Τι μας εμποδίζει να συμπεριφερθούμε φιλικά προς το περιβάλλον? Ενα σύνθετο σύστημα αλληλεπίδρασης! (Γεωργαλής,Εμπεδοκλή 2015) Βασικός στόχος της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης είναι η παρακίνηση των ατόμων προς την εκδήλωση μιας πιο φιλική προς το περιβάλλον συμπεριφοράς και τρόπου ζωής.
Η άποψη ότι, αυξάνοντας τη γνώση μπορεί να αλλάξει και η στάση απέναντι σε αυτό, συνεπώς και η συμπεριφορά, αμφισβητείται στην βιβλιογραφία. Σήμερα αναγνωρίζετε, ότι η αλλαγή της συμπεριφοράς είναι μια εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία, κατά την οποία η γνώση και η στάση των ατόμων είναι δύο από τις πολλές εμπλεκόμενες παραμέτρους. Το συγκεκριμένο άρθρο πραγματεύεται, ακριβώς, το ζήτημα της διάστασης μεταξύ της κατοχής της γνώσης σχετικά με το περιβάλλον και την ανάπτυξη μιας συμπεριφοράς φιλικής προς αυτό. Οι έννοιες, λέξεις κλειδιά που αναπτύσσονται και σχετίζονται με το θέμα είναι η γνώση, η συνείδηση/ευαισθητοποίηση και η συμπεριφορά. Το πρόβλημα έγκειται στην αναντιστοιχία μεταξύ των εννοιών αυτών καθώς και στην δυσκολία σύνδεσης και εξήγησής τους. Κάθε σημείο στη ζωή είναι ισορροπημένο όταν δημιουργούμε μια αρμονία ανάμεσα στον εσωτερικό μας εαυτό και τον περιβάλλοντα κόσμο. Gustave Flaubert, 1821-1880, Γάλλος συγγραφέας Η προσέγγιση του προβλήματος και η απάντηση στην ερώτηση: Τι είναι αυτό που διαμορφώνει μια συμπεριφορά φιλική προς το περιβάλλον, είναι πολύπλοκη και δύσκολη. Παράγοντες που θα μας απασχολήσουν είναι η γνώση, η στάση, η αυτο-αποτελεσματικότητα (selfefficacy), το σημείο ή κέντρο ελέγχου (locus of control), και η πρόθεση για συμπεριφορά. Το πιο παλιό μοντέλο και το πιο απλό, βασίζεται σε μια γραμμική εξέλιξη που ξεκινά από την απόκτηση της γνώσης για το περιβάλλον, η γνώση αυτή οδηγεί στην ευαισθητοποίηση (απόκτηση στάσεων) και αυτή με την σειρά της οδηγεί στην διαμόρφωση της φιλικής προς το περιβάλλον συμπεριφοράς. Το μοντέλο αυτό έχει αποδειχθεί λάθος, διότι οι έρευνες από την δεκαετία του 70, έδειξαν ότι η αύξηση της γνώσης δεν οδηγεί/διαμορφώνει την συμπεριφορά. Το ελάττωμα αυτό οδήγησε σε νέες έρευνες και μοντέλα, όπως είναι αυτό που ακολουθεί. Σχηματικά: Γνώση για το περιβάλλον Στάση/συμπεριφορά για το περιβάλλον Υπεύθυνη Περιβαλλοντική Συμπεριφορά
Οι Ajzen και Fishbein (1977, 1990) εργάστηκαν πάνω στο ερώτημα πότε οι στάσεις προβλέπουν τη συμπεριφορά αναπτύσσοντας τη θεωρία αυτή, σύμφωνα με την οποία η εκτέλεση μιας πράξης (συμπεριφορά) εξαρτάται από την πρόθεση του ατόμου να εκτελέσει τη συγκεκριμένη πράξη. Η πρόθεση εξαρτάται από τη στάση του ατόμου ως προς την εκτέλεση της πράξης και από τους υποκειμενικούς κοινωνικούς κανόνες. Οι υποκειμενικοί κοινωνικοί κανόνες αποτελούνται από τις πεποιθήσεις του ατόμου όσον αφορά τις επιθυμίες των άλλων καθώς και από τα κίνητρα που έχει το άτομο να συμμορφωθεί με αυτές. Σχηματικά: Το 1986-87 οι Hines, Hungerford και Tomera δημοσίευσαν μια μετα-ανάλυση (metanalysis) ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί για τη συμπεριφορά προς το περιβάλλον απ όπου προέκυψε το μοντέλο αυτό. Παρουσιάζονται σημαντικές μεταβλητές που θεωρούνται «δείκτες» περιβαλλοντικής συμπεριφοράς όπως η γνώση του ζητήματος/στρατηγικών δράσης, η πρόθεση για τη συμπεριφορά και το σημείο ή κέντρο ελέγχου του ατόμου (locus of control). Σύμφωνα με το μοντέλο των Hines, Hungerford και Tomera, η υπεύθυνη περιβαλλοντική συμπεριφορά φαίνεται να συνδέεται με «καταστασιακούς» παράγοντες (μεταβλητές: κοινωνικοί κανόνες, οικονομικοί παράγοντες ευκαιρίες επιλογής διαφόρων δράσεων που φαίνεται να επηρεάζουν τη συμπεριφορά που θα εκδηλωθεί) και με την πρόθεση για δράση του ατόμου (προσωπικούς παράγοντες -στάσεις προς τη συγκεκριμένη συμπεριφορά, το locus of control και το αίσθημα προσωπικής ευθύνης). Επιπλέον, οι σχετικές γνώσεις, η γνώση τρόπων δράσης και οι δεξιότητες που έχει το άτομο για δράση επηρεάζουν τη πρόθεση. Σχηματικά:
Ο Blake (1999) αναφέρετε σε δύο τύπους εμποδίων: Τα ατομικά εμπόδια και τα κοινωνικά εμπόδια/ εμπόδια θεσμών, ενώ ταυτοποιεί τρία στοιχεία που αποτελούν εμπόδια για δράση: την ατομικότητα, την ευθύνη και την πρακτικότητα. Σχηματοποιημένα: Ανησυχία για το Περιβάλλον Ατομικότητα π.χ. τεμπελιά, έλειψη ενδιαφέροντος Υπευθυνότητα π.χ. έλειψη αποτελεσματικότητας Πρακτικότητα π.χ. έλειψη χρόνου, πληροφοριών, εγκαταστάσεων Υπεύθυνη Περιβαλλοντική Συμπεριφορά
Παρουσιάζονται συγκεκριμένοι παράγοντες που εμφανίζονται σε όλα τα μοντέλα. Συνοπτικά χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες και έχουν ως εξής: 1. Δημογραφικοί (φύλο και εκπαίδευση) 2. Εξωτερικοί (θεσμοί, οικονομικοί, κοινωνικοί) 3. Εσωτερικοί (κίνητρα, γνώσεις, αξίες, στάσεις, συνείδηση, συναισθηματική εμπλοκή, σημείο ελέγχου, υπευθυνότητα) Μοντέλο συμπεριφοράς φιλικής προς το περιβάλλον Εν κατακλείδι η διαμόρφωση νέων συμπεριφορών εξαρτάται από την επιμονή μας στην νέα συμπεριφορά μέχρι αυτή να γίνει συνήθεια. Οι Kollmuss και Αgyeman αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι η γνώση, οι αξίες και η συμπεριφορά, προσδιορίζονται σαν σύμπλεγμα που επηρεάζεται από της συναισθηματική εμπλοκή και ονομάζεται Συνείδηση με γνώμονα το περιβάλλον. Γεωργαλής Αλέξιος Εκπαιδευτικός Σύμβουλος, Σώμα Ελλήνων Προσκόπων Βιβλιoγραφία: Anja Kollmuss & Julian Agyeman. Mind the gap Environmental Education Research. Volume 8, Issue 3, 2002 Ajzen, Icek (1991). "The theory of planned behavior". Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 Ajzen, I. (1985). From intentions to actions: A theory of planned behavior. In J. Kuhl & J. Beckmann (Eds.), Action control: From cognition to behavior. Berlin, Heidelber, New York: Springer-Verlag. Fishbein, M. & Ajzen, I. (1975). Belief, attitude, intention, and behavior: An introduction to theory and research. Reading, MA: Addison-Wesley. Fietkau & Kessel, (1981). analyzing pro-environmental behaviour Sustainable Development (n.d.) Environmental Science. Detroit. 2009.