Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ.

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ. ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΚΠΟΝΗΣΗ: ΒΕΡΡΑ ΕΙΡΗΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΓΙΩΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΡΕΒΕΖΑ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2010

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της πτυχιακής μου εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επόπτη μου κ. Γιώτη Γιώργο για την υποστήριξη, την καθοδήγηση και τις πολύτιμες συμβουλές όσον αφορά το περιεχόμενο και την οργάνωση της εργασίας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την οικογένειά μου για τη στήριξή της στην προσπάθειά μου να ολοκληρώσω τις σπουδές μου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1 Κεφάλαιο 1 ο «Ο ρόλος της γυναίκας διαχρονικά» 1.1 Ο ρόλος της γυναίκας στην προϊστορία.2 1.2 Ομηρική Εποχή..3 1.3 Ιστορική Εποχή..4 1.4 Κλασική Εποχή- Αρχαία Αθήνα 6 1.4.1 Νομική Άποψη...6 1.4.2 Γάμος...7 1.4.3 Κοινωνικά...7 1.4.4 Πολιτική...8 1.4.5 Διασκέδαση Συμπόσιο..8 1.4.6 Σοφιστές...8 1.5 Η γυναίκα στην Αρχαία Σπάρτη...8 1.6 Ρώμη..10 1.7 Χριστιανισμός...11 1.8 Βυζάντιο.12 1.9 Μεσαίωνας.13 1.10 Αναγέννηση..14 1.11 19 ος Αιώνας Βιομηχανική Επανάσταση...15

1.12 Η γυναίκα σήμερα 15 Κεφάλαιο 2 ο «Η έννοια της επιχειρηματικότητας και η γυναικεία επιχειρηματικότητα» 2.1 Βασικές έννοιες επιχειρηματικότητας 17 2.1.1 Χαρακτηριστικά και δεξιότητες του επιχειρηματία 17 2.1.2 Εξωτερικοί παράγοντες που επηρεάζουν την επιχείρηση..20 2.2 Γυναικεία επιχειρηματικότητα...21 2.3 Η γυναίκα επιχειρηματίας..22 2.4 Το προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών..23 2.5 Ιδιαιτερότητες της γυναικείας επιχειρηματικότητας..24 2.5.1 Ιδιαιτερότητες ανά τομέα 24 2.5.2 Ρυθμοί ανάπτυξης και επιβίωσης της γυναικείας επιχείρησης...26 2.5.3 Μέγεθος της επιχείρησης 26 2.6 Οι γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις...27 2.7 Η γυναίκα στον αγροτικό τομέα 30 2.7.1 Ο ρόλος της γυναίκας στον αγροτικό χώρο 30 2.7.2 Η περίπτωση των γυναικείων συνεταιρισμών....32 2.8 Συμμετοχή του γυναικείου επιχειρείν σε διάφορους κλάδους..33 Κεφάλαιο 3 ο «Ευκαιρίες ανάπτυξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας» 3.1 Γενικά 35 3.2 Ενίσχυση γυναικείας επιχειρηματικότητας 36 3.3 Εταιρείες που ενισχύουν την προσφορά της γυναίκας στον εργασιακό χώρο..51

3.3.1 AVON 51 3.3.2 L OREAL..51 3.3.3 BOSCH..52 3.4 Ευκαιρίες απασχόλησης στον αγροτικό τομέα.52 3.4.1 Γυναικείοι Αγροτικοί Συνεταιρισμοί.54 3.4.1.1 Γυναικείος Αγροτουριστικός Συνεταιρισμός Ζαγοράς... 57 3.4.1.2 Γυναικείος Αγροτικός Συνεταιρισμός Δήμου Πτελιού «Φτελιά»..58 3.4.1.3 Γυναικείος Συνεταιρισμός Ασιτών Ηρακλείου Κρήτης «Παραδοσιακά Ασιτιανά Εδέσματα»......59 3.5 Η γυναικεία εργασία στον τουριστικό τομέα....59 Κεφάλαιο 4 ο «Εμπόδια γυναικείας επιχειρηματικότητας» 4.1 Γενικά 63 4.2 Επαγγελματικός διαχωρισμός...64 4.3 Διαφοροποίηση αποδοχών ανάλογα με το φύλλο.66 4.4 Μητρότητα και εργασία. 68 4.4.1 Μητρότητα και απόλυση. 69 4.5 Η εμφάνιση ως εμπόδιο επαγγελματικής εξέλιξης των γυναικών.69 4.6 Δυσκολίες στην εργασία των μεταναστριών.70 4.7 Σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας..71 4.8 Προβλήματα ανάπτυξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας στην ύπαιθρο....73 4.9 Δύσκολη επιλογή για τις γυναίκες η επιστήμη..73

4.10 Έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης των γυναικών σε «ανδρικά» επαγγέλματα..75 Κεφάλαιο 5 ο «Προγράμματα γυναικείας επιχειρηματικότητας» 5.1 Γενικά. 77 5.1.1 Πρόγραμμα «Ενίσχυση Γυναικείας Επιχειρηματικότητας»...77 5.1.2 Πρόγραμμα «Επιχορήγηση για την παροχή ολοκληρωμένων παρεμβάσεων υπέρ των γυναικών»....77 5.1.3 Κοινοτική Πρωτοβουλία Εqual..78 5.1.4 Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader +..78 5.1.5 Κοινοτική Πρωτοβουλία NOW...78 5.2 Επιδοτούμενα προγράμματα για την έναρξη επιχειρήσεων από γυναίκες.78 5.2.1 Ο.Α.Ε.Δ. (Α ΚΥΚΛΟΣ).78 5.2.1.1 Ειδικό τετραετές πρόγραμμα προώθησης της απασχόλησης με επιχορήγηση των ασφαλιστικών εισφορών, για την πρόσληψη 40.000 ανέργων 79 5.2.1.2 Ειδικό διετές πρόγραμμα προώθησης της απασχόλησης με επιχορήγηση των ασφαλιστικών εισφορών για την πρόσληψη 25.000 ανέργων.79 5.2.1.3 Πρόγραμμα επιχορήγησης 4.000 νέων ελεύθερων επαγγελματιών γυναικών ηλικίας 22-64 ετών 80 5.2.1.4 Ειδικό πρόγραμμα διεύρυνσης της τουριστικής περιόδου με επιχορήγηση των ασφαλιστικών εισφορών για την επαναπρόσληψη 50.000 ανέργων σε εποχικές ξενοδοχειακές επιχειρήσεις..80 5.2.2 Ο.Α.Ε.Δ (Β ΚΥΚΛΟΣ)......81 5.2.2.1 Πρόγραμμα νέων ελεύθερων επαγγελματιών. 81 5.3 Προγράμματα που αφορούν τη Στήριξη Εργαζομένων Μητέρων....82 5.3.1 Εναρμόνιση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής...82

5.3.2 Ειδική παροχή προστασίας μητρότητας..82 5.4 Πρόγραμμα «Ενίσχυση Γυναικείας Επιχειρηματικότητας», Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα & Επιχειρηματικότητα 2007-2013»..83 Συμπεράσματα...86 Βιβλιογραφία..88

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μελέτη για «τη θέση της Ελληνίδας στον εργασιακό χώρο στην Ελλάδα σήμερα» αναφέρεται γενικά σε διάφορους τομείς της ζωής της Ελληνίδας (εκπαίδευση εργασία - οικογένεια) καθώς και στα εμπόδια και τις δυσκολίες που αυτή αντιμετωπίζει. Συγκεκριμένα στην πτυχιακή εργασία αναλύονται πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο γίνεται μια ιστορική αναφορά στη θέση της γυναίκας διαχρονικά από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Αναφέρεται γενικά στις γυναίκες και στην εξέλιξη που υπάρχει σχετικά με την είσοδό τους στον εργασιακό χώρο. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι έννοιες της επιχειρηματικότητας. Πιο συγκεκριμένα, δίνεται έμφαση στο προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών σε όλους τους εργασιακούς κλάδους. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τους φορείς που προσφέρουν ευκαιρίες ανάπτυξης και εξέλιξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα εμπόδια και οι δυσκολίες που καλείται να αντιμετωπίσει η γυναίκα επιχειρηματίας και εξηγείται πώς ο επαγγελματικός διαχωρισμός των φύλων επηρεάζει την εξέλιξη των γυναικών. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα επιδοτούμενα προγράμματα που υφίστανται κατά το έτος 2010 και προγράμματα που βοηθούν τις γυναίκες που έχουν οικογενειακή ζωή να μην μείνουν εκτός εργασίας. 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ Ο πολυσήμαντος ρόλος της γυναίκας και η σημερινή της θέση στην κοινωνία φωτίζεται καλύτερα μετά από την αναζήτηση της διαδρομής της μέσα από το πέρασμα των αιώνων. Η παρακολούθηση του ρόλου και ο εντοπισμός της θέσης της σήμερα, διαφαίνεται μέσα από τους αγώνες της. 1.1 Ο ρόλος της γυναίκας στην προϊστορία Η προϊστορική εποχή, είναι μια περίοδος που καλύπτει πολλά χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ο άνθρωπος, σταδιακά, μετατράπηκε από κυνηγό άγριων ζώων και συλλέκτης φυτών, ζώντας νομαδική ζωή, σε αγρότη με μόνιμη κατοικία που ασχολείται με τη διατροφή ζώων και την καλλιέργεια της γης. Ακόμα, κατασκευάζει πέτρινα εργαλεία, μικρά πήλινα δοχεία και μικρά αντικείμενα προσωπικού στολισμού. Έτσι, για περίπου 20.000 χρόνια υπάρχει μια συνεχής ανθρώπινη δραστηριότητα κάτω από μεγάλες και φοβερές μεταβολές στο κλίμα και στο περιβάλλον. Εκείνη την εποχή και οι άνδρες και οι γυναίκες, καταβάλλουν υπεράνθρωπες προσπάθειες για να καταφέρουν να προσαρμοστούν στις ολοένα καινούριες συνθήκες ζωής. Η γυναίκα μαζί με τον άνδρα υπήρξαν οι πρωτεργάτες της ανθρώπινης εξέλιξης. Ο άνδρας είναι το ανήσυχο πλάσμα που συνεχώς ψάχνει για να εξασφαλίσει τη διατροφή της οικογένειας. Απομακρύνεται για μεγάλα χρονικά διαστήματα, περιπλανιέται, γνωρίζει νέους τόπους, αντιμετωπίζοντας την επίθεση των ζώων και αποκομίζοντας καινούριες εμπειρίες από τη συνάντηση άλλων ανθρώπων, από την αντιμετώπιση των κινδύνων που παραμονεύουν και αυτό τον ανεβάζει από το επίπεδο του ζώου, σε κάθε του βήμα. Κατακτά σιγά σιγά τον κόσμο για να αποκτήσει ύστερα τα αγαθά της γης. Η γυναίκα υποτάσσεται στωικά στη μοίρα της. Οι ασχολίες της δεν έχουν καμία δράση ή προοπτική. Δεν έχει τις ευκαιρίες που έχει ο άνδρας. Από το σπίτι απομακρύνεται για να βρει τροφή για τα παιδιά της, διάφορα άγρια χόρτα καθώς και ρίζες άγριων φυτών. Όμως μετά από μακρόχρονη χρήση και παρακολούθηση των φυτών αυτών απόκτησε πολλές 2

εμπειρίες για τις ιδιότητές τους: θρεπτικές και θεραπευτικές. Ξεχώρισε τις ρίζες ή τα φυτά που με αυτά μπορούσε να γιατρεύει τις διάφορες ανθρώπινες παθήσεις. Έτσι, η ανθρωπότητα απόκτησε τους πρώτους γιατρούς γυναίκες και τα πρώτα της φάρμακα. Όμως, όταν ο άνδρας πηγαίνει στο κυνήγι, στο ψάρεμα, στον πόλεμο αφήνει τις αγροτικές δουλειές στη γυναίκα που φροντίζει τα παιδιά, το νοικοκυριό, καλλιεργεί τους κήπους, τους αγρούς, υφαίνει, ασχολείται με τη μαγειρική κ.α. Η ζωή της φυλής εξαρτάται από τη δουλειά της. Τότε εμφανίζεται και το μητριαρχικό καθεστώς, το οποίο προσδιορίζεται από το δέσιμο της γυναίκας με τη γη και το παιδί. Οι άνθρωποι ακόμα δεν υποπτεύονται το ρόλο του άνδρα στη τεκνογονία της γυναίκας. Έτσι, οι γυναίκες, ενώ στις πολιτισμένες κοινωνίες έχει θέση σκλάβου, στις πρωτόγονες κυριαρχούσε. Η υποταγή της γυναίκας ξεπρόβαλε μέσα από την ιστορία, που κατασκεύασαν οι άνδρες, σαν παγκόσμιος νόμος, ενώ η προϊστορία περιγράφοντας τον τρόπο ζωής των πρώτων ανθρώπων μας δείχνει ότι η ίδια η φύση έδωσε την υπεροχή στη γυναίκα έναντι του άνδρα, γιατί η μάνα διοικούσε την οικογένεια. Τα παιδιά μαζεύονταν γύρω από αυτή που ήταν καθώς ήταν γι αυτά ο μοναδικός δεσμός. Κυριαρχούσε στο σπίτι, στην κοινωνία. Η υποταγή της γυναίκας είναι έργο του άνδρα και όχι της φύσης. 1 1.2 Ομηρική εποχή Στον κόσμο του Όμηρου η θέση της γυναίκας είναι προνομιακή σε σχέση με τις νεότερες εποχές. Όχι μόνο κυριαρχεί στο σπίτι της, που πολλές φορές ασκεί το προνόμιο να επιτρέπει ή να αρνείται τη φιλοξενία σε αυτό, αλλά είναι η περισσότερο τιμημένη από το σύζυγο και τα παιδιά της. Είναι η σύντροφός του και όλοι σέβονται τη γνώμη και την τιμή της. Όμως δε συμμετέχει στα κοινά. Οι ηρωίδες στα Ομηρικά Έπη (Ιλιάδα-Οδύσσεια) είναι αντάξιες των ηρώων-αντρών (Αχιλλέας, Αγαμέμνονας, Οδυσσέας, Πρίαμος και Έκτορας). Υπήρξαν, η Ελένη, η Ανδρομάχη, η Εκάβη, η Ναυσικά, η Αρήτη, η Πηνελόπη και η Ευρύκλεια. Όμως δεν απολαβαίνουν την ίδια δημοτικότητα με τους ομηρικούς ήρωεςάντρες, γιατί η κριτική στις διάφορες εποχές ασχολήθηκε περισσότερο με τους άντρες και λιγότερο με τις γυναίκες, χωρίς οι τελευταίες να είναι λιγότερο άξιες των πρώτων. Οι γυναίκες του Ομήρου διακρίνονται για την απλότητα των ηθών και των τρόπων συμπεριφοράς, το σεβασμό και την ευγένειά τους. Η εγκαρδιότητά τους είναι πραγματική και 1 Βλ Τάκαρη Ντίνα, 1984, σελ.19-20 3

αποφεύγουν τις υπερβολές. Όσο νόμιμες και αν είναι οι χαρές, οι θλίψεις, τα συναισθήματα και οι οργές τους ποτέ δεν ξεφεύγουν από τα όρια. Από την Ομηρική εποχή ως σήμερα, στη διάρκεια τριών χιλιάδων χρόνων, εκείνο που διαφαίνεται είναι ότι η παγκόσμια ποίηση δεν βρήκε κανένα ουσιώδη χαρακτηρισμό να προσθέσει στη γυναίκα από αυτούς που υπάρχουν στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια και ότι τα ποιήματα αυτά την παριστάνουν με τα λαμπρά και αξιέραστα πλεονεκτήματα που της είναι αναγκαία για να εκπληρώσει στην κοινωνία τον προορισμό της 2. 1.3 Ιστορική εποχή Στις αρχές της ιστορικής εποχής τόσο στην Ελλάδα όσο και στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου υπάρχει μια μεταβολή ως προς τη θέση της γυναίκας. Όταν οι Πελασγοί και οι Ινδοευρωπαίοι (άρια φυλή) μετακινήθηκαν προς νότο και με διαδοχικές εισβολές κατέλαβαν και υποδούλωσαν σταδιακά τη Βαλκανική χερσόνησο και συγχωνεύθηκαν με το ντόπιο πληθυσμό επέβαλαν σιγά-σιγά τους δικούς τους κοινωνικούς κανονισμούς στην πολιτική και οικογενειακή ζωή, την πατριαρχική κοινωνία. Το ίδιο έκαναν και οι Σημίτες, με ειρηνικά μέσα ή με τη βία στη Δυτική Ασία και την Αφρική. Επέβαλαν τα δικά τους ήθη και έθιμα καθώς και τους δικούς τους νόμους και πολιτισμούς. Στην Αρχαία Ελλάδα, όπου η μονογαμία ήταν το χαρακτηριστικό της ελληνικής φυλής, οι σχέσεις των δυο φίλων ήταν πολύ καλές και χωρίς τάσεις κυριαρχίας. Όμως ύστερα από τις επιδρομές των Ινδο-ευρωπαίων και των βαρβάρων (Αιγύπτιοι, Σημίτες, Ανατολίτες, Ιρανοί) αντικαθιστάται σιγά-σιγά η Μητριαρχία από την Πατριαρχία. Η κατάλυση της Μητριαρχίας έγινε σταδιακά και κυρίως στα μέρη που είχαν εγκατασταθεί οι νομάδες. Όταν επικράτησαν οι Ινδο-ευρωπαίοι στις κατακτημένες χώρες, οι οποίοι ήταν καλύτερα ενημερωμένοι για το ρόλο του άντρα στην τεκνογονία της γυναίκας, επέβαλαν ύστερα από πολύ χρόνο και πολλές συγκρούσεις την Πατριαρχία. Όμως, το μεγαλύτερο χτύπημα στη Μητριαρχία δόθηκε όταν έγινε η αντικατάσταση της συγγένειας «μέσω μητέρας», «μέσω πατέρα». Από τότε η γυναίκα έχασε το γόητρό της, το σεβασμό, την ιερότητα του ρόλου της, την αξία της. Ο άντρας έχει όλα τα δικαιώματα και τα μεταβιβάζει. Βασικά η κατάλυση της Μητριαρχίας στηρίχθηκε πάνω στις εξής αλλαγές: α) η μητρική γενεαλόγηση και η θηλυγονική διαδοχή γυρίζουν σε πατρική γενεαλόγηση ή 2 Βλ Τάκαρη Ντίνα, 1984, σελ.34-35. 4

αρρεγονική διαδοχή και β) ο ομαδικός γάμος γίνεται πατροτοπικός. Οι αλλαγές αυτές επιφέρουν την οικονομική κυριαρχία του άντρα στη γυναίκα, καταργούν την ισότητα των φύλων που ίσχυε και καθιερώνουν σχέσεις εκμετάλλευσης, οι πρώτες που παρουσιάζονται σε κοινωνικές ομάδες. Από τότε αρχίζει ένας σιωπηλός αγώνας ανάμεσα στα δυο φύλα κι ένας ακήρυχτος πόλεμος επικράτησης και κυριαρχίας μέσα στην οικογένεια. Το Μητριαρχικό δίκαιο σβήνει. Αλλά η πραγματική αιτία της μεταβολής της θέσης της γυναίκας που κατείχε στην αρχαιότητα είναι η κοινωνική αλλαγή που σημειώθηκε τον 8 ο και 7 ο αιώνα π.χ., όταν η ανακάλυψη της καλλιέργειας της γης μετέτρεψε τους κυνηγούς και νομάδες σε αγρότες. Δουλειά που πρώτη η γυναίκα έκανε για να εξασφαλίσει την τροφή της οικογένειάς της. Η ιδιοκτησία κληρονομείται από τα άρρενα μέλη της οικογένειας. Η θρησκεία από μητριαρχική γίνεται πατριαρχική, κυριαρχεί η ιδέα του θεού-πατέρα Δία, ενώ η γυναίκα-θεά ταυτίζεται με τις καταστροφικές δυνάμεις. Αλλάζουν τα ήθη και τα έθιμα. Κάθε εξουσία κοινωνική ή πολιτική είναι πια στα χέρια των αντρών. Προσωρινά λόγω ανάγκης μεταβιβάζει ο άντρας στη γυναίκα τις υποχρεώσεις του. Αυτό έγινε πολλές φορές κατά τη διάρκεια των δυο Παγκοσμίων Πολέμων όπου η γυναίκα αντικατέστησε ισάξια τον άντρα στην παραγωγική διαδικασία. Παρόλα αυτά, θεωρείται το υποταγμένο ον στον άντρα. Την υποταγή αυτή επιβάλλει ο άντρας με τη σωματική του υπεροχή, τη μυϊκή του δύναμη καθώς και οι οικονομικές συνθήκες ζωής. Ο άντρας είναι ο αρχηγός της οικογένειας και της κοινωνίας, ενώ οι γυναίκες είναι οι σκλάβοι των αντρών, υπηρέτριες χωρίς μισθό και χωρίς δικαιώματα. Σε ορισμένους λαούς η γυναίκα φυλακίζεται στους τέσσερις τοίχους, σκεπάζει το πρόσωπο με φερετζέ, ενώ το εμπόριό της εξακολουθεί να γίνεται. Την βλέπουν οι αγοραστές στο παζάρι και όποιος δώσει τα περισσότερα την παίρνει και την ξεριζώνουν από το σπίτι της, τα παιδιά της και την πουλούν σαν αντικείμενο. Για τους άντρες φυσικά ισχύει η πολυγαμία. Οι συγγραφείς της τότε εποχής αντιμετωπίζουν με σκληρότητα και εχθρική στάση τη γυναίκα. Ο Ησίοδος με το έργο του προσπάθησε να την υποτιμήσει και να την παρουσιάσει σαν ένα ατελές πλάσμα, φτάνοντας στο σημείο να την εξομοιώνει με το κακό ή με το ζώο ή να μιλά γι αυτήν με περιφρόνηση. Το ίδιο πίστευε και ο Αμοργίνος, νεότερος του Ησίοδου 3. 3 Βλ Τάκαρη Ντίνα 1984, σελ.36-38 5

1.4 Κλασσική Εποχή - Αρχαία Αθήνα Στην Αθηναϊκή πολιτεία ο Περικλής καθορίζει προς το τέλος του περίφημου Επιταφίου του, τη θέση και τη συμπεριφορά των γυναικών της εποχής του. Ούτε λίγο ούτε πολύ, λέει σε αυτές να φροντίζουν να μην ακουστεί το όνομά τους, ούτε για καλό ούτε για κακό μεταξύ των ανδρών. Τις περιορίζει δηλαδή με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο στην ανωνυμία του γυναικωνίτη. Προσωπικότητα περιορισμένη πνευματικά, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, η γυναίκα έχει σε όλη την περίοδο της αρχαιότητας, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, έναν ασφυκτικό στενό κύκλο δραστηριότητας, ένα λιλιπούτειο βασίλειο, το σπίτι της και τη φροντίδα του. Αντίληψη που ξεκάθαρα διατυπώνει ο Ξενοφώντας στον «Οικονομικό» του. Παρουσιάζει εκεί το πορτραίτο της τέλειας Αθηναϊκής δέσποινας, που παραμένει αναλλοίωτο μέχρι την έλευση του Χριστιανισμού. Αξίζει να παρακολουθήσουμε τη ζωή της Αθηναίας του 5 ου αιώνα (χρυσός αιώνας Περικλή), σχηματίζοντας έτσι μια γενική αντίληψη και για την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι γυναίκες κατά την αρχαιότητα. Σε ορισμένες βέβαια πόλεις όπως στη Σπάρτη, Γόρτυνα, Χίο, η κατάσταση ήταν διαφορετική και η πολιτεία αναγνώριζε μεγάλο κύκλο γυναικείας δραστηριότητας. Όμως αυτές ήταν απλές εξαιρέσεις, ενώ τον κανόνα αποτελούσε η ζωή της Αθηναίας, όπως τη γνωρίζουμε από τα έργα ποιητών, ιστορικών, από τα αττικά αγγεία που αναπαριστούν σκηνές από τον οικογενειακό βίο και από επιτύμβιες στήλες. Διαρκής περιορισμός μέσα στο σπίτι. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής της βρισκόταν υπό την εξουσία του πατέρα της ή του αδελφού της ή του συζύγου της. Κλεισμένη διαρκώς στο γυναικωνίτη δε μετείχε καθόλου στην κοινωνική ζωή της πόλεως ούτε μπορούσε να έχει γνώμη για βασικά θέματα του οίκου. Το νομικό αυτό καθεστώς διατηρήθηκε επί αιώνες. Ο γυναικωνίτης είναι το ιδιαίτερο μέρος του οίκου που προορίζεται για την κατοικία των γυναικών. Στους Τούρκους ονομάζονταν χαρεαλίκ, στους Πέρσες εντερούν, στους Ινδούς ζενανέκ. 1.4.1 Νομική Άποψη Από νομική άποψη η γυναίκα θεωρείται ανήλικη και από την γέννησή της ως το θάνατό της. Σε όλη της την ζωή βρίσκονταν υπό κηδεμονία ή καλύτερα υπό επιτροπεία, την οποία ονόμαζε «κυριεία», ενώ τον επίτροπό της «κύριο». Με τον γάμο της η γυναίκα απλώς 6

αλλάζει κηδεμόνα. Από την επιτροπεία του πατέρα της ή του μεγαλύτερου αδελφού της περιέρχεται στην επιτροπεία του συζύγου της. Ακόμη και μετά το θάνατό του δεν υπάρχει περίπτωση να βρεί την αυτεξουσιότητά της. Ο μεγαλύτερός της υιός γίνεται κηδεμόνας της. Και αν δεν υπήρχε υιός τότε αναλάμβανε ένας από τους πλησιέστερους άρρενες συγγενείς της. Το άδικο αυτό νομικό πλαίσιο για τις σημερινές αντιλήψεις δικαιολογούσαν οι αρχαίοι κατά τον απλούστερο τρόπο. Επικαλούνταν την φυσική, πνευματική και ηθική γυναικεία αδυναμία, η οποία εξασθενίζει την θέληση των γυναικών και τις καθιστά εύκολη λεία των επιτήδειων. 1.4.2 Γάμος Με το γάμο της η Αθηναία αφήνει το γυναικωνίτη του πατρικού σπιτιού και εγκαθίσταται για την υπόλοιπη ζωή της στον γυναικωνίτη του συζυγικού της σπιτιού. Παντρεύεται πολύ νέα από τα δεκατέσσερα ή δεκαπέντε και δεν προλαβαίνει να εγκαταλείψει τις κούκλες της και πρέπει να ανατρέφει παιδιά. Για τον Αριστοτέλη ιδανική ηλικία γάμου είναι για τους άνδρες το 37 ο έτος και για τις γυναίκες το 18 ο έτος. Γάμος από έρωτα στην αρχαία αθηναϊκή κοινωνία δεν εννοείται. Περιορισμένες στο γυναικωνίτη οι γυναίκες δεν έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τους μέλλοντες συζύγους τους. Τη φυσική έλξη μεταξύ των μελλόντων συζύγων αντικαθιστά η συμφωνία του πατέρα της νύφης με τον υποψήφιο γαμπρό ενώ δε λείπουν οι περιπτώσεις όπου ο πατέρας διαλέγει την σύζυγο του υιού του. Οι περισσότεροι γάμοι γίνονταν κατά τον 7 ο μήνα του Αττικού ημερολογίου, τον αφιερωμένο στην προστάτιδα του γάμου Ήρα, τον Γαμηλιώνα (Φεβρουάριο) και κατά την πανσέληνο παντρεύονταν τα περισσότερα αθηναϊκά ζευγάρια. 1.4.3 Κοινωνικά Στη σημερινή κοινωνία ο στόχος του γάμου είναι η συνταύτιση ψυχική και συναισθηματική των συζύγων (κοινωνία του βίου). Στην αρχαιότητα όμως σκοπός του γάμου ήταν η τεκνοποιία. Μετά το γάμο της η αθηναία αφιερώνεται στο σπίτι της μια ζωή. Τρία είναι τα καθήκοντά της: 1) Να δώσει παιδιά στην οικογένεια του συζύγου και να τα 7

αναθρέψει, 2) Να εκτελεί τις οικιακές εργασίες και 3) Να παρακολουθεί το υπηρετικό προσωπικό. 1.4.4 Πολιτική Δε γίνεται καν λόγος για συμμετοχή της γυναίκας στα πολιτικά πράγματα. Κάτι που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο Περικλής κατηγορήθηκε γιατί η Ασπασία τον επηρέαζε στη λήψη πολιτικών αποφάσεων. 1.4.5 Διασκέδαση Συμπόσιο Η γυναίκα δε συμμετείχε στην κοινωνική ζωή και διασκέδαση του άνδρα της, ούτε γνώριζε τους φίλους του. Όπου συγκεντρώνονταν άνδρες, οι γυναίκες δεν παρουσιάζονταν. Στα συμπόσια όπου οι άνδρες παραδίδονταν στις αγκαλιές των εταίρων και των αυλητρίδων, ήταν αδιανόητη η παρουσία τους. 1.4.6 Σοφιστές Στους ποιητές του 5 ου αιώνα αρχίζουμε να βλέπουμε και τις πρώτες συμπάθειες προς το γυναικείο φύλο. Στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου, στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, αλλά και ο Ευριπίδης ως ο απατημένος σύζυγος, θα είναι μεγάλος απολογητής των γυναικών. Ο Σωκράτης δίνει μια αρχή φεμινισμού «Η γυναικεία φύσις δεν είναι σε τίποτα κατώτερη από την ανδρική και είναι δυνατόν να διδάξει κανείς σε μια γυναίκα απολύτως όσα επιθυμεί να γνωρίζει». Αλλά ο μεγάλος θεωρητικός του φεμινισμού στην αρχαιότητα είναι ο Πλάτων, κατά τον οποίο η κατωτερότητα των γυναικών οφείλεται στην εκπαίδευση που έλαβαν 4. 1.5 Η Γυναίκα στην Αρχαία Σπάρτη Στην Νότια Πελοπόννησο, γύρω στο 480 π.χ., 300 πολεμιστές της Σπάρτης έγραψαν το όνομα τους ανεξίτηλα στο βιβλίο της Ιστορίας. Η μάχη των Θερμοπυλών σηματοδότησε 4 www.apologitis.com 8

μια Ελληνική ήττα στον πόλεμο κατά των Περσών εισβολέων. Ήταν όμως η ενδοξότερη ήττα που μπορεί κάποιος να φανταστεί και το πλέον ακλόνητο θεμέλιο στην κατά τα άλλα μεταβαλλόμενη και με αναλαμπές χίμαιρα, μύθο ή θρύλο της αρχαίας Σπάρτης που φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Πίσω από αυτούς τους 300 άνδρες βρίσκονται οι σπουδαίες γυναίκες της Σπάρτης. Στους λάτρεις του Ομήρου δεν χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότι πριν η Ελένη γίνει Ελένη της Τροίας ήταν η Ελένη της Σπάρτης, σύζυγος του καλού βασιλιά Μενέλαου και νύφη του Αγαμέμνονα. Χάρη στο μοναδικό κάλλος της, ένας δελφικός χρησμός μπορούσε με ασφάλεια να προβλέψει ότι από όλη την Ελλάδα οι γυναίκες της Σπάρτης ήταν οι πιο όμορφες, εικόνα που δεν ευτελίζεται διόλου από τα βασανιστικά άσματα των κοριτσιών (παρθένεια) που γράφτηκαν στη Σπάρτη από τον Αλκμάνα για να τραγουδιούνται από τον χορό των νεαρών παρθένων λίγο πριν περάσουν το κατώφλι του γάμου. Η γυναικεία ελευθερία σε καμία άλλη πόλη του αρχαίου Ελληνικού κόσμου δεν εκδηλώθηκε τόσο έμπρακτα, όσο στη Λακωνική πολιτεία. Στη Σπάρτη οι γυναίκες είχαν το αποκλειστικό προνόμιο από όλες τις άλλες Ελληνίδες να γυμνάζονται ισότιμα με τους άνδρες και να κυκλοφορούν άνευ περιορισμού. Όπως γνωρίζουμε ευγονικές μέθοδοι ίσχυαν και ως προς τις γυναίκες, οι οποίες άπτονταν του καθορισμού της υγείας των γυναικών και της καταλληλότητάς τους να φέρουν στον κόσμο υγιή παιδιά. Η ανατροφή των κοριτσιών εναπόκειτο στην κρίση και στην βούληση των γονέων τους, η μόνη δε υποχρέωσή τους ήταν να γυμνάζονται. Ουκ ολίγα κορίτσια διακρίνονταν στο ακόντιο, στη ρίψη δίσκου, στην πάλη, στο τρέξιμο και σε λοιπές αθλητικές δοκιμασίες, ενώ ενεργός ήταν η συμμετοχή τους, σε θρησκευτικά και καλλιτεχνικά δρώμενα. Σε όλες αυτές τις δραστηριότητες, τα κορίτσια συμμετείχαν και γυμνά, γεγονός πρωτόγνωρο και ασύλληπτο για άλλη πόλη-κράτος. Σκοπός της κοπιαστικής φυσικής άσκησης, όπως μαθαίνουμε από αρχαίους συγγραφείς που θα πρέπει να ήταν γνωστές, ήταν όπως προαναφέραμε ο ευγονισμός. Με άλλα λόγια, αποσκοπούσε στην ανατροφή γυναικών που θα γίνονταν ρωμαλέες μάνες για τα παιδιά τους, ιδανικά μάλιστα αρσενικά παιδιά για την επόμενη γενιά ενηλίκων πολεμιστών της Σπάρτης. Ούτε και οι ίδιες οι Σπαρτιάτισσες δείλιαζαν να μιλήσουν. Αναπτύχθηκε παράδοση που ανιχνεύεται στην εποχή του Ηρόδοτου ακόμη, η οποία αποδίδει στις γυναίκες της Σπάρτης εξαιρετικά οξυδερκείς ή πνευματώδεις παρατηρήσεις και τις καθιστά, τις μόνες που εξουσίαζαν τους άντρες τους. Ο γάμος ήταν θεσμός υποχρεωτικός για όλο τον ελεύθερο και υγιή πληθυσμό. Οι νόμοι προέβλεπαν την τιμωρία όσων παντρεύονταν σε μεγάλη ηλικία καθώς και των γυναικών εκείνων που παντρεύονταν σε μεγάλη ηλικία. Σαν ερχόταν η ώρα μιας 9

Σπαρτιάτισσας να παντρευτεί στο 18 ο έτος της (πολύ μετά την ήβη και αργότερα από ότι σε άλλα μέρη της Ελλάδας), το τελετουργικό και οι εκδηλώσεις ήταν διαφορετικές από εκείνες της υπόλοιπης Ελλάδας. Ακόμη κι αν ο πατέρας ή ο άνδρας κηδεμόνας ενός κοριτσιού την είχε αρραβωνιάσει με κάποιον ένας άλλος άντρας μπορούσε να την αρπάξει και να την κάνει συνέχεια γυναίκα του δια της βίας. Αν ο αρραβώνας ακολουθούνταν, κατά τα συνήθη, από το γάμο, η τελετή ήταν μια περίεργα άχαρη υπόθεση, σε αντίθεση με τη χαρούμενη ατμόσφαιρα από τα τραγούδια των παρθένων που προηγούνταν. Ένα άλλο πράγμα που ο Αριστοτέλης απεχθανόταν αναφορικά με τις Σπαρτιάτισσες, ήταν το γεγονός ότι κατείχαν και μπορούσαν να διαθέσουν γαίες, θα προτιμούσε να ίσχυε το νομικό καθεστώς που επικρατούσε για τις γυναίκες στην Αθήνα, όπου τους δινόταν το δικαίωμα σε μια μικρή περιουσία, ήταν όμως υποχρεωμένες να υποτάσσονται στη βούληση του άρρενα κηδεμόνα τους για κάθε νόμιμη συναλλαγή. Αντίθετα στη Σπάρτη, οι γυναίκες καθώς φαίνεται είχαν καταφέρει μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη να κατέχουν και να ελέγχουν το ένα τρίτο των ιδιωτικών γαιών. Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται δε, ότι οι Σπαρτιάτισσες δε δίσταζαν να εκμεταλλευτούν τη δύναμη που τους έδινε η ιδιοκτησία να ασκήσουν επιρροή στη σφαίρα των δημόσιων πολιτικών πραγμάτων, σφαίρα που είχε αποκλειστικά εκχωρηθεί στους άνδρες «πολλά πράγματα» λέει με μυστήριο «ελέγχονταν από τις γυναίκες κατά την εποχή της αρχής των Σπαρτιατών» 5. 1.6 Ρώμη Στη Ρώμη η γυναίκα έμεινε κάτω από την εξουσία του συζύγου της, που ασκούσε την εξουσία του στα παιδιά και στη γυναίκα, η οποία δεν είχε κανένα ατομικό ή κοινωνικό δικαίωμα. Εδώ μάλιστα η υποτίμηση της γυναίκας προβάλλεται εμφανέστερα εξαιτίας της σαφήνειας που χαρακτήριζε το Ρωμαϊκό δίκαιο, με τη συγκροτημένη και αυστηρή ρύθμιση των κοινωνικών και οικογενειακών σχέσεων. Η γυναίκα ήταν πάντα μια ατελής προσωπικότητα, που την κηδεμόνευε πατέρας, σύζυγος, αδελφός, άνδρας, συγγενής. Ιδιαίτερα ο σύζυγος στον αυστηρό γάμο είχε απόλυτη εξουσία πάνω της, μπορούσε να την κακοποιήσει ή και να τη σκοτώσει, χωρίς να δώσει λογαριασμό σε κανέναν. Ακόμη και στην περίοδο της χαλάρωσης των ηθών οι γυναίκες δεν είχαν απελευθερωθεί, παρά τη συμμετοχή τους στα βακχικά όργια και πολλές φονεύθηκαν από τους κηδεμόνες τους. Αλλά και αργότερα, στην αυτοκρατορική περίοδο, που η γυναίκα μορφωνόταν και έπαιρνε μέρος 5 www.filologos.gr 10

σε συζητήσεις για τα κοινά, εξακολουθούσε να παραμένει έμμεσα εξαρτημένη από τον άνδρα. Αρκούσαν οι υποψίες και μόνο του άνδρα για να διώξει τη γυναίκα του από τα το σπίτι με το γνωστό απόφθεγμα «Η γυναίκα του Καίσαρα δεν αρκεί να είναι, αλλά πρέπει και να φαίνεται τίμια». Στο πλαίσιο όμως αυτό και στο βαθμό που επέτρεπαν οι συνθήκες της εποχής, η γυναίκα της ιθύνουσας τάξης ανέπτυξε δραστηριότητες ανάλογες με εκείνες του άνδρα, μιμήθηκε τις αρνητικές πλευρές του χαρακτήρα του και διέπρεψε στα εγκλήματα και στις μηχανορραφίες 6. 1.7 Χριστιανισμός Ο Χριστιανισμός εμφανίζεται ενώ κατέρρεε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, φέρνοντας μια νέα περίοδο για το ανθρώπινο γένος και δημιουργώντας νέες ανακατατάξεις των αξιών. Η κατάσταση που επικρατούσε τότε, της τέλειας αποσύνθεσης και παρακμής, δέχθηκε με ανακούφιση και αισιοδοξία τα καινούρια μηνύματα για ισότητα και αγάπη της θρησκείας του Χριστού. Η θρησκεία του Χριστού ανατρέπει θεσμούς και αντιλήψεις και με κήρυγμα την αγάπη προσπαθεί να φέρει την ειρήνη στον κόσμο και την αρμονία στη γη, κηρύσσοντας στους ανθρώπους την ισότητα. Η διδασκαλία του Χριστού, όπως αναπτύχθηκε και διδάχθηκε από τους Αποστόλους της Εκκλησίας, έδωσε ένα πλήρες σύστημα κανόνων για την ατομική και συλλογική ζωή των χριστιανών. Οι χριστιανικές βασικές αρχές αναφέρουν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά του ίδιου Δημιουργού και μεταξύ τους ίσα. Η κοινωνική αλληλεγγύη έχει ως βάση της τη χριστιανική αγάπη και αποτελεί την υπέρτατη αξία στο χριστιανικό σύστημα αξιών. Στη χριστιανική κοινωνία δεν υπάρχουν διακρίσεις. Ο τόπος καταγωγής, το χρήμα, η διαφορά φύλου, η κοινωνική θέση, τα οικονομικά μέσα δεν αποτελούν στοιχεία για κοινωνικές διαφορές. Με την καθιέρωση του εκκλησιαστικού δικαίου (4 ος αιώνας) ο γάμος θεωρείται ανθρώπινη αδυναμία. Ο Γρηγόριος ο 6 ος καθιερώνει την αξιότητα του κλήρου, ενώ το εκκλησιαστικό δίκαιο το καθεστώς της προίκας. Η νομοθεσία του Ιουστινιανού τιμά την γυναίκα σαν σύζυγο και μητέρα, την περιορίζει όμως σε αυτά τα καθήκοντα. Το κανονικό δίκαιο επιτρέπει στον άντρα να δέρνει τη γυναίκα του. Θεωρήθηκε μεγάλη πρόοδος όταν τον 13 ο αιώνα οι «Νόμοι και τα έθιμα του Μπωβαί» συνιστούσαν στο σύζυγο να μη χτυπά τη σύζυγό του παρά μόνο για λογική αιτία. 6 Κακλαμανάκη Ρούλα, 1984, σελ 30 11

Έτσι, ενώ καταρχήν η θρησκεία του Χριστιανισμού κήρυξε την κατάργηση των διακρίσεων ανάμεσα στα δυο φύλλα, στη συνέχεια οι διάφοροι ερμηνευτές του, οι συνήθειες, οι προκαταλήψεις, που δυστυχώς εξακολουθούν ακόμα να υπάρχουν, αλλάζουν και μειώνουν την επίδραση της διακήρυξης για τη διαμόρφωση μιας καλύτερης γνώμης και κρίσης ως προς την ισότιμη συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνία των ανθρώπων. Γενικά, ο Χριστιανισμός, αντιμετωπίζοντας τη γυναίκα με άσχημες προλήψεις και προκαταλήψεις, τελικά την υποβίβασε ακόμα περισσότερο και της έδωσε μια θέση κατώτερου όντος, όμως απαραίτητου για τη συνέχιση της ζωής και την επιβίωση του ανθρώπου, που τη χρησιμοποιεί καθώς τα διάφορα άλλα αντικείμενα δικής του εφεύρεσης, με τη διαφορά ότι η γυναίκα-αντικείμενο είναι πλασμένη από το Δημιουργό 7. 1.8 Βυζάντιο Μπορεί σύμφωνα με τη γυναικεία τους φύση οι βυζαντινές αρχόντισσες να σύχναζαν στο πιο απόμακρο σημείο του βυζαντινού παλατιού δεν έπαυαν όμως να φλέγονται από ανησυχίες που είχαν μέσα τους κι επιδίωκαν με πάθος να συμμετάσχουν στην πολιτική σκακιέρα, να διαπρέψουν στα γράμματα, να διαδώσουν τον πολιτισμό του Βυζαντίου. Η ζωή μιας σπουδαίας γυναίκας του Βυζαντίου, της Άννας της Κομνηνής της Πορφυρογέννητης πριγκίπισσας, είναι ενδεικτική αυτού του πάθους για εξουσία και μόρφωση. Ο συγκινητικός της θάνατος επιστεγάζει μια ζωή γεμάτη έντονη και σφοδρές αντιφάσεις: Η Πορφυρογέννητη Άννα ήταν μια επαναστάτρια για την εποχή της. Για να πετύχει τους σκοπούς της δε χρησιμοποίησε γυναικεία όπλα (γοητεία, πονηριά), αλλά καθαρά αντρικά μέσα (δύναμη, τόλμη, επιμονή). Ίσως και να ήταν η πρώτη φεμινίστρια αλλά η απόπειρά της ήταν καταδικασμένη να αποτύχει στην αυστηρά ανδροκρατούμενη κοινωνία του Βυζαντίου. Η Άννα Κομνηνή (1083-1146) ήταν η μεγαλύτερη κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α Κομνηνού και της Ειρήνης. Μέσα στη φιλοδοξία και ματαιοδοξία της προσπάθησε να σφετεριστεί το θρόνο από τον αδελφό της Νικηφόρο Βρυέννιο, του οποίου ο θάνατος, το έτος 1137, την οδήγησε να αποσυρθεί σε μοναστήρι, όπου και έγραψε την Αλεξιάδα, μια 15τομη βιογραφία του πατέρα της. Εξάλλου η οικογένεια παρέμεινε στην περίοδο των Κομνηνών, όπως άλλωστε και σε ολόκληρη τη Βυζαντινή περίοδο, πυρήνας της κοινωνικής 7 Βλ Τάκαρη Ντίνα, 1984, σελ 51-53 12

δομής 8. Η περίπτωση της Άννας αποτελεί παράδειγμα μορφωμένης βυζαντινής της ανώτατης αριστοκρατίας, καθώς τα κορίτσια της κοινωνικής της τάξης μορφώνονταν στο σπίτι και στα περισσότερα παρείχαν καλή μόρφωση. Τα κορίτσια του Βυζαντίου, σύμφωνα με τον Steven Runciman, είχαν πολλές φορές καλύτερη παιδεία από τα αγόρια διότι απολάμβαναν περισσότερη προσοχή. Γενικά όμως σε όλη την κοινωνική κλίμακα του Βυζαντίου η σύζυγος είναι πριν από όλα η κυρία του σπιτιού και ύστερα αν παραμένει ακόμη έστω και λίγο ωραία και νέα, είναι η ερωμένη. Η αποκρυστάλλωση της πυρηνικής οικογένειας που είχε ολοκληρωθεί ήδη τον 9 ο αιώνα, άλλαξε ριζικά τον κοινωνικό ρόλο των γυναικών. Την περίοδο της Εικονομαχίας οι γυναίκες συμμετείχαν ακόμη ενεργά στα κοινά, εμπλέκονται μάλιστα ενεργά στη διαμάχη για τη λατρεία των εικόνων που προωθήθηκε από δυο γυναίκες, τις αυτοκράτειρες Ειρήνη και Θεοδώρα. Οι κοινωνικές εξελίξεις όμως τον 10 ο αιώνα οδήγησαν στον περιορισμό των γυναικών στα στενά όρια της οικογένειας. 1.9 Μεσαίωνας Το Μεσαίωνα οι άνθρωποι συμβίωναν σε αυτόνομες παραγωγικές ομάδες. Όλοι δούλευαν τόσο για την ικανοποίηση των αναγκών της δικής τους ζωής όσο και για την κατασκευή προϊόντων που μπορούσαν να ανταλλαχτούν ή να πουληθούν στην αγορά. Οι γυναίκες έκαναν μια πολύ σημαντική δουλειά για τη συντήρηση της οικογένειας, αλλά έφτιαχναν και είδη για εμπόριο. Και πολλά επαγγέλματα ασκούνταν αποκλειστικά από γυναίκες. Αλλά και άνδρες και γυναίκες καταπιέζονταν από την κυρίαρχη αριστοκρατία που κατείχε τη γη και αργότερα τα μέσα παραγωγής. Υπήρχαν και μορφές καταπίεσης που εφαρμόζονταν μόνο στις γυναίκες, όπως το δικαίωμα του αριστοκράτη να έρχεται σε σεξουαλική επαφή με τις γυναίκες της αγροτιάς. Στο Μεσαίωνα η θέση της γυναίκας στο σπίτι και στην κοινωνία ήταν ίδια με τη θέση του δούλου. Η συμπεριφορά των ανδρών ήταν καταπιεστική και αυταρχική. Όλα εκείνα τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα η γυναίκα, ενώ μοχθούσε σκληρά για να υπηρετεί άνδρες που της συμπεριφέρονταν δυναστικά, η ίδια ήταν σα να συνέχιζε τη ζωή της μέσα σε μια 8 www.matia.gr 13