ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «Εφαρμοσμένη Έρευνα στην Ανάπτυξη Καινοτόμων Περιφερειακών και Τοπικών Πολιτικών και την Κοινωνική Συνοχή» Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης ή υπανάπτυξης και ο ρόλος της Ιδιωτικής Πρωτοβουλίας και των Ο.Τ.Α: Η περίπτωση του Δήμου Κω Εκπόνηση: Παναγιώτα Σαρούκου, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Επιβλέπων Καθηγητής: Κωνσταντίνος Ρόντος, Αναπληρωτής Καθηγητής Μυτιλήνη, 2009
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οφείλω σε κάποιον πολλά για τη μελέτη αυτή. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή, κ. Κωνσταντίνο Ρόντο, όπου με τη συμβολή και την αμέριστη βοήθεια του, κατέστη δυνατή η εκπόνησή της. Η υπομονή, η επιμονή και η ανεξάντλητη διάθεση με την οποία εργάζεται, συμβουλεύει και καθοδηγεί καταλήγει να εμπνέει τους νεοεισερχόμενους στον ακαδημαϊκό χώρο.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος...15 ΜΕΡΟΣ I ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Αποσαφήνιση των εννοιών που συγκροτούν ένα ιδιαίτερο πλαίσιο 1.1 Εισαγωγή 19 1.2 Η έννοια του χώρου και ο καθορισμός των περιφερειών...19 1.3 Περιφερειακότητα..22 1.4 Η γεωγραφική απομόνωση, διαμορφωτής της τοπικής νησιωτικής οικονομίας..23 1.4.1 Μεταφορικές συνδέσεις ως μέσο άρσης της Περιφερειακότητας 25 1.5 Νησιωτικότητα...26 1.5.1 Εννοιολογικός προσδιορισμός του νησιωτικού χώρου.29 1.5.2 Απομόνωση και αδυναμία ολοκλήρωσης του νησιωτικού οικονομικού χώρου..30 1.6 Εγγενής μειονεξία ή υπο-εκμετάλλευση συγκριτικών πλεονεκτημάτων;.31 1.6.1 Η οικονομική σχετικότητα της έννοιας της «μειονεξίας».32 1.7 Ελληνική Ακτοπλοΐα Οι νησιωτικές περιοχές στις Λ.Ε.Π: Ποιο το αίτιο, ποιο το αιτιατό; 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Πρότυπα και στρατηγικές ανάπτυξης 2.1 Εισαγωγή.36 2.2 Πρότυπα ανάπτυξης...38 2.2.1 Μοντέλο της «εκ των άνω» ανάπτυξης...39 2.2.2 «Από τη βάση» ανάπτυξη...41 1
2.3 Κεντρικός αναπτυξιακός σχεδιασμός και τα αποτελέσματα του στη Νησιωτική ανάπτυξη: Η αναγκαιότητα υιοθέτησης του «από τη βάση» μοντέλου ανάπτυξης 45 2.3.1 Το Γ ΚΠΣ και τα πρώτα «ψήγματα» αναγνώρισης της «εκ των κάτω» ανάπτυξης..48 2.3.2 Το νέο πλαίσιο της Περιφερειακής Πολιτικής- Η περίοδος 2007-13 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Σύγχρονο Παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο: Ανάδυση νέων δυνατοτήτων 3.1 Εισαγωγή.52 3.2 Οι παγκόσμιες κοινωνικοοικονομικές μεταβολές: πλαίσιο και επιρροή...53 3.3 Η τοπική νησιωτική ανάπτυξη στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον 55 3.4 Τοπική επιχείρηση και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον...57 3.4.1 Στο επί-κέντρο η επιχείρηση...59 3.5 Το στοίχημα της Ανταγωνιστικότητας για τόπους και επιχειρήσεις..60 3.5.1 Ανταγωνιστικότητα Ελκυστικότητα - Τοπική Ανάπτυξη: μια διαλεκτική σχέση..61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η α βάθμια Αυτοδιοίκηση ως Αναπτυξιακός φορέας 4.1 Εισαγωγή...63 4.2 Οι Ελληνικοί Δήμοι.......65 4.3 Κρατική χρηματοδότηση σε Δήμους: Δυνατότητες συντήρησης και δράσης.67 4.4 Νέα χρηματοδοτικά εργαλεία για τους Δήμους...69 4.4.1 Συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα...69 4.4.2 Τοπικά Σύμφωνα Απασχόλησης (Τ.Σ.Α).71 4.5 «Ι. Καποδίστριας» και η προβληματική της «εκ των άνω» σχεδίασης...73 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Επιχειρηματικότητα και Τοπική Ανάπτυξη 5.1 Εισαγωγή.76 5.2 Επιχειρηματικότητα.77 5.3 Τοπική ενδογενής ανάπτυξη και ο ρόλος της τοπικής επιχειρηματικότητας.78 5.3.1 ΜΜΕ επιχειρήσεις: μικρομεσαίες ευκαιρίες; 82 5.4 Η Νησιωτικότητα ως πλαίσιο ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας.83 5.5 Η Πράσινη Βίβλος και οι Ευρωπαϊκές Πολιτικές για επιχειρηματικότητα και Ανταγωνιστικότητα.85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η νήσος Κως 6.1 Εισαγωγή 90 6.2 Η Κως στα πλαίσια της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου...91 6.3 Η Κως εντός του Νομού Δωδεκανήσων....94 6.3.1 Τα Δωδεκάνησα ως πολική περιφέρεια και η θέση της Κω 101 6.3.1.1 Η Κως ως Δημιουργικό Περιβάλλον η αναγκαιότητα δημιουργίας ενός τοπικού αναπτυξιακού φορέα..103 6.3.2 Η γεωγραφική της θέση ως αξιοποιήσιμο συγκριτικό πλεονέκτημα..104 6.4 Μεταφορικές Συνδέσεις: Προσδιορίζοντας την απομόνωση.105 6.4.1 Εξωτερική Απομόνωση: Εβδομαδιαίες Μεταφορικές συνδέσεις με ενδοχώρα 106 6.4.2 Εσωτερική Απομόνωση: Εβδομαδιαίες μεταφορικές ενδοπεριφερειακές συνδέσεις 108 6.4.3 Σχέσεις και ροές με την Τουρκία...109 6.5 Προφίλ Κω.110 6.5.1 Γενικά-Γεωγραφικά και διοικητικά στοιχεία..110 6.5.2 Βασικές υποδομές Ποιότητα ζωής 111 6.5.2.1 Έργα υποδομής Ποιότητα ζωής.113 6.5.3 Οικονομικά στοιχεία 114 6.5.4 Τουρισμός- παρούσα κατάσταση 115 3
6.5.4.1 Τουριστική προσφορά 115 6.5.4.2 Τουριστική ζήτηση. 117 6.5.4.3 Δράσεις για την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου - Εναλλακτικές μορφές τουρισμού..118 6.5.6 Ο Δήμος Κω ως πεδίο άσκησης διαρθρωτικής πολιτικής 120 6.5.7 Η επιχειρηματικότητα του Δήμου 123 ΜΕΡΟΣ I I ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Έρευνα για το ρόλο της νησιωτικότητας, της επιχειρηματικότητας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ανάπτυξη του Δήμου 7.1 Θεμελίωση της έρευνας (Στόχοι, περιορισμοί, μεθοδολογία) 7.1.1 Γενικά για το σκοπό της μελέτης..125 7.1.2. Προβλήματα και περιορισμοί της έρευνας..126 7.1.3.Αντικείμενο και στόχοι της πρωτογενούς έρευνας...127 7.1.4. Υπό έρευνα πληθυσμός και γεωγραφική κάλυψη...128 7.1.5 Μεθοδολογία έρευνας..128 7.1.6. Χρονοδιάγραμμα.129 7.2 Αποτελέσματα περιγραφικής ανάλυσης.130 7.2.1 Το προφίλ του νησιώτη επιχειρηματία μέσα από δημογραφικά και άλλα στοιχεία...130 72.2. Γενικά χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων που εδρεύουν στο νησί.....135 7.2.3. Η φιλικότητα του ελληνικού διοικητικού περιβάλλοντος προς τη «νησιωτική» επιχειρηματικότητα.... 142 7.2.4. Η αποτύπωση του Επιχειρηματικού κλίματος στην Κω Παρούσα κατάσταση, εξέλιξη και προοπτική των επιχειρήσεων 145 7.2.5. Η Νησιωτικότητα και η επιρροή της στις επιχειρήσεις... 154 7.2.6. Ροές της Κω με τη Δωδεκάνησο και οι σχέσεις με την Τουρκία....162 7.2.7 Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και οι δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης της περιοχής. Η αναγνώριση τους ή μη από τους φορείς της ανάπτυξης.167 4
7.2..8 Ο ρόλος και η συμβολή του Δήμου στην αναπτυξιακή διαδικασία.174 7.3 Διμεταβλητή μη παραμετρική ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας.181 7.3.1. Παράγοντες που επηρεάζουν την αντίληψη των επιχειρηματιών για το ρόλο της νησιωτικότητας. 181 7.3.2. Παράγοντες που επηρεάζουν και διαμορφώνουν την άποψη πως οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών.188 7.3.3 Η φιλικότητα του Ελληνικού διοικητικού περιβάλλοντος προς τη «νησιωτική» επιχειρηματικότητα..193 7.3.4. Το προφίλ των επιχειρηματιών και τα χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων ως παράγοντες επιρροής της αντίληψης των επιχειρηματιών στην αναγνώριση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που διαθέτει η Κως, τόσο σε εθνικό, όσο και σε επίπεδο νομού.198 7.3.5. Εξωστρέφεια, Καινοτομία και Συνεργασίες. Από τι εξαρτάται η ύπαρξη και ο βαθμός τους...201 7.3.6.Αναγνώριση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Κω σε σχέση με τα άλλα νησιά της Δωδεκανήσου από τους καινοτόμους και μη καινοτόμους επιχειρηματίες...214 7.3.7. Η επιρροή διαφόρων παραγόντων στην αντίληψη και στη σχέση των επιχειρηματιών με το Δήμο...215 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ Ερμηνεία των αποτελεσμάτων της έρευνας και συμπεράσματα 8.1. Ερμηνεία των αποτελεσμάτων της περιγραφικής ανάλυσης...219 8.1.1. Ο «νησιώτης» επιχειρηματίας και η επιχείρησή του..220 8.1.2. Διοικητικό περιβάλλον, «νησιωτική» επιχειρηματικότητα και η συμβολή του Δήμου..228 8.1.3. Η επίδραση της νησιωτικότητας στις επιχειρήσεις και η αποτύπωση του επιχειρηματικού κλίματος 234 8.1.4. Δυναμική Ανάπτυξης: Ροές και συγκριτικά πλεονεκτήματα της Κω..241 8.2. Ερμηνεία των αποτελεσμάτων της μη παραμετρικής ανάλυσης 246 5
8.2.1. Νησιωτικότητα: φαινόμενο με έντονα πλαισιο-εξαρτώμενες επιρροές...246 8.2.2. Κρατική λειτουργία: Σύμμαχος ή μη των τοπικών φορέων ανάπτυξης.251 8.2.3. «Επιχειρηματικά» συγκριτικά πλεονεκτήματα.252 8.2.4. Δήμος και Επιχειρηματίες: Οι επιρροές στις σχέσεις μεταξύ των φορέων ανάπτυξης.255 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 256 Βιβλιογραφία Αρθρογραφία Διαδίκτυο.258 ΛΙΣΤΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1 Ο χάρτης της Δωδεκανήσου 104 Σχήμα 2- Ποσοστιαία Κατανομή Ξενοδοχειακών Επιχειρήσεων ανά Διοικητική Περιοχή Ν. Δωδεκανήσου.115 Σχήμα 3- Κατανομή των επιχειρηματιών κατά φύλο 129 Σχήμα 4 - Εντοπιότητα των επιχειρηματιών.132 Σχήμα 5 Χρήση λειτουργιών του διαδικτύου.138 Σχήμα 6 Κυριότερα εμπόδια εισόδου νέων επιχειρήσεων στον κλάδο..147 Σχήμα 7 Η αναγνώριση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Κω σε σχέση με τα άλλα νησιά της Δωδεκανήσου, από καινοτόμους και μη επιχειρηματίες..240 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 - Κατηγοριοποίηση ΜΜΕ επιχειρήσεων από την Ε.Ε.83 Πίνακας 2 - Αφίξεις Ημεδαπών τουριστών στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 2000-2006..92 Πίνακας 3 - Αφίξεις Αλλοδαπών τουριστών στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 2000-2006..93 Πίνακας 4 - Εξέλιξη πληθυσμού Δωδεκανήσου- Ν. Αιγαίου- Ελλάδας Απογραφών 1981-1991-2001..96 Πίνακας 5 - Εξέλιξη πληθυσμού Νομού Δωδεκανήσου απογραφών 1981-1991-2001 (κατά νησί)..96 Πίνακας 6 - Πληθυσμός Νομού Δωδεκανήσου 1993 2001 97 6
Πίνακας 7 - Βασικά οικονομικά μεγέθη του Νομού Δωδεκανήσου..98 Πίνακας 8 - ΑΠΠ ελληνικών νησιωτικών νομών / περιφερειών κατά το έτος 2001.99 Πίνακας 9 - Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) σε σταθερές τιμές 2002 (σε εκ. ).99 Πίνακας 10 -Αφίξεις τουριστών στα νησιά του Νοτίου Αιγαίου (έτος 1997) 100 Πίνακας 11 - Οι ακτοπλοϊκές συνδέσεις Κω Πειραιά χειμερινή περίοδο(έως τον Μάρτη, αλλαγή ώρας) 106 Πίνακας 12 - Εβδομαδιαίες εναέριες συνδέσεις της Κω 107 Πίνακας 13 - Πληθυσμός νήσου Κω..111 Πίνακας 14 - Κατανομή Επενδύσεων Δημοσίων Έργων Ν. Δωδεκανήσου (1994-2000)..113 Πίνακας 15 - Κατανομή Κλινών Ξενοδοχειακού Δυναμικού της Κω ανά Κατηγορία (2001) 116 Πίνακας 16 - Το ξενοδοχειακό δυναμικό της Κω (ανά κατηγορία).116 Πίνακας 17 Το ξενοδοχειακό δυναμικό του Δήμου Κω 117 Πίνακας 18 - Η τουριστική κίνηση συγκριτικά Απρίλιος-Οκτώμβριος 06-07-08 117 Πίνακας 19 - Κατανομή Θέσεων Μαρίνας Κω.120 Πίνακας 20 - Έργα χωροθετημένα στην περιοχή του Δήμου Κω.120 Πίνακας 21 Δημοτικές Επιχειρήσεις..123 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ Πίνακας 1 Ηλικιακή σύνθεση 129 Πίνακας 2 Οικογενειακή κατάσταση.130 Πίνακας 3 Εκπαιδευτικό επίπεδο..130 Πίνακας 4 Λόγος επιλογής επιχειρηματικής δραστηριότητας..130 Πίνακας 5 Παρακολούθηση σεμιναρίου κατάρτισης 131 Πίνακας 6 Κοινωνικό κεφάλαιο 131 Πίνακας 7 Η Κως ως τόπος καταγωγής 132 Πίνακας 8 Λόγοι επιλογής της Κω 133 Πίνακας 9 Κλάδοι δραστηριότητας επιχειρήσεων 134 Πίνακας 10 Τρόπος απόκτησης της επιχείρησης..134 Πίνακας 11 Νομική μορφή επιχειρήσεων.135 Πίνακας 12 Μορφή επιχειρήσεων.135 Πίνακας 13 Λειτουργία επιχειρήσεων..135 Πίνακας 14 Μόνιμη έδρα στην Κω..136 7
Πίνακας 15 Αποδέκτες προϊόντων / υπηρεσιών των επιχειρήσεων.136 Πίνακας 16 Προέλευση Εισροών της επιχείρησης..136 Πίνακας 17 Κατανομή επιχειρήσεων κατά τάξεις αριθμού απασχολούμενων 137 Πίνακας 18 Ύπαρξη κενών θέσεων εργασίας στην επιχείρηση..137 Πίνακας 19 Χρήση διαδικτύου 138 Πίνακας 20 Πρώτος τρόπος ενημέρωσης για τα νέα του κλάδου 139 Πίνακας 21 Δεύτερος τρόπος ενημέρωσης για τα νέα του κλάδου 139 Πίνακας 22 Συνεργασία με άλλες επιχειρήσεις..139 Πίνακας 23 Λόγοι ανάπτυξης συνεργασιών 140 Πίνακας 24 Καινοτομία των επιχειρήσεων..140 Πίνακας 25 Τρόπος χρηματοδότησης των επιχειρήσεων.141 Πίνακας 26 Βαθμός ευκολίας / δυσκολίας στην άντληση κεφαλαίων κατά την έναρξη της επιχείρησης 141 Πίνακας 27 - Βαθμός ευκολίας / δυσκολίας στην άντληση κεφαλαίων κατά τη διάρκεια λειτουργίας της επιχείρησης..141 Πίνακας 28 Πρόταση χρηματοδότησης από κρατικά / Κοινοτικά προγράμματα..142 Πίνακας 29 Ο ρόλος του Κράτους, εμπόδιο για την επιχείρηση..142 Πίνακας 30 Μεγαλύτερης βαρύτητας εμπόδιο για τις επιχειρήσεις.143 Πίνακας 31 Δεύτερο σε ιεράρχηση εμπόδιο για τις επιχειρήσεις.143 Πίνακας 32 Λειτουργίες του κράτους εμπόδιο για τις επιχειρήσεις.144 Πίνακας 33 Κυριότερο πρόβλημα τοπικής αγοράς- Έλλειψη ρευστότητας 145 Πίνακας 34 - Κυριότερο πρόβλημα τοπικής αγοράς- Υπερβολικός ανταγωνισμός.145 Πίνακας 35 - Κυριότερο πρόβλημα τοπικής αγοράς- Μείωση αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών.145 Πίνακας 36 - Κυριότερο πρόβλημα τοπικής αγοράς- Υψηλή φορολογία 146 Πίνακας 37 - Κυριότερο πρόβλημα τοπικής αγοράς- Έλλειψη υποδομών..146 Πίνακας 38 Πορεία κερδών κατά το τρέχον έτος, σε σχέση με το προηγούμενο..146 Πίνακας 39 - Πορεία πωλήσεων το τρέχον έτος, σε σχέση με το προηγούμενο.146 Πίνακας 40 Ύπαρξη εμποδίων εισόδου νέων επιχειρήσεων στον κλάδο 147 Πίνακας 41 Τρόπος επίδρασης του μοντέλου «all inclusive» στις επιχειρήσεις..148 Πίνακας 42 Επιρροή των επιχειρήσεων από την έλευση μεγάλων αλυσίδων καταστημάτων.148 Πίνακας 43 Τρόπος επίδρασης της έλευσης των πολυκαταστημάτων 148 Πίνακας 44 Λόγοι μη επίδρασης..149 8
Πίνακας 45 Προοπτική του κλάδου..149 Πίνακας 46 Αναμενόμενη τάση για τον κύκλο εργασιών.150 Πίνακας 47 - Αναμενόμενη τάση για την απασχόληση 150 Πίνακας 48 - Αναμενόμενη τάση για την κερδοφορία...150 Πίνακας 49 - Αναμενόμενη τάση για τις τιμές πώλησης..151 Πίνακας 50 Κυριότερο στοιχείο για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων 151 Πίνακας 51 Σχέδια για την επιχείρηση..152 Πίνακας 52 Ύπαρξη εναλλακτικής πορείας στρατηγικής για τη βιωσιμότητα της επιχείρησης.152 Πίνακας 53 Αποδοτικότερη η επιχείρηση εάν δεν ήταν σε νησί.153 Πίνακας 54 Κυριότερο εμπόδιο το λειτουργικό κόστος..153 Πίνακας 55 - Κυριότερο εμπόδιο τα προβλήματα χρηματοδότησης..153 Πίνακας 56 - Κυριότερο εμπόδιο: έλλειψη εξειδικευμένου ανθρ. δυναμικού 154 Πίνακας 57 - Κυριότερο εμπόδιο η έλλειψη υποδομών..154 Πίνακας 58 - Κυριότερο εμπόδιο τα θεσμικά προβλήματα..154 Πίνακας 59 - Κυριότερο εμπόδιο: προβλήματα στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών 155 Πίνακας 60 - Κυριότερο εμπόδιο τα προβλήματα στην εφαρμογή νέων μορφών οργάνωσης 155 Πίνακας 61 Οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τα άλλα νησιά 155 Πίνακας 62 Λόγω μικρού μεγέθους και περιορισμένης αγοράς 156 Πίνακας 63 Λόγω αυξημένου ανταγωνισμού εντός της Δωδεκανήσου 156 Πίνακας 64 Λόγω της απομόνωσής της από την ηπειρωτική Ελλάδα..156 Πίνακας 65 Λόγω έλλειψης καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού 157 Πίνακας 66 Λόγω έλλειψης επιχειρηματικού πνεύματος των κατοίκων..157 Πίνακας 67 Λόγω έλλειψης κατάλληλων υποδομών και υπηρεσιών..157 Πίνακας 68 Προβλήματα νησιωτικού χαρακτήρα και η αρνητική επίδραση τους στη δυναμική των επιχειρήσεων 158 Πίνακας 69 Βαθμός αποτελεσματικότητας του μειωμένου Φ.Π.Α της περιοχής στην ισοσκέλιση του αυξημένου μεταφορικού κόστους..158 Πίνακας 70 Ιδιαιτερότητα στην αντίληψη της επιχειρηματικότητας 159 Πίνακας 71 Λόγοι διαφοροποίησης..159 Πίνακας 72 Βαθμός ικανοποίησης συχνότητα των ακτοπλοϊκών συνδέσεων..160 9
Πίνακας 73 Επιρροή στην επιχείρηση από την αύξηση των αεροπορικών συνδέσεων 160 Πίνακας 74 Άποψη για ημερήσιες εκδρομές από και προς τα τουρκικά παράλια.161 Πίνακας 75 Λόγοι για τη θετική άποψη 161 Πίνακας 76 Λόγοι για την αρνητική άποψη..161 Πίνακας 77 Συνεργασία με τουρκικές επιχειρήσεις.162 Πίνακας 78 Ροές πελατών από Ρόδο.162 Πίνακας 79 Ροές πελατών από Λέρο.163 Πίνακας 80 Ροές πελατών από Πάτμο...163 Πίνακας 81 Ροές πελατών από Κάλυμνο...163 Πίνακας 82 Ροές πελατών από Νίσυρο...164 Πίνακας 83 Νησιά της Δωδεκανήσου όπου υπάρχουν δυνατότητες ανάπτυξης ή ενδυνάμωσης ροών 164 Πίνακας 84 Αύξηση ροών με ένα νέο σύγχρονο νοσοκομείο 165 Πίνακας 85 - Αύξηση ροών από τον τομέα της διασκέδασης.165 Πίνακας 86 - Αύξηση ροών για τις κοινωνικές υποδομές 166 Πίνακας 87 - Αύξηση ροών με προϊόντα του πρωτογενούς τομέα...166 Πίνακας 88 Η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων είναι υπόθεση...166 Πίνακας 89 Συγκριτικό πλεονέκτημα Γεωγραφική θέση 167 Πίνακας 90 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Ύπαρξη Ιαματικών πηγών.167 Πίνακας 91 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Κληρονομιά του Ιπποκράτη 167 Πίνακας 92 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Ευνοϊκό φυσικό περιβάλλον για εναλλακτικές ενεργειακές πηγές..167 Πίνακας 93 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Η Κως ως παγκόσμια αναγνωρισμένος τουριστικός προορισμός 168 Πίνακας 94 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Γεωγραφική θέση (Δωδεκάνησα) 168 Πίνακας 95 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Ύπαρξη Ιαματικών πηγών(δωδεκάνησα)169 Πίνακας 96 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Η ιστορία του Ιπποκράτη (Δωδεκάνησα) 169 Πίνακας 97 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Η λειτουργία της μαρίνας 169 Πίνακας 98 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Επίπεδο ανάπτυξης και υποδομών..169 Πίνακας 99 - Συγκριτικό πλεονέκτημα Η ευφορία του εδάφους..170 Πίνακας 100 Άποψη για την είσοδο εναλλακτικών μορφών τουρισμού..170 Πίνακας 101 Έργο πρώτης προτεραιότητας..170 Πίνακας 102 - Έργο δεύτερης προτεραιότητας.171 10
Πίνακας 103 Ενδιαφέρον για την ανάληψη έργου Ιαματικών πηγών (ΣΔΙΤ)..171 Πίνακας 104 Λόγος μη ενδιαφέροντος.172 Πίνακας 105 - Ενδιαφέρον για ανάληψη κάποιου έργου στο νησί..172 Πίνακας 106 Κρατικής αρμοδιότητας δράσεις που θα βοηθούσαν στην περαιτέρω ανάπτυξη του νησιού 173 Πίνακας 107 Αποτελεσματικότερος φορέας στήριξης των επιχειρήσεων 173 Πίνακας 108 Πρώτη προσδοκία από τους φορείς στήριξης των επιχειρήσεων..174 Πίνακας 109 Δεύτερη προσδοκία από τους φορείς στήριξης των επιχειρήσεων..174 Πίνακας 110 Βαθμός ικανοποίησης από τις δράσεις του Δήμου για την τήρηση της νομιμότητας 175 Πίνακας 111 - Βαθμός ικανοποίησης από προσφερόμενες υπηρεσίες του Δήμου στις επιχειρήσεις.175 Πίνακας 112 Ισχυροποίηση Δήμων..176 Πίνακας 113 Άνοιγμα νέων θέσεων εργασίας για το εξειδικευμένο δυναμικό του τόπου.176 Πίνακας 114 Ευκολότερη ένταξη της Κω σε αναπτυξιακά προγράμματα και χρηματοδοτήσεις..177 Πίνακας 115 Ενημερωτική και συμβουλευτική λειτουργία και για ιδιωτικά επιχειρηματικά σχέδια..177 Πίνακας 116 Οι αναπτυξιακές δράσεις του Δήμου θα ήταν πιο μελετημένες και αποτελεσματικές..178 Πίνακας 117 Δεν θα ευνοούσε σε τίποτα, όπως γίνεται συνήθως με κάθε δημόσια υπηρεσία 178 Πίνακας 118 Αξιολόγηση της περίπτωσης να είναι μέτοχοι στην υπηρεσία αυτή με 51% Ιδιώτης και με 49% Δήμος 179 Πίνακας 119 Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας υπανάπτυξης σε σχέση με το εκπαιδευτικό επίπεδο του επιχειρηματία..207 Πίνακας 120 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με τον τομέα δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων..208 Πίνακας 121 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με τη λειτουργία των επιχειρήσεων. 209 Πίνακας 122 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την αξιοποίηση της δυνατότητας του διαδικτύου για ηλεκτρονικές συναλλαγές με πελάτες..210 11
Πίνακας 123 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την πορεία των κερδών της επιχείρησης..210 Πίνακας 124 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την πορεία των πωλήσεων της επιχείρησης.211 Πίνακας 125 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την προέλευση των εισροών στην επιχείρηση..212 Πίνακας 126 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την καινοτομικότητα της επιχείρησης 212 Πίνακας 127 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την παρακολούθηση ή μη σεμιναρίου κατάρτισης από τον επιχειρηματία 213 Πίνακας 128 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με το λειτουργικό κόστος των επιχειρήσεων 213 Πίνακας 129 - Η Νησιωτικότητα ως παράγοντας ανάπτυξης / υπανάπτυξης σε σχέση με την άποψη πως οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερα προβλήματα από τις επιχειρήσεις των άλλων νησιών 214 Πίνακας 130 Η σχέση της εντοπιότητας του επιχειρηματία, με την άποψη ότι οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών 215 Πίνακας 131 Η σχέση του τρόπου χρηματοδότησης της επιχείρησης με την άποψη ότι οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών..215 Πίνακας 132 Πορεία κερδών των επιχειρήσεων και η άποψη ότι οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών..216 Πίνακας 133 Η επίδραση στις επιχειρήσεις της λειτουργίας των μεγάλων αλυσίδων καταστημάτων στην άποψη ότι οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών.217 Πίνακας 134 Η ύπαρξη ιδιαιτερότητας στην αντίληψη της επιχειρηματικότητας στα νησιά και η άποψη ότι οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών.218 Πίνακας 135 Οι τρόποι διαφοροποίησης της αντίληψης της επιχειρηματικότητας στην Κω και η άποψη ότι οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών.219 Πίνακας 136 Η εντοπιότητα και η σχέση της με την άποψη ότι το Κράτος είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων..220 12
Πίνακας 137 Η σχέση της περιοχής καταγωγής των μη Κώων επιχειρηματιών και η άποψη τους για το ρόλο του Κράτους..220 Πίνακας 138 Η σχέση του βαθμού ευκολίας / δυσκολίας στην άντληση κεφαλαίων για την επιχείρηση, με την άποψη πως το Κράτος είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη της επιχείρησης.221 Πίνακας 139 Η σχέση μεταξύ της άποψης πως οι επιχειρήσεις της Κω αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες από τις επιχειρήσεις άλλων νησιών και της θέασης του Κράτους ως εμποδίου..222 Πίνακας 140 Η σχέση ανάμεσα στο στοιχείο που χρειάζονται οι επιχειρηματίες για να γίνουν πιο ανταγωνιστικοί και η θέαση του Κράτους ως εμπόδιο 222 Πίνακας 141 Η σχέση μεταξύ της άποψης των επιχειρηματιών πως το Κράτος είναι εμπόδιο και της διάθεσης τους να αναλάβουν έργα ατομικά ή με ΣΔΙΤ 223 Πίνακας 142 - Η σχέση μεταξύ της θεώρησης του Κράτους ως εμποδίου και η συμφωνία / διαφωνία ως προς την αποτελεσματικότητα των Συμπράξεων υπέρ των ιδιωτών σε σχέση με αυτή των αμιγώς κρατικών ή δημοτικών φορέων 224 Πίνακας 143 Η σχέση μεταξύ της ηλικίας του επιχειρηματία και της αναγνώρισης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Κω, σε σχέση με τις άλλες τουριστικές περιοχές της Ελλάδας.225 Πίνακας 144 Η αναγνώριση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Κω εντός του νομού της Δωδεκανήσου, ανάλογα με την ηλικία των επιχειρηματιών.226 Πίνακας 145 Η ηλικία του επιχειρηματία και η ανάπτυξη συνεργασιών 227 Πίνακας 146 Η σχέση του εκπαιδευτικού επιπέδου του επιχειρηματία και της ανάπτυξης συνεργασιών..228 Πίνακας 147 Η σχέση της κατάρτισης του επιχειρηματία και της ανάπτυξης συνεργασιών 228 Πίνακας 148 Το οικογενειακό επιχειρηματικό κεφάλαιο του επιχειρηματία και η ανάπτυξη συνεργασιών.229 Πίνακας 149 Χρήση διαδικτύου /ανάπτυξη συνεργασιών από τις επιχειρήσεις..229 Πίνακας 150 Ύπαρξη ισχυρών ανταγωνιστών στον κλάδο δραστηριοποίησης της επιχείρησης και η ανάπτυξη συνεργασιών μεταξύ των επιχειρήσεων 230 Πίνακας 151 Καινοτόμες επιχειρήσεις και ανάπτυξη συνεργασιών 230 Πίνακας 152 Η άποψη για τις ροές με την Τουρκία των επιχειρηματιών που αναπτύσσουν συνεργασίες 231 13
Πίνακας 153 Άποψη για συνεργασία με τουρκικές επιχειρήσεις των επιχειρηματιών που αναπτύσσουν συνεργασίες και αυτών που δεν έχουν αναπτύξει συνεργασίες..231 Πίνακας 154 Επιχειρηματίες που συνεργάζονται με άλλες επιχειρήσεις και η πρόθεση τους να αναλάβουν κάποιο έργο ατομικά ή μέσω ΣΔΙΤ 232 Πίνακας 155 - Οι λόγοι συνεργασίας των επιχειρήσεων σε σχέση με τα χρόνια λειτουργίας τους 233 Πίνακας 156 - Η ηλικία των επιχειρηματιών και η καινοτόμος δραστηριότητα της επιχείρησης 233 Πίνακας 157 - Το εκπαιδευτικό επίπεδο των επιχειρηματιών και η καινοτομία των επιχειρήσεων..234 Πίνακας 158 - Η σεμιναριακή κατάρτιση του επιχειρηματία και η καινοτομία της επιχείρησης 234 Πίνακας 159 - Χρήση διαδικτύου και καινοτομία των επιχειρήσεων..235 Πίνακας 160 - Καινοτομία των επιχειρήσεων και κενές θέσεις εργασίας 235 Πίνακας 161 Τρόπος χρηματοδότησης και καινοτομία των επιχειρήσεων 236 Πίνακας 162 Τα σχέδια των επιχειρηματιών για την επιχείρηση τους και η καινοτομία.237 Πίνακας 163 Αναμενόμενη τάση για κερδοφορία και η ύπαρξη καινοτομίας 237 Πίνακας 164 Καινοτομία και αναγνώριση ύπαρξης ισχυρών ανταγωνιστών.238 Πίνακας 165 Καινοτομία και Νησιωτικότητα 238 Πίνακας 166 Η επιρροή της καινοτομίας στην αντίληψη για ροές με Τουρκία..239 Πίνακας 167 Καινοτομία και ενδιαφέρον ανάληψης του έργου των Ιαματικών πηγών.239 Πίνακας 168 Καινοτομία και ενδιαφέρον ανάληψης έργων υποδομής..240 Πίνακας 169 Ηλικία και φορείς στήριξης 240 Πίνακας 170 Επίπεδο εκπαίδευσης και φορείς στήριξης 242 Πίνακας 171- Εκπαιδευτικό επίπεδο και ικανοποίηση από τα έργα του Δήμου 242 Πίνακας 172 - Εκπαιδευτικό επίπεδο και ικανοποίηση από υπηρεσίες του Δήμου. 243 Πίνακας 173 «Επίπεδα Φιλελευθερισμού» ανά ηλικιακό γκρουπ των επιχειρηματιών.244 14
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σκοπό του εγχειρήματος αυτού, αποτελεί η διερεύνηση των ευκαιριών και των δυνατοτήτων ενός νησιωτικού Δήμου στην Ελλάδα, για επιτυχή εφαρμογή του μοντέλου της «από τη βάση» ή ενδογενούς τοπικής ανάπτυξης, στη σύγχρονη πραγματικότητα. Μια προσπάθεια εννοιολογικού προσδιορισμού του όρου ανάπτυξη, θα κατέληγε σε μια ατέρμονη θεωρητική συζήτηση με μηδαμινή προσφορά στο στόχο της έρευνας. Για το λόγο αυτό, προχωρήσαμε στην παραδοχή της ήδη προσδιορισμένης στην ελληνική πραγματικότητα, έννοιας της ανάπτυξης, κατά βάση δυτικοκεντρικής, αναφερόμενης κυρίως στην οικονομική μεγέθυνση του ΑΕΠ. Λόγω ότι η υπό εξέταση περιοχή, ο Δήμος της Κω, έχει ήδη να επιδείξει υψηλά επίπεδα ανάπτυξης, τόσο σε επίπεδο Νομού όπου μαζί με το νησί της Ρόδου, αποτελεί το αναπτυγμένο τμήμα της Δωδεκανήσου, όσο και σε επίπεδο Περιφέρειας, όπου τα επίπεδα ανάπτυξης (με γνώμονα το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ- 88% του μέσου όρου της Ε.Ε. για 2000-02) την κατατάσσουν σε επίπεδο ευρωπαϊκών περιφερειών, για την ισχύουσα προγραμματική περίοδο σε καθεστώς σταδιακής εισόδου (phasing-in), στον νέο στόχο 2 «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση». Το γεγονός αυτό, που μεταφράζεται σε σαφώς μειωμένες χρηματοδοτικές ενισχύσεις σε σχέση με αυτές που απολάμβανε η Περιφέρεια την περίοδο 2000-2006, δημιουργεί ένα νέο πλαίσιο που απαιτεί την κινητοποίηση όλων των τοπικών παραγωγικών δυνάμεων και φορέων («από τη βάση» ανάπτυξη) με σκοπό να διατυπώσει εναλλακτικές, αποτελεσματικές και βιώσιμες αναπτυξιακές στρατηγικές, ώστε να οδηγηθεί στην περαιτέρω πρόοδο και ευημερία και όχι στη στασιμότητα ή στην οπισθοδρόμηση. Τα σημερινά επίπεδα ανάπτυξης της Κω, σχεδόν ταυτίζονται με τα επίπεδα της τουριστικής της ανάπτυξης, με τον όγκο, ουσιαστικά, του μαζικού τουρισμού που προσελκύει. Ο τουρισμός ως μόνη ή βασική αναπτυξιακή πηγή (μονοκαλλιέργεια του τουρισμού), είναι ιδιαιτέρως επισφαλής καθώς είναι άμεσα εξαρτώμενος από τις εύκολα εναλλασσόμενες γενικές παγκόσμιες τάσεις και συνθήκες, ενώ παράλληλα δημιουργεί συνθήκες εξάρτησης, άμεσες ή έμμεσες, αναφορικά με τη βιωσιμότητα όλων σχεδόν των τομέων επιχειρηματικής δραστηριότητας που απαντώνται στην 15
περιοχή. Στο σημείο αυτό, η γνώση γύρω από τις παγκόσμιες εξελίξεις, σε συνάρτηση με τις τοπικές δυνατότητες και ανάγκες, οδηγεί στον καθορισμό της κατεύθυνσης των τοπικών αναπτυξιακών στρατηγικών που θα αναδείξουν νέες ευκαιρίες για το συγκεκριμένο τόπο. Κάθε κοινωνικοοικονομικός χώρος, εκτός των εγγενών πλεονεκτημάτων που επιζητούν αξιοποίηση, διαθέτει και τη γνώση για τις τοπικές δυνατότητες και αδυναμίες ώστε να προχωρήσει στη δημιουργία νέων συγκριτικών πλεονεκτημάτων (κατασκευασμένα πλεονεκτήματα). Η πρόσβαση στη γνώση αυτή των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των τοπικών επιχειρηματιών, τους μετατρέπει σε βασικούς φορείς της «από τη βάση» ανάπτυξης. Είναι ακριβώς αυτή η γνώση, της οποίας η έλλειψη και η αποσιώπησή της, οδήγησε τις όποιες έως σήμερα παρεμβατικές εθνικές πολιτικές για την ανάπτυξη των τοπικών περιοχών να αξιολογούνται ως όχι ιδιαίτερα αποτελεσματικές. Με την αναφορά, στην παρούσα εργασία, στις διαστάσεις της Περιφερειακής και Νησιωτικής αναπτυξιακής πολιτικής, θα επιχειρηθεί να αναδειχθεί η αποσπασματικότητα του Εθνικού Προγραμματισμού. Τα έως σήμερα πεπραγμένα αποτελούν την καλύτερη απόδειξη αναποτελεσματικότητας του «εκ των άνω» μοντέλου ανάπτυξης, ιδιαίτερα στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες συνθήκες. Ακόμη και αν δεν αποδεχόμαστε άκριτα τη θεωρία του «αναπτυξιακού κράτους» 1, εντούτοις υποψιαζόμαστε πως το Ελληνικό κράτος, στην παρούσα φάση, δεν δύναται να επιτελέσει τέτοια λειτουργία. Η κεντρική Περιφερειακή αναπτυξιακή πολιτική θα πρέπει να περιοριστεί σε θέματα σχεδιασμού, γενικής αναπτυξιακής πολιτικής, έργα υποδομής(κοινωνικές υποδομές και μεγάλα αναπτυξιακά έργα), εστιάζοντας κυρίως στα θέματα μεταφορών, λόγω της αναγνωρισμένης, από την κεντρική διοίκηση, προβληματικής των φαινομένων της νησιωτικότητας και της περιφερειακότητας. Η ευθύνη της ποιότητας και της «ποσότητας» της τοπικής ανάπτυξης πρέπει να μετατεθεί, μέσα από σοβαρές αποκεντρωτικές πολιτικές (σε αρμοδιότητες και πόρους) στους Ο.Τ.Α. Στην παρούσα εργασία επιδιώκεται να σκιαγραφηθεί το πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργούν οι δύο βασικοί φορείς της «από τη βάση» ανάπτυξης, Δήμοι και τοπική επιχειρηματικότητα, με στόχο να καταγραφούν τα προβλήματα και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν κατά τη λειτουργία τους ως αναπτυξιακοί φορείς. Η 1 Αναλυτικότερα σχετικά με τη θεωρία του «αναπτυξιακού κράτους» στο Gilpin, R. (2004), Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία: Η διεθνής οικονομική τάξη, Αθήνα, Ποιότητα, σ.σ. 389-395. 16
σκιαγράφηση του πλαισίου στο οποίο λειτουργούν οι ελληνικοί Δήμοι, ουσιαστικά, καθορίζει τις δυνατότητες συμβολής τους στην περαιτέρω ανάπτυξη ενός τόπου, ενώ παράλληλα προσδιορίζει τις ευκαιρίες τους ώστε να γίνουν αρωγοί στις τοπικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ή ακόμη και συνεργάτες (ΣΔΙΤ). Κατόπιν, εξετάζονται οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες της ιδιωτικής πρωτοβουλίας για ανάπτυξη και ενίσχυση της, εντός του ισχύοντος διοικητικού συστήματος (γραφειοκρατία, πιθανές ασφυκτικές διοικητικές ρυθμίσεις, κ.λπ.). Με λίγα λόγια προσδιορίζεται, από τους ίδιους τους επιχειρηματίες, η φιλικότητα του διοικητικού περιβάλλοντος προς την επιχειρηματικότητα, ή αλλιώς εάν το κράτος θέτει ή όχι δομικούς περιορισμούς στην ανάπτυξη των ενδογενών δυνάμεων των επιμέρους περιοχών. Τέλος, ενώ μέσω της έρευνας προσδοκάται η καταγραφή της παρούσας κατάστασης στην περιοχή, σε συνδυασμό με τις αντικειμενικά υπάρχουσες ή προκύπτουσες δυνατότητες και τα συγκριτικά πλεονεκτήματά της, λόγω ότι η ύπαρξη τους δεν διασφαλίζει απαραίτητα την αξιοποίηση τους, δίνεται έμφαση στη σκιαγράφηση και τον προσδιορισμό της διάθεσης των φορέων για «από τη βάση» κινητοποίηση, αναζητώντας την ύπαρξη ή την απουσία ενός πολιτισμικού, κατά μία έννοια, υποβάθρου ανάπτυξης στην περιοχή. Ο στόχος της διερεύνησης των δυνατοτήτων και των ευκαιριών ενός τόπου για την περεταίρω ανάπτυξη του μέσω της υιοθέτησης του «από τη βάση» μοντέλου ανάπτυξης, αναφέρεται εξ ορισμού σε μια διαδικασία που προϋποθέτει τη μελέτη της υφιστάμενης κατάστασης και των επιρροών της σε όλα τα χωρικά επίπεδα (παγκόσμιο, ευρωπαϊκό, εθνικό, περιφερειακό, τοπικό). Για το λόγο αυτό, η εξάντληση του θέματος, κρίνεται ως το λιγότερο, ανέφικτη. Στην παρούσα εργασία, τα χωρικά αυτά επίπεδα, καθώς και οι συνθήκες που επικρατούν σε αυτά, εκλαμβάνονται ως το γενικό πλαίσιο όπου ο συγκεκριμένος κοινωνικοοικονομικός χώρος ανήκει και καλείται να λειτουργήσει. Το κυριότερο χαρακτηριστικό του πλαισίου αυτού είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ των επιμέρους μερών του, με συνέπεια να εστιάζουμε στις κυριότερες επιρροές (αρνητικές και θετικές) που δέχεται ο συγκεκριμένος τόπος, καθώς και στις ιδιαίτερες συνθήκες που διαμορφώνονται ως αποτέλεσμα αυτών των επιρροών. Οι συνθήκες αυτές μπορεί να είναι πηγή νέων ευκαιριών, δυνατοτήτων, προβλημάτων ή εμποδίων που ο τόπος καλείται να αξιοποιήσει ή να διαχειριστεί κατάλληλα, επιζητώντας μια καλύτερη θέση στο γενικό παγκόσμιο σύστημα. 17
Η παραπάνω οπτική απορρέει από τη διττή διαπίστωση, αρχικά της ανισότητας των επιμέρους περιοχών σε δύναμη και εξουσία και έπειτα της αδυναμίας έστω βραχυπρόθεσμου, μετασχηματισμού των δομών του διεθνούς συστήματος. Για το λόγο αυτό οι εξωγενείς δυνάμεις που δεν δύναται να ελεγχθούν από την τοπική κοινωνία δεν αποτελούν αντικείμενο διερεύνησης, αλλά συγκροτούν το ρευστό πλαίσιο στο οποίο η ίδια εδράζεται. Κατά συνέπεια, αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση της δυναμικής των ενδογενών δυνάμεων: Δήμου και τοπικής επιχειρηματικότητας. Για την επίτευξη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης της προβληματικής που περιγράφηκε παραπάνω, η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος συγκροτείται από τα κεφάλαια 1 6. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται η αποσαφήνιση των εννοιών του χώρου, της Νησιωτικότητας και της Περιφερειακότητας, όπου διερευνάται ο ρόλος τους (θετικός ή αρνητικός) στην κατεύθυνση της ανάπτυξης ενός τόπου. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα θεωρητικά μοντέλα ανάπτυξης, καθώς και η εφαρμογή και η αποτελεσματικότητα του «εκ των άνω» αναπτυξιακού προτύπου στην Ελλάδα. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο αναζητώντας τις ευκαιρίες που προκύπτουν για τις τοπικές κοινωνίες και τις επιχειρήσεις, από τις αλλαγές που έχουν σημειωθεί ή σημειώνονται σε αυτό. Στο τέταρτο κεφάλαιο διερευνώνται οι δυνατότητες που έχουν οι Δήμοι ώστε να αποτελέσουν ισχυρό αναπτυξιακό φορέα, εντός του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου στο οποίο λειτουργούν. Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην επιχειρηματικότητα και στη σχέση της με την τοπική ανάπτυξη, ενώ στο έκτο κεφάλαιο περιγράφεται η υπό εξέταση περιοχή, η Κως, τα χαρακτηριστικά της, τα πλεονεκτήματα, οι αδυναμίες και οι δυνατότητες της. Το δεύτερο μέρος της εργασίας, περιλαμβάνει την πρωτογενή στατιστική έρευνα που διεξήχθη μέσω της συμπλήρωσης ερωτηματολογίων από επιλεγμένο δείγμα των τοπικών επιχειρηματιών, καθώς και τα συμπεράσματα που προέκυψαν από αυτή. Η έρευνα πραγματεύεται μια σειρά παραμέτρων όπου από τη μια πλευρά σκιαγραφούν την εικόνα της υπό εξέταση περιοχής, το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά της τοπικής επιχειρηματικότητας, ενώ από την άλλη, συγκεντρώνει τις απόψεις των τοπικών επιχειρηματιών για προβληματικές άμεσα συνυφασμένες με τους στόχους της έρευνας, όπως είναι ο ρόλος της νησιωτικότητας, η αναγνώριση και 18
η αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της περιοχής, η συμβολή του Δήμου, το ευνοϊκό ή μη διοικητικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, κ.λπ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Αποσαφήνιση εννοιών που συγκροτούν ένα ιδιαίτερο πλαίσιο 1.1 Εισαγωγή Κάθε απόπειρα σχεδιασμού και χάραξης αναπτυξιακής τοπικής, αλλά και περιφερειακής, πολιτικής δεν έχει μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας εάν δεν αποσαφηνιστεί πρώτα, και κατόπιν ληφθεί σοβαρά υπ όψιν το γενικότερο πλαίσιο εντός του οποίου αυτός ο τόπος εδράζεται. Λέγοντας γενικό πλαίσιο, αναφερόμαστε κυρίως σε έναν, αρχικά, γεωγραφικό προσδιορισμό του τόπου, σκιαγραφώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που προσλαμβάνει η περιοχή για την οποία ενδιαφερόμαστε, από φυσικά χαρακτηριστικά, συνθήκες δηλαδή φυσικές, ουσιαστικά γεωμορφολογικές. Στο παρόν κεφάλαιο καλούμαστε να εξετάσουμε τη φύση και τη δομή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που προσλαμβάνει μια χωρική οντότητα όταν την προσδιορίζουν έννοιες όπως: περιφερειακότητα και νησιωτικότητα. Οι δυνατότητες, οι ευκαιρίες και τα εμπόδια που η εκάστοτε χωρική μονάδα συναντά στο δρόμο προς την πρόοδο, την ευημερία και την ανάπτυξη, αποτελούν σε μεγάλο βαθμό, άμεσες και έμμεσες απόρροιες της ύπαρξης και της επίδρασης αυτών των προσδιοριστικών για εκείνη εννοιών. Με αφετηρία μας την έννοια του χώρου και των επιρροών της, με το πέρασμα κατόπιν από περιγραφικούς όρους των διαφορετικών εκφάνσεων της, επιχειρούμε να καταδείξουμε το βαθμό ισχύς της συλλογιστικής αυτής. 1.2 Η έννοια του χώρου και ο καθορισμός των περιφερειών Ο χώρος ως παράγοντας επιρροής, από τη δεκαετία του 1930 που άρχισε να αναγνωρίζεται η συμβολή και η σημασία του, έφτασε στις μέρες μας να 19
εκλαμβάνεται ως μια από τις κυριότερες μεταβλητές τόσο στις οικονομικές θεωρίες, όσο και στις περιφερειακές αναλύσεις και πολιτικές(χριστοφάκης, 2001:16). Η σημαντικότητα εξέτασης της χωρικής διάστασης των οικονομικών φαινομένων στην παρούσα εργασία καταδεικνύεται έντονα εάν παραβάλλουμε την άποψη των νεοκλασικών οικονομολόγων ότι: «η επίδραση του χώρου στις οικονομικές δραστηριότητες είναι ανύπαρκτη γιατί το κόστος μεταφοράς είναι μηδενικό επειδή οι πόροι κινούνται στιγμιαία, αυτόματα και αδάπανα και μπορούν να κατανεμηθούν ομοιόμορφα στο χώρο»(χριστοφάκης, 2001:16). Είναι εύκολα κατανοητό πως με το δεδομένο του κόστους μεταφοράς ιδίως στις νησιωτικές περιοχές, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ας δούμε τώρα, εν συντομία, τις δύο βασικότερες προσπάθειες ανάλυσης της έννοιας του χώρου, αυτές των Moran και J.Boudeville (Παπαδασκαλόπουλος, 1995:13-14). Η πρώτη κάνει διάκριση τριών εννοιών του χώρου: χώρος ως απόσταση χώρος ως έκταση χώρος ως τόπος εγκατάστασης Η δεύτερη προσέγγιση μας παρέχει τρεις μορφές του χώρου: τον γεωγραφικό χώρο, που αναφέρεται σε συγκεκριμένο τμήμα εδάφους με το κλίμα, τους φυσικούς πόρους, το περιβάλλον, τον πληθυσμό και τις οικονομικές του δραστηριότητες. τον μαθηματικό χώρο, που δεν αφορά συγκεκριμένο γεωγραφικό τμήμα αλλά επιτρέπει την αναπαράσταση σχέσεων(π.χ. παραγωγοί-καταναλωτές, διακλαδικές σχέσεις, ροές, μετακινήσεις εργαζομένων κ.λπ.) τον οικονομικό χώρο, που αποτελεί ταυτόχρονα γεωγραφικό και μαθηματικό χώρο. Ουσιαστικά, οι σχέσεις που αναφέρονται στον μαθηματικό χώρο, πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένο γεωγραφικό. Αν και ο χώρος μπορεί να αποτελείται από διάσπαρτες χωρικές μονάδες και η περιφέρεια από όμορες, οι αναλύσεις της έννοιας του χώρου προσδιορίζουν ως ένα βαθμό και οριοθετούν πληρέστερα τις διαστάσεις της οικονομικής περιφέρειας. Ως οικονομική περιφέρεια «δύναται να νοηθεί μια δυναμική γεωγραφική ενότητα, της οποίας τα όρια προσδιορίζονται από τις διαχρονικές μεταβολές των 20
κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών, τις ροές και τις αλληλεξαρτήσεις των χωρικών μονάδων από τις οποίες συντίθεται»(παπαδασκαλόπουλος, 1995). Σύμφωνα με την πιο λειτουργική διάκριση, αυτή του J.Boudeville(1972), η οικονομική περιφέρεια αφορά σε τρεις τύπους περιφερειών που προσδιορίζονται με διαφορετικά κριτήρια. Βάση του κριτηρίου της ομοιογένειας έχουμε την Ομοιογενή Περιφέρεια, που ευνοεί την παρέμβαση σε μικροεπίπεδο. Με κριτήριο την αλληλεξάρτηση και την πόλωση, έχουμε την Πολική Περιφέρεια που ευνοεί την παρέμβαση σε μακροεπίπεδο. Τέλος, βάση του κριτηρίου του σχεδιασμού και της άσκησης περιφερειακής πολιτικής, έχουμε την Περιφέρεια Προγραμματισμού (Παπαδασκαλόπουλος, 1995). Ο λόγος που υπάρχει εξαιρετικό ενδιαφέρον στην αναφορά της διάκρισης των περιφερειών είναι διότι μέσα από τα κριτήρια καθορισμού των ελληνικών περιφερειών, γίνεται φανερή η κεντρική αντίληψη για τα χαρακτηριστικά των επιμέρους τόπων, βάση των οποίων χαράσσεται η εθνική περιφερειακή αναπτυξιακή πολιτική. Σύμφωνα με τα κριτήρια του J.Boudeville, στην Ελλάδα υπάρχουν 13 περιφέρειες προγραμματισμού. Ουσιαστικά, ως περιφέρεια προγραμματισμού ορίζεται:«ένα τμήμα του χώρου, που καθορίζεται για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων στόχων της περιφερειακής πολιτικής των οποίων η πραγματοποίηση από κεντρικούς ή περιφερειακούς φορείς απαιτεί ενότητα διοικητικής δικαιοδοσίας στη διαδικασία λήψης οικονομικών αποφάσεων»(παπαδασκαλόπουλος, 1995:17). Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό πως οι 13 ελλαδικές περιφέρειες κατ επίφαση μόνο μπορούν να χαρακτηριστούν περιφέρειες προγραμματισμού. Ο λόγος είναι πως η χώρα μας δεν διαθέτει ένα διακλαδικό-διαπεριφερειακό πρότυπο εισροών-εκροών με συνέπεια να μην είναι δυνατή η καταγραφή των ενδοπεριφερειακών και διαπεριφερειακών ροών και σχέσεων(παπαδασκαλόπουλος, 1995). Είναι φανερό πως ακόμα και η περιφέρεια αναφοράς μας στην παρούσα εργασία- Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου- δεν παρουσιάζει έντονες αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των χωρικών μονάδων που την απαρτίζουν, ενώ παράλληλα αποκρύπτονται οι πιθανές ισχυρές ροές με γειτονικές περιφέρειες που συνδέονται ενδεχομένως κοινωνικοοικονομικά. Για τη διευκόλυνση παρέμβασης σε τοπικό επίπεδο, τη μορφή παρέμβασης που μας ενδιαφέρει, ίσως να βοηθούσε περισσότερο η διάκριση των περιφερειών αν γινόταν με το κριτήριο της ομοιογένειας. 21
1.3 Περιφερειακότητα Με δεδομένη πλέον τη σημαντικότητα της μεταβλητής του χώρου στην ανάπτυξη, περνάμε στην αποσαφήνιση της έννοιας της περιφερειακότητας αναζητώντας τον βαθμό της δικής της θετικής ή αρνητικής επιρροής. Υιοθετώντας την έννοια του οικονομικού χώρου του J.Boudeville, εξετάζουμε τις ιδιαιτερότητες του οικονομικού χώρου όταν αυτός αποτελεί «περιφέρεια» στη γεωγραφική επικράτεια ενός κράτους. Η περιφερειακότητα αναφέρεται ουσιαστικά σε ένα καθαρά γεωγραφικό χαρακτηριστικό, καθόλου αμελητέο ως προς τις επιρροές του, κυρίως σε θέματα οικονομικής ανάπτυξης. Όταν αναφερόμαστε σε γεωγραφικό χαρακτηριστικό εννοούμε πως μια περιοχή αποτελεί περιφέρεια, όχι λόγω δοσμένων φυσικών χαρακτηριστικών, αλλά είναι προσδιορισμένη ως τέτοια σε σχέση με το εκάστοτε κέντρο. Η σχέση όμως κέντρου-περιφέρειας θα μας απασχολήσει παρακάτω. Στο σημείο αυτό μας ενδιαφέρει η επίδραση που ασκούν το μέγεθος και η απόσταση της περιφέρειας από το κέντρο, αυτό που ονομάζουμε με μια λέξη: περιφερειακότητα. Δεδομένου ότι η Ελλάδα είναι ούτως ή άλλως περιφερειακή χώρα στην Ε.Ε. και παράλληλα τα νησιά της βρίσκονται στην περιφέρεια της, ουσιαστικά μιλάμε για «διπλή περιφερειακότητα», όρος που δίνει έμφαση στην ένταση του προβλήματος που αντιμετωπίζουν. Η αναγκαιότητα εύρεσης λύσεων για το πρόβλημα της περιφερειακότητας και των δυσμενειών που αυτή συνεπάγεται στην κατεύθυνση της ανάπτυξης γίνεται σαφής εάν αναλογιστούμε πως όταν γίνεται αναφορά στα νησιά στην Ελλάδα, ουσιαστικά αναφερόμαστε ταυτόχρονα στο 19% της έκτασης της χώρας και στο 14% του πληθυσμού της. Η έννοια της περιφερειακότητας, αναγνωρίζει ότι η χωρική κατανομή των περιοχών επηρεάζει τις αναπτυξιακές τους δυνατότητες, ενώ ο βαθμός περιφερειακότητας εκφράζει «τις εξαρτήσεις ή/και τις δυνατότητες και ευκαιρίες που παρουσιάζονται σε μια περιοχή, εξαιτίας της απόστασης ή/και της θέσης της σε σχέση με ένα ή περισσότερα κέντρα»(σπιλάνης, Κίζος και συνεργάτες,2005). Η περιφερειακότητα, για τους σκοπούς της εργασίας μας, θα μας απασχολήσει αποκλειστικά στην περίπτωση των νησιών όπου και μπορεί να προσδιοριστεί με αντικειμενικό τρόπο μέσω του μόνιμου χαρακτήρα της γεωγραφικής ασυνέχειας του χώρου (EURISLES, 1997). Η περιφερειακότητα πρακτικά σημαίνει έλλειψη προσβασιμότητας, όμως στην περίπτωση των ελληνικών νησιών και πιο 22
συγκεκριμένα των Δωδεκανήσων, τα προβλήματα είναι περισσότερα. Πέρα από περιφερειακά, τα νησιά αυτά είναι και παραμεθόριος. Ως παραμεθόριες περιοχές «πλήττονται από τον περιφερειακό χαρακτήρα τους επειδή βρίσκονται σε απόσταση από τα κέντρα πολιτικής και οικονομικής εξουσίας της χώρας τους»(κλωνής, 1998: 50), άρα δεν διαδραματίζουν ρόλο στις εξελίξεις, ενώ παράλληλα έχουν δίπλα τους την Τουρκία που πέρα από ιστορικούς λόγους, είναι μια χώρα με διαφορετικό κοινωνικό, οικονομικό, νομικό και πολιτικό σύστημα, ενώ έχει και τεράστια διαφορά κουλτούρας. Ουσιαστικά, ζητούμενο είναι η ποσοτικοποίηση των διαφορών των νησιών από το κέντρο και τι αυτό συνεπάγεται πρακτικά τόσο ως προς την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, όσο και γενικότερα ως προς τις δυσκολίες επίτευξης του στόχου της «από τη βάση» ανάπτυξης. 1.4 Η γεωγραφική απομόνωση, διαμορφωτής της τοπικής νησιωτικής οικονομίας Είναι γεγονός πως η γεωγραφική απομόνωση των νησιών διαμορφώνει ένα ιδιαίτερο κοινωνικοοικονομικό σύστημα το οποίο θεωρείται προβληματικό σε σχέση πάντα με το αντίστοιχο των ηπειρωτικών περιοχών. Αυτή η προβληματική εντείνεται περισσότερο από τις ελλείψεις που εντοπίζονται σε επίπεδο βασικών υποδομών (μεταφορές, ενέργεια, επικοινωνίες, κ.λπ.). Ακόμη και με την αξιολόγηση των βασικών και μόνο δεδομένων των νησιών(μικρό μέγεθος, απόσταση από τα μητροπολιτικά κέντρα, υποδομές) είναι σαφές πως η κλασική οικονομική θεωρία είναι σε θέση να εξηγήσει έστω και μερικώς την προβληματική τοπική οικονομία τους. Πιο συγκεκριμένα, το μικρό μέγεθος των νησιών τα φέρνει αντιμέτωπα με το ζήτημα της διαθεσιμότητας των φυσικών πόρων (endowments), τόσο ως προς την συνήθη για τα νησιά σπανιότητα τους, όσο και με τον δεδομένο περιορισμό τους. Στο σημείο αυτό λοιπόν ο νόμος των φθινουσών αποδόσεων 2 καθιστά αναγκαία την λήψη αποφάσεων σχετικά με τις προτεραιότητες. 2 Αναλυτικότερα για το νόμο φθινουσών αποδόσεων, βλ. Begg, Fischer, Dornbusch (1998), Εισαγωγή στην Οικονομική, τόμος Α, Κριτική, σελ.34. 23
Ένα άλλο καθοριστικό στοιχείο είναι η απόσταση των νησιών, όπου σύμφωνα με τη θεωρία του τόπου εγκατάστασης 3 μπορεί να γίνουν αντιληπτά τα μειονεκτήματα που παρουσιάζουν τα νησιά σχετικά με την ελκυστικότητα τους για την εγκατάσταση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Με μια απλουστευμένη προσέγγιση γίνεται κατανοητό πως τα έξοδα μεταφοράς είναι πολλαπλάσια όταν αναφερόμαστε σε νησιά. Παράλληλα, ενώ γνωρίζουμε πως τα έξοδα αυτά είναι χαμηλότερα όταν πρόκειται για μεγάλες ποσότητες, είναι λογικό πως η μικρή αγοραστική δύναμη των νησιών, λόγω της περιορισμένης αγοράς, αποδυναμώνει και αυτή την διέξοδο. Σε μελέτη 4 που αφορά στην προσπελασιμότητα των νησιών, μετράται όχι η απόσταση, αλλά ο χρόνος που χρειάζεται κανείς για να πάει ή να φύγει από το νησί. Επιλέχθηκε η μέτρηση της απόστασης εκφρασμένης ως τον χρόνο που χρειάζεται για να κινηθεί οδικώς ένα φορτηγό από ένα σημείο στο κέντρο προς όλες τις πρωτεύουσες των περιφερειών της Ε.Ε. Αναλόγως, στη μεταφορά εμπορευμάτων αντί της μεταφοράς επιβατών, γίνονται φανερές οι επιπτώσεις της περιφερειακότητας στην οικονομία. Το μέγεθος αυτό ονομάζεται χρονοαπόσταση και, μετατρεπόμενο σε χιλιόμετρα, ονομάζεται εικονική απόσταση. Με βάση αυτή την προσέγγιση, υπολογίζοντας δηλαδή τη σχέση μεταξύ πραγματικής και εικονικής απόστασης, μετράται ο «δείκτης περιφερειακότητας» του κάθε νησιού, ο βαθμός, δηλαδή, απομόνωσής του σε σχέση με τη γεωγραφική του θέση. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως «σε σχέση με τον κοινοτικό μέσο όρο (100), ο δείκτης περιφερειακότητας για τα νησιά της Ελλάδας είναι κατώτερος του 36, ενώ η Μαδέρα και οι Αζόρες (νησιά-αποικίες της Πορτογαλίας στον Ατλαντικό Ωκεανό, χιλιάδες μίλια από τις πορτογαλικές ακτές) πλησιάζουν το 20»(Λεοντόπουλος, 2003). Λόγω του θέματος μας που αφορά στην τοπική νησιωτική ανάπτυξη και στην ιδιωτική επιχειρηματικότητα είναι εμφανές πως η γραμμική χιλιομετρική απόσταση δεν αποτελεί ασφαλή δείκτη και έτσι οι όποιες μετρήσεις πρέπει να γίνονται σε μια 3 βλ. William Alonso (1992) «Θεωρία του τόπου εγκατάστασης» στο Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική, Εξάντας, σελ. 51. 4 Βλ. Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης :«Στατιστικοί δείκτες των περιφερειακών ανισοτήτων που σχετίζονται με την νησιωτικότητα και την υπερ-περιφερειακότητα» 24
μέτρηση της απόστασης από άποψη κόστους, αυτό που θα ονομάζαμε οικονομική εκτίμηση της περιφερειακότητας. Ο δείκτης γεωγραφικής απομόνωσης για να είναι αποτελεσματικός, καταλήγει να είναι ιδιαίτερα σύνθετος. Ουσιαστικά περιλαμβάνει «ποσοτικοποιημένους παράγοντες, όπως η απόσταση, η παροχή υπηρεσιών, η συχνότητα διανομής ταχυδρομείου, ο αριθμός των δρομολογίων εβδομαδιαίως, αλλά και υποκειμενικούς παράγοντες, όπως η αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών υγείας και εκπαίδευσης, κ.λπ.»(γ.ο.μ., 2004:143). 1.4.1 Μεταφορικές συνδέσεις ως μέσο άρσης της Περιφερειακότητας Ένας από τους σημαντικότερους ρυθμιστές της έντασης του φαινομένου της περιφερειακότητας για τα ελληνικά νησιά είναι οι μεταφορές(χερσαίες, εναέριες, θαλάσσιες), ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα λαμβάνει το σύστημα των ακτοπλοϊκών μεταφορών. Είναι σαφές πως η κατάσταση που επικρατεί στην ακτοπλοΐα επηρεάζει τόσο το χρόνο, όσο και το κόστος μεταφορών, που με τη σειρά τους επηρεάζουν την κινητικότητα του πληθυσμού, το βαθμό εφοδιασμού σε αγαθά και τις τιμές αυτών, το βαθμό της εξωτερικής τους οικονομικής και κοινωνικής εξάρτησης, καθώς και τις αποφάσεις των επιχειρήσεων για εγκατάσταση στα νησιά. Έμφαση δίνεται στην οικονομική διάσταση που επηρεάζεται έντονα, έμμεσα και άμεσα από την συχνότητα και την ποιότητα των ακτοπλοϊκών συνδέσεων. Μπορεί να μην είναι μόνο η οικονομική σφαίρα που δέχεται τις επιρροές της κατάστασης του συστήματος μεταφορών, καθώς, επιδράσεις δέχεται και η κοινωνική διάσταση που αφορά κυρίως στην ποιότητα ζωής που όμως με τη σειρά της επιδρά στην οικονομική διάσταση και για το λόγο αυτό δεν διαχωρίζεται στην παρούσα εργασία. Το ζήτημα των ακτοπλοϊκών μεταφορών είναι ενδεικτικό για την ενίσχυση της βασικής παραμέτρου της υπόθεσης εργασίας μας περί αναποτελεσματικότητας των εθνικών πολιτικών και αναπτυξιακών σχεδιασμών. Αναλογιζόμενοι πως στα νησιά κατοικεί το 14% περίπου του συνολικού πληθυσμού της χώρας και καθώς όπως προείπαμε οι ακτοπλοϊκές συνδέσεις αποτελούν το κυριότερο μέσο άμβλυνσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα νησιά, το γεγονός πως το κόστος των άγονων γραμμών, την περίοδο 2004-2005, ήταν μόλις κοντά στα 20 εκατ. Ευρώ (αφαιρώντας τα ποσά που προέρχονταν από τον επίναυλο του 3% που κατέβαλλαν οι επιβάτες, 25
(Χλωμούδης, Λεκάκου, 2007:33), γίνεται εύκολα αντιληπτή η ελλιπής έμφαση και διάθεση των αρμόδιων φορέων για αποτελεσματική επίλυση των προβλημάτων των νησιών. Η απελευθέρωση των θαλάσσιων συγκοινωνιών στην Ελλάδα, δίχως τον ταυτόχρονο, αναγκαίο και απαιτούμενο έλεγχο που στόχο έχει τη διασφάλιση του δημόσιου συμφέροντος, την ενίσχυση του ανταγωνισμού, τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών και την αναβάθμιση του ρόλου του χρήστη των υπηρεσιών, όπως έγινε και γίνεται στις χώρες της Ε.Ε., οδήγησε στη δημιουργία δύο και τριών κατηγοριών νησιών. Τα μεγάλα ή ιδιαιτέρως εμπορικά, τα μικρά νησάκια και τα μεσαία αλλά απομακρυσμένα όπως τα Δωδεκάνησα (Χλωμούδης, Λεκάκου, 2007:32-33). Η αναφορά αυτή γίνεται καθώς η υπό έρευνα περιοχή, το νησί της Κω, εντάσσεται θα λέγαμε στη μεσαία κατηγορία, όπου μπορεί η συχνότητα των ακτοπλοϊκών συνδέσεων να είναι ως ένα βαθμό ικανοποιητική, σε σχέση πάντα με άλλες νησιωτικές περιοχές, όμως το ύψος των ναύλων ή η χρονική διάρκεια των ταξιδιών διαμορφώνει ιδιαίτερες συνθήκες που καθιστούν αναγκαία την ανεξάρτητη από το γενικότερο πλαίσιο της υφιστάμενης εθνικής κατάστασης στην ακτοπλοΐα, εξέτασης τους. 1.5 Νησιωτικότητα Στην περίπτωση των νησιών, η έννοια της περιφερειακότητας μπορεί να προσδιοριστεί με αντικειμενικό τρόπο μέσω του μόνιμου χαρακτήρα της γεωγραφικής ασυνέχειας του χώρου. Η νησιωτικότητα αποτελεί έναν καθαρά περιγραφικό, θα λέγαμε, όρο της μορφολογικής πραγματικότητας των νησιωτικών περιοχών. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει με «συνεκτικό και ολοκληρωμένο τρόπο, τα ιδιαίτερα φυσικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά του νησιωτικού χώρου, που προσδιορίζονται από το μόνιμο φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας»(γ.ο.μ, 2004:31) Επίσης, τα γεωμορφολογικά και δημογραφικά γνωρίσματα του, θα συμπληρώναμε. Αφορά συνεπώς σε μια ιδιότητα όπου η ύπαρξη και η λειτουργία της, κρίνεται ότι συμβάλλει αρνητικά ως προς τις αναπτυξιακές ευκαιρίες και δυνατότητες των συγκεκριμένων περιοχών. Ουσιαστικά, παρουσιάζεται να αποτελεί χαρακτηριστικό που λειτουργεί ως τροχοπέδη στην πορεία ανάπτυξης των νησιών. 26
Η ασάφεια που εντοπίζεται έγκειται στο εάν τελικά η νησιωτικότητα, ως ανασταλτικός αναπτυξιακός παράγοντας, αποτελεί μια πραγματική, παγιωμένη κατάσταση ή αν πρόκειται για χαρακτηριστικό όπου η λειτουργία του (θετική ή αρνητική) ορίζεται και εξαρτάται άμεσα και ολοκληρωτικά από το εκάστοτε ιστορικό κοινωνικοοικονομικοπολιτικό πλαίσιο. Ξεκινάμε με την παραδοχή πως η νησιωτικότητα αφορά σε ένα καθαρά γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό. Έτσι, αυτό που γίνεται αντιληπτό είναι πως ο βαθμός στον οποίο το χαρακτηριστικό αυτό θα δράσει επιβαρυντικά στην κοινωνικοοικονομική εξέλιξη και δομή των νησιωτικών περιοχών εξαρτάται από ποικίλους άλλους παράγοντες. Η σημαντική επίδραση των «άλλων» παραγόντων καθίσταται φανερή από το γεγονός ότι η νησιωτικότητα ως όρος επιχειρεί να περιγράψει πληθώρα νησιών με μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, τόσο ως προς την έκταση, τα φυσικά χαρακτηριστικά και το πληθυσμιακό μέγεθος, όσο και στην αναπτυξιακή τους πορεία εν γένει. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως λόγω του χαρακτηριστικού της νησιωτικότητας, οι νησιωτικές περιοχές, έχουν πλέον συμπεριληφθεί στην κατηγορία των Λιγότερο Ευνοημένων(ή Μειονεκτικών) Περιοχών (ΛΕΠ) 5. Αυτό σημαίνει πως η νησιωτικότητα αναγνωρίζεται ευρέως(τόσο σε επιστημονικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο) ως μειονεκτικός αναπτυξιακός παράγοντας, με συνέπεια τα νησιά να θεωρείται ότι χρίζουν ιδιαίτερης προσοχής ως προς την χάραξη αναπτυξιακών πολιτικών. Στο καθεστώς των ΛΕΠ, ως προβληματικές, αναγνωρίζονται και χαρακτηρίζονται όσες περιοχές διακρίνονται για τα διαρθρωτικά τους προβλήματα, τα οποία δεν τους επιτρέπουν να είναι ανταγωνιστικές σε εθνικό - παγκόσμιο επίπεδο. Την κατηγορία αυτή απαρτίζουν οι αγροτικές περιοχές λόγω της μονοκαλλιέργειας του α γενή τομέα, οι πρώην ανεπτυγμένες που με την αποβιομηχάνιση δεν κατάφεραν να προσαρμοστούν και οι περιοχές με «κοινωνικοοικονομική διάρθρωση που δεν ανταποκρίνονται επαρκώς στις σημερινές απαιτήσεις της παγκοσμιοποιημένης ανταγωνιστικής οικονομίας» (Σπιλάνης, Ιωσιφίδης, Κίζος 2004:13). 5 Αναλυτικότερα για τις ΛΕΠ στο: Σπιλάνης Ι., Ιωσιφίδης Θ., Κίζος Α.,(2004), Στρατηγικές ανάπτυξης σε λιγότερο ευνοημένες περιοχές, Αθήνα, Gutenberg. 27