ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας Ι Πρωτοδιαλεκτική Ελληνική (ιδίως Μυκηναϊκή) Διδάσκων: Δρ. Παναγιώτης Φίλος
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τμήμα Φιλολογίας (XΕ 2014-15) Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας Ι Γ Εξάμηνο Π. ΦΙΛΟΣ 3. Πρωτοδιαλεκτική Ελληνική
Προαλφαβητική vs.αλφαβητική Ελληνική Η β χιλιετία π.χ. σηματοδοτεί (α) τη διαμόρφωση της Πρωτοελληνικής (περ. 2200/2000-1700 π.χ.) και (β) την πρώτη(;) διάσπαση σε 2-3 πρωτο-διαλέκτους(1700 π.χ.;) Τα κείμενα της μυκηναϊκής διαλέκτου(1450/1400-1200 π.χ.) καταδεικνύουν ότι πολλά κοινά χαρακτηριστικά των διαλέκτων της μεταγενέστερης ιστορικής (αλφαβητικής) Ελληνικής ανάγονται στην Πρωτοελληνική, όμως κάποια άλλα (:απώλεια χειλοϋπερωικών -/j/, νόμος Grassmann, αντεκτάσεις) στην (Προϊστορική) Κοινή (1200-800 π.χ.) Εμφάνιση των πρώτων κειμένων αλφαβητικής εποχής (8 ος αι. π.χ.) η Ελληνική είχε πλέον διασπαστεί ξεκάθαρα στις διαλέκτους της κλασικής εποχής ( & αττ.-ιων. πλέον)
Γλώσσα και Γραφή Η γραπτή αποτύπωση του λόγου δεν αποτελεί μέρος της επιστημονικής ανάλυσης του γλωσσικού συστήματος μιας σύγχρονης γλώσσας απαραίτητα (π.χ. σύγχρονη Αγγλική) - πβ κλάδο Κειμενογλωσσολογίας όμως Ωστόσο, για προφανείς λόγους η ανάλυση του γραπτού λόγου είναι απολύτως απαραίτητη στα πλαίσια της ιστορικής γλωσσολογίας (π.χ. Αρχαία ή Μεσαιωνική Ελληνική, Λατινική, Χεττιτική κτλ) Σε αυτό το πλαίσιο, είναι χρήσιμη-ή μάλλον απαραίτητηη ανάλυση των συστημάτων γραφής του ελλαδικού χώρου (& της Κύπρου) κατά τη β και την α χιλιετία π.χ.
Μη αλφαβητικά συστήματα γραφής (2 η -1 η χιλετία π.χ.) Ι (α) Ιερογλυφική(περ. 2000-1750 π.χ. -κάποια ευρήματα ως περ. 1500 π.χ.): κυρίως λογογράμματα σφραγιδόλιθων (Κνωσός, Αρχάνες-πβ δίσκο Φαιστού). Περίπου 100 συλλαβογράμματα - 30 λογογράμματα. Άγνωστη γλώσσα (β) Γραμμική Α γραφή (περ. 1750-1450 π.χ.): γραμμικά σύμβολα (περ. 100, τα 70 και σε Γραμμική Β), αντιστοιχούν συνήθως σε συλλαβογράμματα, αλλά και λογογράμματα) πάνω σε πήλινες πινακίδες, αλλά και αγγεία, αντικείμενα κτλ. Κυρίως σε Κρήτη (π.χ. Αγία Τριάδα), αλλά & Μίλητο (Μ. Ασία), Πελοπόννησο κτλ. Άγνωστη γλώσσα (γ) Γραμμική Β γραφή (περ. 1450-1200 π.χ.): συγγενές σύστημα γραφής με το προηγούμενο (ίσως μετεξέλιξή
Μη αλφαβητικά συστήματα γραφής (2 η -1 η χιλετία π.χ.) ΙΙ του, αλλά όχι βέβαιο αφού υπάρχουν και διαφορές). Περ. 90 συλλαβογράμματα & 100+ λογογράμματα). Περίπου 30 σύμβολα της Γραμμικής Α απουσιάζουν (+ 20 νέα όμως) Ελληνική γλώσσα (Μυκηναϊκή διάλεκτος). Χαρακτηριστικά: απουσία διάκρισης μακρών-βραχέων φωνηέντων, άηχωνηχηρών-άηχων δασέων κλειστών(πλην /d/), l-rκαι αδυναμία απόδοσης συμφωνικών συμπλεγμάτωντελικών/διπλών συμφώνων, π.χ. a-sa-mi-to, ku-ru-so, ki-to (δ) Κυπρομινωική γραφή (περ 1500-1100 π.χ.):ομοιότητες με (α)-(γ) αλλά & (ε). Συμβατικός όρος (Α. Εvans). Περ. 250 επιγραφές. Κύπρος (π.χ. Έγκωμη). Άγνωστη γλώσσα (/-ες)
Μη αλφαβητικά συστήματα γραφής (2 η -1 η χιλετία π.χ.) ΙΙΙ (ε) Κυπριακή συλλαβική γραφή(κυπριακό συλλαβάριο) (6/5 ος -3 ος αι. π.χ., αλλά βλ. & ορισμένα πρώιμα κείμενα από λίγο νωρίτερα, αλλά ιδίως την επιγραφή του Οφέλτα). Παρουσιάζει ομοιότητες με τη Γραμμική Β, αλλά και την Κυπρομινωική γραφή. Εμφανίζεται σε διάφορες περιοχές στην Κύπρο (Κίτιον, Αμαθοῦς, Γόλγοι), αλλά με παραλλαγές Η πρωιμότερη επιγραφή είναι από την Πάφο (1050 π.χ.): ο-pe-le-ta-u/οpheltau/, δηλ. αλφαβητικό Ὀφέλταυ, γεν. εν. του αρσ. ονόματος Ὀφέλτāς
Μη αλφαβητικά συστήματα γραφής (2 η -1 η χιλετία π.χ.) ΙV Εξαφανίστηκε (σταδιακά) στα τέλη του 4 ου αι. π.χ. με την έλευση ελληνικού αλφαβήτου μετά την ενσωμάτωση της Κύπρου στα Κράτη των Διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου (Πτολεμαϊκή Αίγυπτος). Ελληνική γλώσσα (Κυπριακή διάλεκτος) αλλά και Ετεοκυπριακή. Πβ δίγραφα κείμενα: αλφάβητο (ελλην. Κοινή) & συλλαβογραφική γραφή μαζί Σε σχέση με τη Γραμμική Β πιο σαφείς ορθογραφικοί κανόνες στην Κυπριακή συλλαβική (π.χ. αποδίδονται τα σύμφωνα στο τέλος ή σε συμφωνικά συμπλέγματα), π.χ. se-pe-re-ma-to-se = σπέρματος (γεν.) (vs. μυκην. pe-mo= σπέρμο(/-α))
Γραμμική Α vs. Β [ενημερωτικά]
Γραμμική Β (συλλαβογράμματα) [ενημερωτικά]
Γραμμική Β (συλλαβογράμματα-νεότερο) [ενημερωτικά]
Γραμμική Β (λογογράμματα) [ενημερωτικά]
Κυπρομινωική [ενημερωτικά]
Κυπριακό συλλαβάριο [ενημερωτικά]
ΑΕ πρωτο-διάλεκτοι 2 ης χιλιετίας (πρώιμη διαλεκτική περίοδος) Ήδη και πριν από τη μυκηναϊκή περίοδο υπήρχαν (από το 1700 π.χ. περίπου) 2-3 ελληνικές πρωτο-διάλεκτοι: μυκηναϊκή(πβ. μεταγενέστερη αρκαδο-κυπριακήή πιο συμβατικά αχαϊκή), πιθανώς μια πρωτο-δωρική (ή πρωτο- δυτική ελληνική) και τέλος ίσως (κάτι σαν) μια μορφή πρωτο-αιολικής Σίγουρα όμως δεν υπήρχε η πρωτο-αττικο-ιωνική χάρη σε γλωσσικούς νεοτερισμούς (π.χ. /ᾱ/ /ε:/) αναδύθηκε μέσα από την (πρωτο)-ανατολική ελληνική(: αρκαδοκυπριακή + αττικο-ιωνική), μάλλον μετά τη μυκηναϊκή εποχή (:μετά το 1200 π.χ)
Πρωτοελληνική vs.κοινή Ελληνική (ενδεικτικός χρονολογικός πίνακας)
Μυκηναϊκή Ι Η μοναδική μορφή Ελληνικής που μαρτυρείταικατά τη β χιλιετία π.χ. (πβ. αποκρυπτογράφηση Γραμμικής Β το 1952/3 από τους M. Ventris (& J. Chadwick)) Σίγουρα όμως υπήρχε και μία ακόμη γλωσσική ποικιλία (διάλεκτος) τουλάχιστον η δωρική 1 ης χιλιετίας π.χ. διατήρησε πολλά πρωτο-ελλληνικά χαρακτηριστικά που δεν υπάρχουν πλέον στη μυκηναϊκή, π.χ. ti> si, π.χ. μυκ.eko-si/hekhonsi/ vs. δωρ. ἔχοντι έχουν Χιλιάδες πήλινες πινακίδες (καμένες σε πυρκαγιά) σε Γραμμική Β από ανάκτορα σε Πύλο, Κνωσό (κατακτήθηκε από Μυκηναίους περ. 1450 π.χ.), Τίρυνθα, Θήβα κτλ
Μυκηναϊκή ΙΙ Ο όρος μυκηναϊκόςσυμβατικός (πρώτα στην αρχαιολογία) από τις Μυκήνες, το ισχυρότερο κέντρο μυκην. εποχής Μυκηναϊκός: με αρχαιολογικούς όρους 1600-1100 π.χ. Όμως γλωσσικά (κείμενα Γραμμικής Β) περ. 1450/1400-1200 π.χ. (ίσως και 1-2 κείμενα από πιο πριν) Οι πινακίδες περιέχουν συνήθως κατάλογους φυσικών προϊόντων (αποθηκευμένη σοδειά) ή αντικειμένων (π.χ. άρματα, έπιπλα) από τις ανακτορικές αποθήκες (δηλαδή όχι κείμενα-μηνύματα απλών ανθρώπων ή λογοτεχνία) Γραμμένα από επαγγελματίες γραφείς σε Γραμμικη Β, η οποία σε κάποιο βαθμό συνέχεια Γραμμικής Α (Κρήτη)
Μυκηναϊκή ΙΙΙ Η Γραμμική Β είναι συλλαβογραφική γραφή, δηλ. τα περίπου 90 σύμβολά της συλλαβές σύμφωνο + φωνήεν (+ πάνω από 100 λογογραφικά /ιδεογραφικά σύμβολα, δηλ. σύμβολα που αποδίδουν έννοιες, π.χ. ίππος, δέπας ) Η Γραμμική Β όχι ιδιαίτερα κατάλληλη για την Ελληνική αντανακλά την πρότυπη γραφή (Γραμμική Α?) η οποία δημιουργήθηκε για μια διαφορετική γλώσσα με ανοιχτές συλλαβές, δηλ. συλλαβές που λήγουν σε φωνήεν (πβ. π.χ. σύγχρονη ιαπωνική: π.χ. tsu-na-mi, O-ki-na-wa, Ky-o-to) Τα συλλαβογράμματα αντιστοιχούν σε: (α) απλό φωνήεν (χωρίς διάκριση μακρών-βραχέων), π.χ./a, e, i, o, u/ (β) 1 σύμφωνο (σπανίως 2)+1 φωνήεν,π.χ. /ta/,/pte/,/k w a/, /di/
Μυκηναϊκή ΙV Ωστόσο, απουσία διάκρισης l-r(κοινά σύμβολα, π.χ. ra, re, ri, ro, ru), αλλά και άηχων άηχων δασέων ηχηρών κλειστών(πλην σειράς οδοντ. /dv/), π.χ. pe = /pe/-/phe/- /be/, ki= /ki/ -/khi/, /gi/. Όμωςti = /ti/-/thi/ vs. di/di/ Αξιοσημείωτο ότι υπάρχουν συλλαβογράμματα για /ha/ & για χειλοϋπερωικούς φθόγγους+φωνήεν (π.χ. qa/k w a/, qe) Λόγω της ιδιαίτερης φωνολογ.φύσης συλλαβογραμμάτων αδυναμία σωστής απόδοσης συμφων. συμπλεγμάτων διπλών/τελικών συμφώνων, π.χ. ku-ru-so(: χρυσός), ki-to(: χιτών), qa-si-re-u/g w asileus/ (βασιλεύς), a-ke-ro(ἄγγελος) (γ) 2 σύμφωνα+φωνήεν(λίγα), π.χ. /pte/ (δ) δίφθογγοι (σπάνια),π.χ. /ai/,/au/
Μυκηναϊκή V Κάποιοι ειδικότεροι ορθογραφικοί κανόνες: (i) δίφθογγοι-ημίφωνα: δηλώνεται πάντατο /w/,είτε ως αυτόνομο φώνημα είτε ως υποτακτικό στοιχείο μιας διφθόγγου. Όμως, για διφθόγγους με /j/ μόνο η /ai/ με ειδικό σύμβολο (a 2 ),π.χ.e-ra 2 -wo/elaifon/ (ΑΕ ἔλαι(f)oν) (ii) κλειστό + κλειστό σύμφωνο + φωνήεν: γράφονται και τα δύο σύμφωνα, με (ανύπαρκτο) φωνήεν για το πρώτο το φωνήεν δεύτερου, π.χ. ti-ri-po(τρίπο(υ)ς), a-ko-rο(αγρός) (iii)υγρό/έρρινο/s + σύμφωνο παραλείπεται το πρώτο, π.χ. ka-ko(ae χαλκός), pe-mο(αε σπέρμο/-α), a-sa-mi-to (AE ασάμινθος)
Μυκηναϊκή VI Βασικά γλωσσικά χαρακτηριστικά Μυκηναϊκής Διατήρηση χειλοϋπερωικών, π.χ. qe/k w e/(= AE τε), qasi-re-u/g w asileus/ (= AE βασιλεύς) (Μερική) διατήρηση ημιφώνων /j/, /w/, π.χ. jo/jōs/ (ὡς), ra-wa-ke-ta/lawagetās/(= AE λαfα-> λāγέτās(-ης)) Διατήρηση παλιάς δοτικής εν., π.χ. e-me/hemei/, po-de /podei/ & οργανικής πληθ., πχ te-u-ke-pi/teukhesphi/(: ΑΕ τεύχεσφι (με) εξαρτήματα (αλόγων, τραπεζιού) ) Γενική ενικού αρσ. α κλίσης σε -ā(h)oκαι β κλίσης σε -οi ο, π.χ. qo-qo-ta-o/g w o(u)g w otāho/ (= AE βουβόταο), da-pu 2 -ri-to-jo/dab(/ph)urinthojo/ (= AE δ/λαβυρίνθοιο)
Μυκηναϊκή πινακίδα (σε σχήμα φύλλου φοίνικα ) [ενημερωτικά]
Μυκηναϊκό Κείμενο Ι PY Ae 303b pu-ro i-je-re-ja do-e-ra e-ne-ka ku-ru-so-jo MUL 14[ /Puloi(?), hijerejas(?)do(h)elai, eneka khrusojo (hijerojo)/ MUL14 Πύλοι (/-ωι)(?), ἱερείας δο(h)έλαι (= μτγν.δοῦλαι)ἔνεκα (= μτγν. ἕνεκα) χρυσοῖο (ἱεροῖο) 14 ΓΥΝ Στην (?) Πύλο, (οι) δούλεςτης (?) ιέρειας, λόγω (?) του (ιερού) χρυσού: 14 ΓΥΝΑΙΚΕΣ [α σειρά: μεταγραφή συλλαβογραμμάτων, β σειρά: φωνητική μεταγραφή, γ σειρά:αλφαβητική μεταγραφή, δ σειρά: μετάφραση]
Μυκηναϊκό Κείμενο ΙΙ PY Ta 711.1 (κατάλογος) o-wi-de pu₂-ke-qi-ri o-te wa-na-ka te-ke au-ke-wa da-mo-ko-ro /hō(s) wide pu₂-ke-qi-ri hote wanaks thēke au-ke-wa dᾱ-mo-ko-ron/ Ὡς (ἐ)fίδε pu₂-ke-qi-ri ὅτε Fἄναξ θῆκε au-ke-wa δημοκόρον Έτσι(?)είδε ο pu₂-ke-qi-ri [ανδρικό όνομα], όταν ο βασιλιάς όρισε/έθαψε τονau-ke-wa[ανδρικό όνομα] ως/τον δημοκόρο [τίτλος]
ΑΕ διάλεκτοι 1 ης χιλιετίας (κύρια διαλεκτική περίοδος) Αττικο-ιωνική Αρκαδο-κυπριακή Αιολική ΒΔ Ελληνική Δωρική Ιδιάζουσες διάλεκτοι (π.χ. Μακεδονική, Παμφυλιακή)
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1182.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Δρ. Παναγιώτης Φίλος. «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας Ι. Πρωτοδιαλεκτική Ελληνική (ιδίως Μυκηναϊκή)». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1182.
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.