινα- Κουδουμά και μία περιστασιακή στην περιοχή του Ασφεντηλιά- Αχεντριά. Επίσης ανώριμα άτομα από την Δίκτη ξεχειμωνιάζουν στα ανατολικά της περιοχής. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12
Οικολογία. Το είδος περιορίζεται σε ορεινές περιοχές με βραχώδεις εξάρσεις (Handrinos & Akriotis 1997). Προτιμά τις ανοιχτές εκτάσεις με χαμηλή βλάστηση και αποφεύγει τα δάση αν και ενδέχεται να ενδημεί σε δασικές εκτάσεις χρησιμοποιώντας τα διάκενα για ανεύρεση τροφής (Adamakopoulos et al. 1995). Ο Χρυσαετός φωλιάζει κυρίως σε βράχια (800-2000μ., Handrinos 1987) αν και έχει καταγραφεί φώλιασμα και σε δέντρα σε περιοχές με αφθονία τροφής. Η δίαιτα του αποτελείται κυρίως από πουλιά και θηλαστικά μικρού και μεσαίου μεγέθους καθώς και νεκρά ζώα, ειδικά το χειμώνα (Vaglianos 1981, Handrinos 1987, Hallmann 1989, Handrinos & Akriotis 1997). Στην ηπειρωτική Ελλάδα τα ερπετά αποτελούν βασική πηγή τροφής με κύριο αντιπρόσωπο τις χελώνες (Handrinos & Akriotis 1997). Στην Κρήτη η δίαιτά του αποτελείται από πουλιά και θηλαστικά μεσαίου μεγέθους όπως φάσες Columba palumbus, αγριοπερίστερα (Columba oenas), καλιακούδες (Pyrrhocorax spp.), πέρδικες (Alectoris chukar), λαγούς (Lepus europeus), νεογέννητα αμνοερίφια αλλά και ψοφίμια (Xirouchakis 2001). Το μέσο μέγεθος των επικρατειών του στο νησί υπολογίζεται σε 79 km 2 (45-110 km 2 ). Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Τρωτό Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - Πληθυσμός. Ένας μικρός αετός που εξαπλώνεται κυρίως στην Μεσόγειο, την Μέση Ανατολή αλλά και την Κεντρική Ασία. O Ευρωπαϊκός πληθυσμός εκτιμάται στα 920 ζευγάρια (Birdlife International 2004). Στην Ελλάδα το είδος εντοπίζεται κυρίως στην δυτική Στερεά την Ήπειρο και τα νησιά. Ο πληθυσμός του εκτιμάται γύρω στα 85-105 ζευγάρια (BirdLife International 2004) με το 50% αυτού να συγκεντρώνεται στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και την Κρήτη. Στην Κρήτη ο Σπιζαετός αριθμεί 10-15 ζευγάρια διάσπαρτα σε ολόκληρο το νησί. Οι επικράτειες του βρίσκονται σε ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13
χαμηλο υψόμετρο (300-500μ.) στις παρυφές των μεγάλων ορεινών όγκων. Στην περιοχή μελέτης καταγράφτηκαν έχουν καταγραφεί 4 συνολικά επικράτειες (Αγιοφάραγγο, περιοχή Φουρνοφάραγγου, Φαράγγι Αμπά- Τρεις Εκκλησιές, περιοχή Λιγιοφάραγγου- ρέμα Μίντρη). Οικολογία. Ο Σπιζαετός ζει σε χαμηλού και μέσου υψομέτρου θερμές ορεινές ή ημιορεινές περιοχές με βράχια, μακί, φρύγανα και λιγότερο σε δάση ή γυμνές εκτάσεις. Φωλιάζει σε απότομα βράχια και σπανιότερα σε δέντρα. Φωλιάζει σε απότομα βράχια συνήθως κάτω από 600m. υψόμετρο ενώ οι επικράτειες του είναι μικρές σε σύγκριση με αυτές άλλων αετών (40-60 Km 2, Cramp and Simmons 1980). Τρέφεται με μικρά θηλαστικά κυρίως λαγούς και αγριοκούνελα αλλά και πουλιά όταν υπάρχουν σε αφθονία όπως πέρδικες, αγριοπερίστερα και κορακοειδή. Πετρίτης (Falco peregrinus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - Πληθυσμός. Ο πληθυσμός του πετρίτη στη χώρα μας εκτιμάται μεταξύ 200-500 (BirdLife International 2004). Επιδημητικό είδος στην περιοχή μελέτης με αξιοσημείωτη παρουσία στα περισσότερα φαράγγια (συνήθως στην έξοδο τους) αλλά και σε απόκρημνα κάθετα βράχια κοντά στη θάλασσα. Υπερασπίζεται επικράτειες που καταλαμβάνουν ολόκληρο το φαράγγι ή μια ορθοπλαγιά σε απόσταση 3-5 χιλ. από την φωλιά. Ο συνολικός πληθυσμός των Αστερουσίων εκτιμάται σε 10-12 ζευγάρια. Οικολογία. Φωλιάζει σε απότομα βράχια ή σε ψηλά δένδρα. Τρέφεται κυρίως σε ανοιχτές εκτάσεις κυνηγώντας μικρού ή μεσαίου μεγέθους πουλιά (Tucker & Heath 1994). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14
Κοκκινοκαλιακούδα (Pyrrhocorax pyrrhocorax) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας Πληθυσμός. Η κοκκινοκαλιακούδα απαντάται σε υψόμετρο που κυμαίνεται από 1000μ. μέχρι 2,300μ, σχεδόν αποκλειστικά στους υψηλότερους ορεινούς όγκους της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Κρήτης (Handrinos & Akriotis 1997, Delestrade 1998, Ξηρουχάκης & Δρετάκης 2006). Το χειμώνα παρατηρείται σε χαμηλότερο υψόμετρο (μέχρι τα 400μ.) ειδικά σε περιόδους έντονης κακοκαιρίας. Ο συνολικός πληθυσμός του είδους εκτιμήθηκε την δεκαετία του 1990 σε 500-2000 εκ των οποίων 400-800 ενδημούν στα βουνά της Κρήτης σχηματίζοντας σε ορισμένα από αυτά μεγάλα κοπάδια (150-200 άτομα, (Tucker & Heath 1994, Handrinos & Akriotis 1997, Delestrade 1998). Θεωρείται πως μειώνεται αν και πιο πρόσφατα δεδομένα εκτιμούν τον πληθυσμό του είδους σε 1.100-1.800 άτομα (Birdlife International 2004). Μόνιμο είδος της οροσειράς των Αστερουσίων φωλιάζει σε διάσπαρτα σημεία με κυριότερα τις κορυφές του Κόφινα και το φαράγγι του Αχεντριά (Μεσοχωριού). Φωλιές βρέθηκαν επίσης σε φαράγγια στα ΝΔ της οροσειράς εκτός περιοχής κοινοτικού ενδιαφέροντος ενώ μια αποικία βρέθηκε αρκετά μακρύτερα στο φαράγγι Χόνδρου αν και τα άτομα ανήκουν στον πληθυσμό των Αστερουσίων. Ο πληθυσμός του είδους στην περιοχή εκτιμάται σε 100-150 άτομα. Οικολογία: Φωλιάζει σε σχισμές βράχων σε απότομες εξάρσεις και φαράγγια (Handrinos & Akriotis 1997). Ο βιότοπος τροφοληψίας περιλαμβάνει βραχώδεις εκτάσεις με χέρσα χωράφια, αλπικά λιβάδια με απότομα βράχια, οροπέδια και ορεινούς βοσκότοπους με αραιή φυτοκάλυψη. Τρέφεται με ασπόνδυλα κυρίως σκουλήκια. Ευνοείται από την κτηνοτροφία μέσω της βόσκησης που κρατά χαμηλή την βλάστηση (Tucker & Heath 1994). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15
Βλάχος (Emberiza hortulana) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Βλάχου στη χώρα μας εκτιμάται σε 20.000-50.000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Κοινός καλοκαιρινός επισκέπτης στην περιοχή μελέτης, φωλιάζει σε χέρσες και φρυγανικές εκτάσεις με κυρίαρχο είδος την αστοιβίδα και απουσιάζει από θαμνώνες και δάσικές συστάδες. Επίσης συχνά παρατηρείται κοντά μαντριά και ποτίστρες. Ο πληθυσμός του στα Αστερούσια εκτιμάται σε μερικές εκατοντάδες ζευγάρια (>200 ζευγάρια). Οικολογία. Προτιμά ανοιχτές αγροτικές εκτάσεις με αραιά δέντρα, ενώ στη νότια Ευρώπη αναπαράγεται σε βραχώδεις λιβαδικές εκτάσεις με διάσπαρτους θάμνους και ελαιώνες (Tucker & Heath 1994). Τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά στο έδαφος με σπόρους και μικρά ασπόνδυλα (Snow & Perrins 1998). Δενδροσταρήθρα (Lullula arborea) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός: Είναι πολύ κοινό επιδημητικό είδος στην περιοχή αλλά κάποια άτομα από βορειότερες χώρες απαντούν όταν μεταναστεύουν. Ο πληθυσμός της Δενδροσταρήθρας έχει υποστεί σοβαρότατη μείωση (περίπου 75%) στα τελευταία 30 έτη. Στην Ελλάδα ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16
εκτιμάται ότι είναι σχετικά σταθερός με 4000-10000 ζευγαριών (Tucker & Heath 1994). Στην περιοχή των Αστερουσίων βρίσκεται σχεδόν παντού εκτός από τα πυκνότερα σημεία του δάσους του Κουδουμά. Οικολογία: Τα ενδιαιτήματα της Δενδροσταρήθρας συμπίπτουν συνήθως με τους θαμνότοπους όπου ασκείται εκτατική κτηνοτροφία. Οι βασικές απαιτήσεις του είδους σε τροφοληψία και φώλιασμα καλύπτονται από το συνδυασμό χαμηλής ποώδους με αραιή θαμνώδη ή δενδρώδη βλάστηση και ταυτόχρονη χέρσα εδάφη. Τρέφεται με σπόρους και έντομα ενώ φωλιάζει στο έδαφος συνήθως στην βάση των θάμνων. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17
6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1 Οικιστική ανάπτυξη, αστική ή εκτός σχεδίου, νόμιμη ή αυθαίρετη Καταδίωξη από συγκεκριμένους χρήστες ως επιβλαβή Επέκταση - εντατικοποίηση ετήσιων καλλιεργειών Εντατικής μορφής και σταβλισμένη κτηνοτροφία Υποδομές τουρισμού-αναψυχής (χιονοδρομικά, γκολφ, γήπεδα, κατασκηνώσεις) Ανανεώσιμες μορφές ενέργειας: Αιολικά Πάρκα Κατασκευή δρόμων όλων των κατηγοριών, καθώς και σιδηροδρομικών γραμμών Παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για έλεγχο "επιβλαβών" θηλαστικών Δραστηριότητες που προκαλούν όχληση (κυνήγι, υλοτομία, αλιεία, συλλογή φυτών και καυσόξυλων Μεταβολές στη συχνότητα και ένταση δασικών πυρκαγιών (αύξηση ή και μείωση) Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας Ρύπανση από αγροχημικά που απορρέουν στους υδάτινους αποδέκτες, υφαλμύρωση αποδεκτών 1 Η κατηγοριοποίηση ορολογία των απειλών ακολουθεί την αντίστοιχη του BirdLife International, σύμφωνα και με τις τροποποιήσεις και τις περιγραφές του προγράμματος «Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας» (Δημαλέξης κ.α., 2009) ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18
7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Γενικές προϋποθέσεις για την ορθή διαχείριση των ελληνικών ΖΕΠ: Εθνικός Συντονισμός Διαχείρισης Παρακολούθησης των ΖΕΠ με κατάλληλο μηχανισμό διοικητικής και επιστημονικής υποστήριξης. Χαρτογράφηση πυρήνων κατανομής και κρίσιμων ενδιαιτημάτων των ειδών χαρακτηρισμού στο σύνολο των ΖΕΠ. Καθορισμός Επιθυμητών Τιμών Αναφοράς για τα είδη χαρακτηρισμού (FRVs) στο σύνολο των ΖΕΠ. Παρακολούθηση πληθυσμιακών τάσεων των ειδών προτεραιότητας των ΖΕΠ. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τα είδη χαρακτηρισμού. Απαγόρευση εισαγωγής αλλόχθονων ειδών ή υβριδίων. Χαρτογράφηση και οριοθέτηση υγροτόπων εντός των ΖΕΠ. Απαγόρευση χρήσης μολύβδινων βολίδων στους υγροτόπους. Υποχρέωση εκπόνησης Ειδικής Ορνιθολογικής Μελέτης για τα έργα των κατηγοριών Α1,Α2,Β3 στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση ειδικών ομάδων χρηστών της περιοχής. Ειδικά μέτρα για την περιοχή: Μέτρο Εκπόνηση Σχεδίου Διαχείρισης για τη ΖΕΠ Αγροπεριβαλλοντικά μέτρα για τη διατήρηση ενίσχυση της Προτεραιότητα Υψηλή Υψηλή εκτατικής κτηνοτροφίας, στην ορεινή ζώνη, με βάση τη βοσκοϊκανότητα της περιοχής με παράλληλη καλλιέργεια των αναβαθμίδων για ζωοτροφές Δραστικός περιορισμός πάταξη της χρήσης δηλητηριασμένων Υψηλή δολωμάτων με οργανωμένη εκστρατεία ενημέρωσης, φύλαξη και επιστημονική παρακολούθηση Ενδυνάμωση της τοπικής ταΐστρας πτωματοφάγων αρπακτικών και Υψηλή διασφάλιση της μακρόχρονης λειτουργίας της Δημιουργία θεσμοθετημένου χώρου απόθεσης νεκρών Ενδιάμεση κτηνοτροφικών ζώων από τους κτηνοτρόφους ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 19
Προσαρμογή της δασικής διαχείρισης με στόχο τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και των ειδών χαρακτηρισμού. Διατήρηση των συστάδων και σύδενδρων της περιοχής με κατάλληλη διαχείριση και φύλαξη Δημιουργία μικρών ομβροδεξαμενών υδατοσυλλογών για τη βιοποικιλότητα Συνολική αντιμετώπιση του προβλήματος ερημοποίησης των Αστερουσίων, με εκπόνηση Σχεδίου Αποκατάστασης των ερημοποιημένων εκτάσεων Εκπόνηση εκστρατείας ενημέρωσης ευαισθητοποίησης και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με θέμα τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της ΖΕΠ και την αντιμετώπιση των απειλών που αντιμετωπίζουν Αγροπεριβαλλοντικά μέτρα για την ενίσχυση διατήρηση των ορεινών και ημιορεινών εκτατικών καλλιεργειών, καθώς και των φυτοφρακτών Δημιουργία ΚΑΖ με στόχο τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της ΖΕΠ Υψηλή Υψηλή Υψηλή Ενδιάμεση Υψηλή Υψηλή Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 20
8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ADAMAKOPOULOS, T., GATZOYANNIS, S. & POIRAZIDIS, C. (Eds). 1995. Special Environmental Study of Dadia Forest. WWF Greece, Athens. (Unpublished Study) BIBBY, C.J., N.D. BURGESS & D.A. HILL. 1992. Bird census techniques. Academic Press, London, England. BIJLEVELD, M. 1974. Birds of Prey in Europe. MacMillan Press Ltd. London. BIRDLIFE INTERNATIONAL, 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife Conservation series No. 12. BirdLife International. Cambridge. BOURDAKIS, S. 2003. Localization and mapping of breeding areas and colonies of the species: Griffon vulture Gyps fulvus, Black vulture Aegypius monachus, Bearded vulture Gypaetus barbatus, Egyptian vulture Neophron percnopterus, Golden eagle Aquila chrysaetos and Imperial eagle Aquila heliaca in Greece. Technical Report. Hellenic Ornithological Society, Athens. (in Greek) BOURDAKIS, S. ALIVIZATOS, H., AZMANIS, P., HALLMANN, B., PANAYOTOPOULOU, M., PAPAKONSTANTINOU, C., PROBONAS, N. ROUSOPOULOS, Y. SKARTSI, D., STARA, K. TSIAKIRIS, R. & XIROUCHAKIS, S. 2004. The situation of Griffon Vulture in Greece. In: The Eurasian Griffon Vulture (Gyps fulvus) in Europe and the Mediterranean. Status report and Action plan. L. Slotta-Bachmayr, R. Bögel, C.A. Camina (Eds.): 48-56. EGVWG. BOURDAKIS S. & VARELTZIDOU, S. 2000. Greece pp 261-333. In Heath, M. F. & Evans, M. I., eds. 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. 2: Southern Europe. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 8, p. 791. BROWN, C.J. 1984. Foraging and home range in the Bearded Vulture. In, J.M. Mendelsons & C.W. Sapsford (Eds.). Proceedings of the 2nd Symposium on African Predatory Birds, pp: 45-46. Natal Bird Club and Durban Natural History Museum. Durban. CRAMP S. & SIMMONS K.E.L. 1980. Edits. The birds of Western Palearctic. Oxford University Press, Vol.II. DELESTRADE, Α. 1998. Breeding and distribution of the populaiton of Cough Pyrrhocorax p. docilis in Aegean Islands and Crete. Unpublished report to NHMC, Un. Of Crete. DONAZAR, J.A. 1993: Los Buitres Ibericos, Biologia y Conservacion. Reyero, J.M. (ed.) Madrid. FASCE, P., FASCE, L. & TORRE, J. 1989. Census and observations on the biology of the bearded vulture Gypaetus barbatus on the island of Corsica. in, meyburg, b.-u. and chancellor, r.d. (eds). Raptors in the modern world: 335-339. wwgbp, berlin, london and paris. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 21
FULLER & MOSHER 1981. Raptor survey techniques. In: Pendleton B.A.G, Misslap B.A, Cline K.W. & Bird D.M. Edits. Raptor management techniques manual. Natl. Wildl. Fed., Washington, DC, Pp 37-65. GUSTIN M., G. PALUMBO & A. CORSO 1999. International Species Action Plan. Lanner Falcon Falco biarmicus. BirdLife International. The Netherlands. HALLMANN B. 1989. Status and distribution of the Aquila in Greece. Biol. Gallohellenica 15: 171-176 HANDRINOS, G. 1985. The status of vultures in Greece. In: Conservation Studies of Raptors. I. Newton & R. Chancellor (Eds.): 103-115. ICBP Technical Publication No 5. ICBP. Cambridge.Handrinos 1987, HANDRINOS, G. AND AKRIOTIS, T. 1997. The Birds of Greece. London, UK: Helm Publ. HANDRINOS, G. 1987. The Golden Eagle in Greece. Actes 1er Coll. Intern. Aigle Royal en Europe, Arvieux, June 1986 : 18-22 HARRISON, J.M. & P. PATEFF 1937. An ornithological survey of Thrace, the islands of Samothraki, Thasos and Thasopoulo in the North Aegean, and observations in the Struma Valley and the Rhodope Mountains, Bulgaria. Ibis 14: 582-625. HEREDIA, B., L. ROSE, & M. PAINTER. 1996. Globally threatened birds in Europe. Action Plans. Birdlife International, Council of Europe, Germany. SAKOULIS, A. (2000). The local extiction of the Bearded vulture due to the antiwolf campaign at central and eastern Sterea Ellada, Central Greece. In Prombonas, Xirouchakis: Proceedings of the 4th Bearded vulture workshop, Irakleio, Crete, Greece. SNOW, D. & PERRINS, C. M. (eds.) (1998) The Birds of the Western Palearctic, Concise Edition. Vol. 2. Oxford University Press, Oxford. XIROUCHAKIS, S.M. 2005. The diet of the Griffon Vulture (Gyps fulvus) in Crete. Journal of Raptor Research 39: 179-181. TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conservation status. BirdLife Conservation Series no 3. BirdLife International. Cambridge. VAGLIANO, C. 1981. Contribution au statut de rapaces diurnes et nocturnes nicheurs en Crète. In: Rapaces Méditerranéens. Annales du CROP. 1. Cheylan, G. (Ed.): 14-16. Aix En Provence. XIROUCHAKIS, S. & ANDRITSOU, S. 2003. Conservation of Gypaetus barbatus in Greece: Crete. In: Gobierno de Aragon, Departamiento de Medio Ambiente & Spanish Foundation for the Conservation of the Bearded Vulture 2003 (eds). Proceedings of the 5 th Bearded Vulture workshop, pp: 41-50. Ainsa (Aragon), Spain. XIROUCHAKIS, S. & GIANNATOS, G. 1997. Preliminary results on the status of Lammergeyer in Crete. In: Frey, H., Schaden, G. and Bijleveld, M. (eds). Bearded Vulture annual report 1997, pp: 50-53. Foundation of the Conservation of the Bearded Vulture, Wassenaar, The Netherlands. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 22
XIROUCHAKIS, S.M. & MYLONAS, M. 2005. Status and structure of the Griffon Vulture (Gyps fulvus) population in Crete. European Journal of Wildlife Research, 51: 223-231.XIROUCHAKIS, S. & NIKOLAKAKIS, M. 2002. Conservation implications of the temporal and spatial distribution of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Crete. Bird Conservation International 12: 211-222. XIROUCHAKIS, S.M & R. TSIAKIRIS 2009. Status and population trends of vultures in Greece. Munibe Natural Sciences (In press). XIROUCHAKIS, S. 2001. The Golden eagle Aquila chrysaetos in Crete. Distribution, population status and conservation problems. Avocetta 25: 275-281. Βrown 1988). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ Α., E. ΜΠΟΥΡΔΑΚΗΣ & E. ΧΑΤΖΗΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ. 2004. Προδιαγραφές οριοθέτησης Ζωνών Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. 117 σελ. + i παράρτημα. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ Τ., ΚΑΣΤΡΙΤΗΣ Θ., ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΣ Α., & Κ. ΓΡΙΒΑΣ. 2009. Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Τελική Έκθεση, ΥΠΕΧΩΔΕ. ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ, Σ. & ΔΡΕΤΑΚΗΣ, Μ. 2006. Αστερούσια Όρη. Ορνθολογικός Οδηγός. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Παν/μιο Κρήτης, 71 σελ. ΧΑΝΔΡΙΝΟΣ Γ., ΚΑΣΤΡΙΤΗΣ Θ. 2009. Πουλια Στο: Α. Λεγάκις & Π. Μαραγκού (επιμ.) (2009). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Αθήνα (υπό έκδοση). ΧΑΤΖΗΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ E., ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ, A., ΜΠΟΥΡΔΑΚΗΣ, E. & Δ. ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ 2004. Τεύχος αναλυτικών προδιαγραφών των απαραίτητων εργασιών για την οριοθέτηση ΖΕΠ και των παραδοτέων τους. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 23