Tο Δίκτυο των Ανακτόρων, Επαύλεων και Οικισμών της Μινωϊκής Κρήτης. Χωρική Οργάνωση και Χαρτογραφική Απόδοση

Tο Δίκτυο των Ανακτόρων, Επαύλεων και Οικισμών της Μινωϊκής Κρήτης. Χωρική Οργάνωση και Χαρτογραφική Απόδοση Λίλιαν Άγα 1, Νίκος Καρανικόλας 2, Πέρυ Λαφαζάνη 3, Λαμπρινή Στάμου 4 1. Λέκτορας ΕΜΠ 2. Δρ Μηχανικός ΑΠΘ 3. Επίκ. Καθηγήτρια ΑΠΘ 4. Φιλόλογος Περίληψη Ο Μινωϊκός πολιτισμός είναι από τους πρώτους πολιτισμούς στον Ελλαδικό χώρο και ο σπουδαιότερος προελληνικός πολιτισμός. Δημιουργήθηκε και άκμασε στην Κρήτη (2600-1450 π.χ). Διακρίνεται σε τρεις φάσεις. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τέσσερα μεγάλα ανάκτορα (Κνωσού, Φαιστού, Μαλίων, Ζάκρου) καθώς και αντίστοιχους οικισμούς. Βρέθηκαν όμως και άλλοι οικισμοί, οικήματα αρκετά μεγάλα (επαύλεις), καθώς και λιμενικές εγκαταστάσεις, όπως και ευρήματα σε σπήλαια. Ένα αρκετά μεγάλο οδικό δίκτυο συνδέει (συνέδεε) όλους τους οικισμούς. Αποτελεί πρόκληση η προσπάθεια για τη Χαρτογράφηση των βασικότερων κέντρων οικισμών αυτού του σημαντικού πολιτισμού. Οι κανόνες της Χαρτογραφικής επιστήμης, σε συνδυασμό με τη σύγχρονη τεχνολογία, δίνουν τη δυνατότητα να απεικονισθεί δυναμικά και στατικά η εξέλιξη του σύνθετου δικτύου οργάνωσης, διοίκησης, ανάπτυξης και προφανώς κυριαρχίας της Μινωϊκής «Δυναστείας». Με τον τρόπο αυτό, μπορεί να επιτευχθεί μια πρώτη ανάγνωση της αρχής, της άνθησης και της καταστροφής του Μινωϊκού πολιτισμού. Λέξεις κλειδιά: Μινωϊκός πολιτισμός, Ανακτορικά Κέντρα, Επαύλεις, Οικισμοί, Θεματική Χαρτογραφία, Πολυμέσα 1. Εισαγωγή «Κρήτη τις γαι εστι, μέσω ενί οίνοπι πόντω καλή και πίειρα, περίρρυτος. Εν δ άνθρωποι πολλοί, απειρέσιοι, και εννήκοντα πόληες άλλη δ άλλων γλώσσα μεμιγμένη. Εν μεν Αχαιοί εν δ Ετεόκρητες μεγαλήτορες,εν δε Κύδωνες, Δωριέες τε τριχάϊκες δίοι Τε Πελασγοί Τησι δ ενί Κνωσός, μεγάλη πόλις.» (Ομήρου Οδύσσεια τ. 172-178) Δίκτυα & Ιστορία 33

«Κάπου υπάρχει η Κρήτη, νησί, στη μέση ενός πελάγου βαμένου στο μαβί, πλούσιο και εύφορο, θαλασσοφίλητο το κατοικούν πολλοί, άνθρωποι αναρίθμητοι, σε πόλεις ενενήντα. Μεικτή η γλώσσα τους και ανάκατη, ανάλογα με τη φυλή Άλλοι Αχαιοί, άλλοι βέροι Κρητικοί, γενναίοι, Εκεί και οι Δωριείς στα τρία χωρισμένοι, κι ακόμη Οι Κύδωνες και οι θείοι Πελασγοί. Ανάμεσά τους η Κνωσός μεγάλη πόλη.» (μεταφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης) Αυτές είναι οι πληροφορίες που μας παραθέτει ο Όμηρος σχετικά με την Κρήτη. Η αλήθεια είναι ότι πριν από τις μεγάλες ανασκαφές, οι οποίες άρχισαν στο νησί γύρω στα 1900 από ξένους και Έλληνες αρχαιολόγους, ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά για τη Μινωϊκή Κρήτη. Η ιστορία της χάνονταν στα όρια του θρύλου. Οι ανασκαφές δικαίωσαν τον Όμηρο, αποκαλύπτοντας πλήθος Μινωϊκά κέντρα, ανάμεσά τους τέσσερα ανακτορικά, κέντρα δηλαδή που αναπτύχθηκαν γύρω από ένα παλάτι. Οι αρχαίοι συγγραφείς μιλούν κυρίως για τον Μίνωα, τον βασιλιά της Κνωσού, ο οποίος ήταν σοφός νομοθέτης, δίκαιος δικαστής 1 και μεγάλος θαλασσοκράτορας. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ο Μίνωας, πρώτος, κυριάρχησε στο Αιγαίο με το στόλο του, κατέκτησε και αποίκισε τις Κυκλάδες, διώχνοντας τους Κάρες και απαλλάσσοντας τις θάλασσες από τους πειρατές. Ο Πλάτων αναφέρεται στο βαρύ φόρο υποτέλειας που αναγκάστηκαν να πληρώνουν οι κάτοικοι της Αττικής στο Μίνωα και ο Αριστοτέλης α- ποδίδει τη θαλασσοκρατορία του στη γεωγραφική θέση της Κρήτης. Είναι βέβαιο ότι η θέση της Κρήτης στάθηκε ιδιαίτερα ευνοϊκή, τόσο για την κυριαρχία των Μινωϊτών στη θάλασσα, όσο και για τη δημιουργία και την εξέλιξη του θαυμαστού πολιτισμού τους. Στο σταυροδρόμι αυτό των τριών ηπείρων, συναντήθηκαν και συγχωνεύθηκαν τα φυλετικά στοιχεία και τα πολιτιστικά ρεύματα της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης. Δημιουργήθηκαν, έτσι, νέοι τρόποι ζωής, νέα κοσμοθεωρία και εντελώς ιδιαίτερη τέχνη που εκπλήσσει ακόμα και σήμερα με την ποικιλομορφία της και τη φρεσκάδα της. Το καλό κλίμα της Κρήτης και το εύφορο έδαφός της υπήρξαν δύο α- κόμη παράγοντες, οι οποίοι ευνόησαν την ανάπτυξη του πολιτισμού. Αλλά και η μακροχρόνια ειρήνη που επικράτησε στην Κρήτη βοήθησε ιδιαίτερα στην ανάπτυξή του. (Χάρτες 1, 2). Πότε κατοικήθηκε για πρώτη φορά η Κρήτη, είναι προς το παρόν άγνωστο. Τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπινης ζωής στο νησί εμφανίζονται, κάπως ξαφνικά, στην Κνωσό. Ο μεγάλος ερευνητής της Μινωϊκής Κρήτης, Αρθούρος Έβανς, ανακάλυψε το 1900, κάτω από τις αυλές του Μινωϊκού ανακτόρου, ολόκληρο νεολιθικό συνοικισμό -μια αληθινή πόλη- ο οποίος τοποθετείται στην αρχή των νεολιθικών χρόνων (6000 π.χ. περίπου). Πολλά σπήλαια χρησιμοποιούνται ως κατοικίες από τους Κρήτες. Ευρήματα της μέσης νεολιθικής περιόδου δείχνουν εγκαταστάσεις και σε άλλα μέρη της Κρήτης (Γόρτυνα, Κατσαμπά). Η τελευταία περίοδος της νεολιθικής εποχής βρίσκει την Κρήτη με ένα αρκετά πυκνό δίκτυο οικισμών. Προφανώς, η μετάβαση από τη νεολι- 1 Γι αυτό, μετά το θάνατό του έγινε δικαστής του Κάτω κόσμου μαζί με το Ραδάμανθυ και τον Αιακό 34 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

θική εποχή στον Μινωϊκό Πολιτισμό δεν πρέπει να έγινε απότομα, αφού αρκετά στοιχεία του νεολιθικού πολιτισμού εξακολούθησαν να υπάρχουν και να εξελίσσονται. (Χάρτης 3, Εικόνα 1) Χάρτης 1: Η γεωγραφική θέση της Κρήτης Χάρτης 2: Ανάγλυφο, Βυθομετρικές καμπύλες, Σύστημα Οικισμών και Οδικό Δίκτυο στην Κρήτη Δίκτυα & Ιστορία 35

Χάρτης 3: Τα Παλαιότερα ίχνη ζωής στην Κρήτη Εικόνα 1: Νεολιθική Πυξίδα με χαρακτή διακόσμηση 2. Οι φάσεις του Μινωϊκού πολιτισμού και οι φάσεις του οικιστικού δικτύου 2.1. Η Προανακτορική περίοδος - 1 η Φάση (2600 1900 π.χ.) Η 1 η φάση, του Μινωϊκού πολιτισμού είναι η Προανακτορική περίοδος η οποία τοποθετείται από το 2600 έως το 1900 π.χ. περίπου. Γύρω στο 2600 π.χ. φαίνεται ότι μικρές, στην αρχή, πληθυσμιακές ομάδες διείσδυσαν στην Κρήτη. Η προέλευσή τους είναι αμφι- 36 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

σβητούμενη. Η Μικρά Ασία και η Αίγυπτος είναι δύο από τις πιθανότερες περιοχές. (Χάρτης 4) Χάρτης 4: Η Προέλευση του Μινωϊκού Πολιτισμού Δεν πρέπει να έφεραν ιδιαίτερη αναστάτωση και μάλλον συνυπήρξαν ειρηνικά με τους προηγούμενους κατοίκους του νησιού, προσθέτοντας στοιχεία του πολιτισμού τους στον ήδη υπάρχοντα. Αρχίζει η χρήση των μετάλλων, κυρίως του χαλκού. Οι ομάδες στη συνέχεια γίνονταν όλο και πολυπληθέστερες, με αποτέλεσμα την αφομοίωση των παλαιοτέρων πληθυσμών. Από εκεί και μετά, η εξέλιξη του πολιτισμού υπήρξε γρήγορη με τη χρήση των άφθονων πόρων του νησιού και την αναζήτηση νέων, αρχικά στους γειτονικούς χώρους και αργότερα πιο μακριά. Παρότι στην αρχή της περιόδου τα σπήλαια δεν εγκαταλείπονται, κτίζονται νέοι οικισμοί με πυκνή δόμηση, χωρίς όμως πολεοδομική διάταξη. Τα σπίτια είναι γερά, κατασκευασμένα με πέτρα και πλίνθους, με πολλά δωμάτια, πλακόστρωτες αυλές και συχνά κόκκινους σοβάδες. Οι κυριότεροι οικισμοί βρίσκονται σε επίκαιρες για το εμπόριο θέσεις, όπως ο οικισμός της Βασιλικής στον ισθμό της Ιεράπετρας, και οι οικισμοί Μόχλου στα Βόρεια παράλια και Μύρτου στα Νότια. Δημιουργούνται και άλλοι οικισμοί στην πεδιάδα της Μεσαράς, οι οποίοι στηρίζονται στη Γεωργία και την Κτηνοτροφία. Οικοδομικά λείψανα αυτής της περιόδου εντοπίζονται και στη Ζάκρο. (Χάρτης 5) Πολλοί είναι οι τάφοι αυτής της περιόδου, θολωτοί και μεγάλοι (Μεσαρά), κτιστοί κάτω από το βράχο (Μόχλος), λαξευτοί (Αγιά Φωτιά Σητείας), ή ταφικά περιφράγματα (Αρχάνες, Χρυσόλακκος Μαλίων, Παλαίκαστρο, Ζάκρος). (Χάρτης 6) Δίκτυα & Ιστορία 37

Χάρτης 5: Οι κυριότεροι Οικισμοί της Προανακτορικής Περιόδου (2600-1900 π.χ.) Χάρτης 6: Οι κυριότεροι Θολωτοί Τάφοι της Προανακτορικής Περιόδου (2600-1900 π.χ.) 2.2. Η παλαιοανακτορική περίοδος - 2 η Φάση (1900 1700 π.χ.) Η φάση αυτή, γνωστή ως «Παλαιοανακτορική», καλύπτει την περίοδο 1900 1700 π.χ. Άγνωστα παραμένουν τα ιστορικά γεγονότα και τα αίτια τα οποία γύρω στα 1900 38 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

π.χ. έφεραν την απότομη μεταβολή στη ζωή των κατοίκων της Κρήτης. Η οικοδόμηση μεγάλων ανακτόρων στα Μινωϊκά κέντρα που δέσποζαν στην Κεντρική και Ανατολική Κρήτη, δείχνει συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια βασιλέων και νέο σύστημα διακυβέρνησης. Τα γεγονότα αυτά μπορεί να μη διαδραματίζονται μόνο στην Κρήτη, αλλά να έχουν σχέση με γενικότερες μεταβολές στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο καθώς και με μετακινήσεις πληθυσμών. Η ανακάλυψη περισσοτέρων ανακτόρων (καθένα αντιστοιχεί σε μεγάλο ζωτικό χώρο της Κεντρικής ή της Ανατολικής Κρήτης) αποκαλύπτει ότι, οι βασιλείς που συγκέντρωναν την εξουσία στα χέρια τους, είτε είχαν αναδειχθεί από τους τοπάρχες είτε κατόρθωσαν να επιβληθούν ανάμεσα στους αρχηγούς των σημαντικών, για την οικονομία του τόπου, περιοχών. Στον βόρειο κεντρικό πεδινό χώρο, στην Κνωσό, όπου από αιώνες άκμαζε σημαντικός οικισμός, κτίζεται το μεγαλύτερο ανάκτορο. Στην πεδιάδα της Μεσαράς (στη Νότια Κεντρική Κρήτη όπου άνθιζαν πολλοί οικισμοί) και ακριβώς στον λόφο που ελέγχει την είσοδο από τη θάλασσα, κτίζεται το ανάκτορο της Φαιστού. Στη λωρίδα, που απλώνεται σε μήκος πολλών χιλιομέτρων από την περιοχή της Κνωσού προς τα ανατολικά, κτίζεται τρίτο ανάκτορο, αυτό των Μαλίων, έδρα σημαντικού διοικητικού κέντρου. Υπολογίζεται ότι ένα τέταρτο ανάκτορο-διοικητικό κέντρο είχε ιδρυθεί στην Ανατολική Κρήτη. Λείψανα κτιρίων που βρέθηκαν στη Ζάκρο τοποθετούνται σ αυτή την περίοδο. Δυτικότερα από το υψηλό ορεινό συγκρότημα της Ίδης (Ψηλορείτη), στον ζωτικό χώρο της πεδιάδας του Αμαρίου Ρεθύμνης (περιοχή Μοναστηρακίου), ήλθε στο φως ένα μικρότερο ανάκτορο. Δεν υπάρχει βεβαιότητα για την ύπαρξη ανακτορικών κέντρων στη Δυτική Κρήτη, μολονότι τελευταίες έρευνες έδωσαν άφθονα στοιχεία για την επέκταση και σ αυτή την περιοχή των παλαιοανακτορικών οικισμών. Πιθανότερο είναι να υπήρχε στην πεδινή ζώνη των Χανίων κάποιο ανακτορικό κέντρο, ίσως όχι μακριά από τη σημερινή πόλη, όπου εμφανίσθηκαν παλαιοανακτορικά λείψανα. Σύμφωνα με μια ελληνική, σκοτεινή κάπως, παράδοση, στη Βαλχανία (Χανιά) ιδρύθηκε πόλη από το βασιλέα Μίνωα. (Χάρτης 7) Τα ανάκτορα οικοδομήθηκαν από την αρχή σαν πολυσύνθετα κτίρια, που μαρτυρούν την οργάνωση της συγκεντρωτικής εξουσίας των βασιλέων, μια γραφειοκρατική διοίκηση και την οργάνωση εκλεκτής παραγωγής μέσα στα ανακτορικά εργαστήρια. Τα τεχνικά έργα που εξυπηρέτησαν τις βασικές ανάγκες των παλαιών ανακτόρων προξενούν κατάπληξη. Υπήρχαν δρόμοι και πολύ καλά οργανωμένα συστήματα αποχέτευσης. Χρησιμοποιήθηκαν εγκαταστάσεις που εξασφάλιζαν πόσιμο νερό. Στην Κνωσό, το πόσιμο νερό έφτανε μέσα σε πήλινους σωλήνες από μια πηγή του βουνού Γιούκτας (το Μινωικό όνομα ήταν Ιυκτός), από απόσταση περίπου δέκα χιλιομέτρων. (Εικόνα 2) Η τέχνη αυτή την περίοδο φτάνει σε μεγάλη ακμή και, εκτός από την αρχιτεκτονική η οποία αντικατοπτρίζεται στα ανάκτορα, η κεραμική φτάνει σε επίπεδο τελειότητας. Το ζωγραφικό στοιχείο συνδυάζεται με το πλαστικό, ενώ η πολύχρωμη διακοσμητική αποδίδει με θαυμαστό τρόπο το στοιχείο της δυναμικής κίνησης. Έξοχα και μοναδικά δείγματα αποτελούν τα Καμαραϊκά αγγεία (ονομασία που τους δόθηκε από το σπήλαιο των Καμαρών, όπου βρέθηκαν). Την Παλαιοανακτορική πηλοπλαστική τη γνωρίζουμε καλύτερα Δίκτυα & Ιστορία 39

Χάρτης 7: Ανακτορικά Κέντρα της Παλαιοανακτορικής Περιόδου (1900-1700 π.χ.) Εικόνα 2: Όψεις Κατοικιών στη Μινωϊκή Κρήτη από τα αναθήματα στα ιερά Κορυφών (τόπους λατρείας σε κορυφές λόφων ή βουνών). Τα γνωστότερα είναι του Πετσοφά, του Πισκοκέφαλου, του Γιούχτα, του Καλού Χωριού, του Κόφινα, του Τραόσταλου, του Βρύσινα. Δημιουργούνται επίσης και εξαίρετης τεχνικής κοσμήματα, όπως το γνωστότατο κόσμημα των μελισσών από το Χρυσόλακκο Μαλίων, καθώς και σφραγιδόλιθοι. (Εικόνες 3, 4, 5) Μια τρομακτική, πιθανόν, σεισμική καταστροφή, η οποία τοποθετείται γύρω στο 1700 π.χ. περίπου, γκρεμίζει τα ανάκτορα και αφανίζει περιοχές. Μετά τη θεομηνία, οι κάτοικοι συσπειρώθηκαν σε μια γιγαντιαία προσπάθεια, που έδωσε την ευκαιρία για ανανέωση της μορφής του πολιτισμού και αναδιοργάνωση της ζωής στην Κρήτη. 40 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Εικόνα 3: Τοιχογραφία της «Παριζιάνας» - Ανάκτορο Κνωσού Εικόνα 5: Κόσμημα των Μελισσών Εικόνα 4: Φρουτιέρα Καμαραϊκή με ολόγλυφα άσπρα άνθη 2.3. Η νεοανακτορική περίοδος- 3 η Φάση (1700 1450 π.χ.) Αρχίζει, λοιπόν, η 3 η φάση του Μινωϊκού πολιτισμού, η χρυσή περίοδος της ανάπτυξής του. Η φάση αυτή ονομάζεται Νεοανακτορική εποχή και καλύπτει την περίοδο 1700-1450 π.χ. περίπου. Τα κύρια στοιχεία της ακμής μπορεί κανείς να τα αναζητήσει σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής, θρησκευτικής, δημόσιας και ιδιωτικής και σε όλες τις μορφές της τέχνης. Κατά την περίοδο αυτή η οικιστική αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα η αρχιτεκτονική των α- νακτόρων, ανέπτυξε μορφές θαυμάσια προσαρμοσμένες στο κλίμα της Κρήτης και στην ανάγκη να μην απομονωθεί ο άνθρωπος από τη φύση. Η ανοικοδόμηση των ανακτόρων έγινε επάνω σε οργανωμένα σχέδια ικανών αρχιτεκτόνων. Οι αρχιτέκτονες αυτοί αφ ε- νός, καρπώθηκαν την μακρά πείρα των παλαιοανακτορικών χρόνων και αφ ετέρου, προσάρμοσαν τα αρχιτεκτονικά τους προγράμματα στις νέες συνθήκες, με προοπτική ευρύτερης μελλοντικής εξέλιξης. Δίκτυα & Ιστορία 41

Α. Τα μεγάλα ανάκτορα Οι μεγάλοι «οικισμοί» Τέσσερα μεγάλα ανακτορικά κέντρα, αυτής της περιόδου, έχουν έρθει στο φως. Πρόκειται για τα ανάκτορα-κέντρα της Κνωσού, της Φαιστού, των Μαλίων και της Ζάκρου. Τα ανάκτορα είναι πολυδαίδαλα και πολυώροφα. Σε όλα ακολουθήθηκαν οι ίδιες βασικές αρχές στη διάταξη του γενικού σχεδίου. Κύριο στοιχείο ήταν η κεντρική αυλή. Γύρω από αυτή απλώθηκε προς όλες τις κατευθύνσεις το υπόλοιπο κτίριο αλλά, με βασικούς άξονες από βορά προς νότο των δύο κυρίων πτερύγων. Σοφά μελετημένο είναι και το υδρευτικό και αποχετευτικό τους δίκτυο. (Χάρτης 8) Χάρτης 8: Έκταση των Ανακτορικών Κέντρων κατά τη Νεοανακτορική Περίοδο (1700-1450 π.χ.) Το ανάκτορο της Κνωσού ξεπέρασε κάθε προηγούμενο σε έκταση, πολυτέλεια και μεγαλοπρέπεια. Το εμβαδόν του έφτασε τα 22.000 τ.μ. Αποτελούνταν από βασιλικά διαμερίσματα, διαμερίσματα για τις ιερές τελετές, αίθουσες συμποσίων και τελετών, στοές, λουτρά, εργαστήρια, αποθήκες, κλιμακοστάσια. Αυτό το πλήθος των χώρων του διαμόρφωσε και τον μύθο του λαβύρινθου. Γύρω από το τεράστιο κτιριακό συγκρότημα, το ο- ποίο βρίσκεται σε μια απόσταση περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων από τη θάλασσα, απλωνόταν μια ατείχιστη πόλη 80.000 κατοίκων. Αν υπολογιστούν μάλιστα και οι κάτοικοι της λιμενικής περιοχής, ο συνολικός πληθυσμός πρέπει να ξεπερνούσε τις 100.000 κατοίκους. Ήταν το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της ευρωπαϊκής ηπείρου εκείνης της εποχής. (Εικόνες 6, 7, 8, 9) Το ανάκτορο της Φαιστού είναι κατά πολύ μικρότερο, περίπου 9000 τ.μ., χτισμένο πάνω σ ένα λόφο στη δυτική άκρη της πεδιάδας της Μεσαράς. Ο Διόδωρος αναφέρει ότι η Φαιστός είναι μια από τις τρεις πόλεις (οι άλλες δύο είναι η Κνωσός και η Κυδωνία) που έκτισε ο Μίνωας στην Κρήτη. (Εικόνα 10) 42 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Εικόνα 6: Κνωσός Ισομετρική απεικόνιση και στοιχεία του Ανακτόρου Εικόνα 7: Ανάκτορο Κνωσού: Το τελειότερο αποχετευτικό σύστημα του δυτικού κόσμου έως τη Ρωμαϊκή εποχή Εικόνα 8: Σχέδιο κάτοψης Ανακτόρου Κνωσού Δίκτυα & Ιστορία 43

Εικόνα 9: Γενική άποψη του Ανακτόρου Κνωσού Εικόνα 10: Το Ανάκτορο της Φαιστού Το ανάκτορο των Μαλίων μολονότι είναι πτωχότερο σε υλικά κατασκευής, σε έκταση δεν υστερεί καθόλου από το ανάκτορο της Φαιστού. Είναι χτισμένο στην ανατολική άκρη της πεδιάδας των Μαλίων. Το ανάκτορο βρίσκεται κοντά στη θάλασσα, βόρεια του δρόμου που οδηγεί στην ανατολική Κρήτη. Η θέση του είναι σημαντική για την ανάπτυξη της ναυτιλίας. (Εικόνα 11) Το τέταρτο μεγάλο Μινωικό ανάκτορο αποκαλύφθηκε στην Κάτω Ζάκρο. Η τοποθεσία βρίσκεται σε μικρό όρμο της ανατολικής παραλίας, στην άκρη στενής κοιλάδας ανάμεσα σε χαμηλά υψώματα. Η θέση αυτή, απέναντι από τις Συροφοινικικές ακτές και την 44 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Εικόνα 11: Το Ανάκτορο των Μαλίων Εικόνα 12: Το Ανάκτορο της Ζάκρου Αίγυπτο, εξηγεί τη δημιουργία και την ακμή αυτού του σημαντικού ανακτορικού κέντρου. Το ανάκτορο της Ζάκρου είναι το μόνο από τα Μινωικά ανάκτορα που βρέθηκε με τα θησαυροφυλάκιά του ασύλητα μετά την καταστροφή του. Στο βορειοανατολικό λόφο, επάνω από το ανάκτορο, εκτείνονταν οικοδομήματα - παραρτηματα πιθανόν του ανακτόρου, τα οποία προορίζονταν για κατοικίες αξιωματούχων, αλλά και για την εξυπηρέτηση της ανακτορικής διοικητικής, οικονομικής και θρησκευτικής ζωής. (Εικόνα 12) Β. Τα μικρά ανάκτορα και οι επαύλεις Μικρότεροι «οικισμοί» Εκτός από τα μεγάλα ανάκτορα, αναγνωρίστηκαν στις ίδιες ή γειτονικές περιοχές και άλλα μικρότερα. Δεν είναι εύκολη η εξακρίβωση του σκοπού τον οποίο εξυπηρετούσε η ίδρυσή τους. Για μερικά από αυτά θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι προορίζονταν για θερινή διαμονή των βασιλέων. Κάποια άλλα, πιθανόν είναι κατοικίες αξιωματούχων ή ιερέων. Υπάρχει όμως και η άποψη εκείνων που υποστηρίζουν ότι η κεντρική βασιλική εξουσία έχει εξασθενίσει και έχουν εμφανιστεί και άλλοι ισχυροί παράγοντες. Επίσης, υπάρχει και η θεώρηση ότι τα μεγάλα ανάκτορα ήταν ιερά των θεών και τα μικρότερα ήταν τα ανάκτορα των βασιλέων. Στην περιοχή των Αρχανών, σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από το ανάκτορο της Κνωσού, ανακαλύφθηκε πελώριο κτίριο με κατασκευή εφάμιλλη, αν όχι και ανώτερη, του ανακτόρου της Κνωσού, που μοιάζει με ανάκτορο. Θα μπορούσε να είναι το θερινό ανάκτορο. Στον γειτονικό λόφο Φουρνί βρέθηκαν θολωτοί τάφοι με χαρακτήρα βασιλικό ή πριγκιπικό. Ανάλογο χαρακτήρα πρέπει να είχε και η εκτεταμένη έπαυλη που ανακαλύφθηκε στον λόφο της Αγίας Τριάδας, σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από το ανάκτορο της Φαιστού. Η έπαυλη στην πραγματικότητα είναι ένα μικρό παλάτι και τα ευρήματά της, Δίκτυα & Ιστορία 45

καθώς και των γειτονικών τάφων, είναι πραγματικά βασιλικά. Διαφορετικός ήταν ο χαρακτήρας δύο άλλων κτιρίων που χαρακτηρίστηκαν Μικρά Ανάκτορα στην Κνωσό και στα Μάλια. Βρίσκονται τόσο κοντά στα (Μεγάλα) Ανάκτορα που δεν μπορούμε να δεχτούμε τη θερινή τους χρήση από τους βασιλείς. Ακόμη, είναι πολύ πιθανόν να υπήρχαν ενδιαιτήματα ειδικά για τους βασιλείς και στα λιμάνια, όπου θα κατέβαιναν για τον έλεγχο του βασιλικού εμπορίου. Η Έπαυλη των Κρίνων, π.χ., μέγαρο στο λιμάνι της Αμνισού και στολισμένο με τοιχογραφίες βασιλικής μεγαλοπρέπειας, ίσως να χρησιμοποιούνταν από τον βασιλιά της Κνωσού. Μεγάλα κτίρια τα οποία χαρακτηρίστηκαν ως ανάκτορα, βρέθηκαν στα Γουρνιά και στον οικισμό της Πλάτης του Λασηθίου. Σκορπισμένα στην ύπαιθρο, τόσο στην Κεντρική όσο και στην Ανατολική Κρήτη, και σχεδόν πάντοτε σε πολύ επίκαιρες θέσεις, ανακαλύφθηκαν εκτεταμένα κτίρια, τα οποία θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς ως αγροικίες ή επαύλεις. Τέτοιες εγκαταστάσεις είναι: Χάρτης 9: Αγροικίες, Επαύλεις και Μικρά Ανάκτορα στην Κρήτη κατά τη Νεοανακτορική Περίοδο (1700-1450 π.χ.) Στη Δυτική Κρήτη: του Αποδούλου Ρεθύμνης και των Χανίων. Στην Κεντρική Κρήτη: του Νίρου Χάνι, της Τυλίσου, του Βαθυπέτρου, των Βιτσιλών στην περιοχή Λυκάστου, της Μητροπόλεως της Γόρτυνος και της Πλάτης του Λασηθίου. Στην Ανατολική Κρήτη: οι αγροικίες της Σητείας, των Αχλαδιών, του Πισκοκεφάλου, της Ζου, του Προφήτη Ηλία της περιοχής Πραισού, του Αγίου Κωνσταντίνου της ίδιας περιοχής και της Επάνω Ζάκρου. (Χάρτης 9) 46 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Γ. Άλλα Μινωϊκά κέντρα «Οικισμοί» Εκτός από τις Μινωϊκές πόλεις που ήταν κτισμένες γύρω από τα μεγάλα ανάκτορα, ερευνήθηκαν συστηματικά και κάποια ακόμη Μινωϊκά κέντρα στην Ανατολική Κρήτη. Η πόλη των Γουρνιών με άγνωστη Μινωϊκή ονομασία, από τη σημαντική της θέση ασκούσε τον έλεγχο στο στενό πέρασμα από θάλασσα σε θάλασσα της Κρήτης, δηλαδή, στον Ι- σθμό της Ιεράπετρας. Στο ξερονήσι της Ψείρας, που βρίσκεται στον ευρύχωρο κόλπο του Μεραμπέλλου, είχε ακμάσει ένας εμπορικός και ναυτικός οικισμός, κτισμένος αμφιθεατρικά στην πλαγιά μιας γλώσσας ξηράς, που σχημάτιζε λιμάνι εξασφαλισμένο από τους ανέμους. Δε γνωρίζουμε πολλά για τα λιμάνια της Κνωσού, Πόρο και Κατσαμπά και Αμνισό, τα οποία στον Όμηρο χαρακτηρίζονται «λιμένες χαλεποί». Άλλα λιμάνια υπήρξαν: στα Μάταλα, στον Κομμό, στην Ιεράπετρα, στο Μακρύ Γιαλό, στους όρμους των Μαλίων, του Μεραμπέλλου, του Μόχλου, της Σητείας. Προς τα δυτικά, λιμάνια εμφανίζονται στους όρμους της Ρίθυμνας (Ρεθύμνου) και Βαλχανίας (Χανίων). Πολύ πλούσιος και ε- ξαιρετικά καλοχτισμένος ήταν και ο λιμενικός οικισμός του Παλαικάστρου. Είχε ρυμοτομικό σχέδιο και άνετα σπίτια. (Χάρτης 10) Χάρτης 10: Άλλα Μινωϊκά Κέντρα «Οικισμοί» στην Κρήτη κατά τη Νεοανακτορική Περίοδο (1700-1450 π.χ.) Δ. Σπήλαια Ναοί Ιερά κορυφών «Οικισμοί» Στα χρόνια της ακμής του Μινωϊκού πολιτισμού οι μεγάλοι ναοί ήταν άγνωστοι. Η λατρεία γίνονταν σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους στο παλάτι και στις επαύλεις. Γίνονταν όμως, όπως και παλαιότερα, και μέσα σε σπήλαια. Τα πιο γνωστά από αυτά είναι: Το Δικταίο άντρο (όπου η Ρέα έκρυψε τον Δία), το σπήλαιο της Ειλειθυίας (θεάς του Δίκτυα & Ιστορία 47

Έρωτα και της αναπαραγωγής) στην Αμνισό, το σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου, στο οποίο μάλλον λατρεύονταν κάποιος πολεμικός θεός, το σπήλαιο των Καμαρών και άλλα. (Χάρτης 11) Χάρτης 11: Ιερά Σπήλαια στην Κρήτη κατά τη Νεοανακτορική Περίοδο (1700-1450 π.χ.) Και σε κορυφές βουνών προσέφεραν λατρεία οι Μινωΐτες, όπως στα Αστερούσια, στο Γιούκτα, το Φιλέρημο. (Χάρτης 12) 2.4. Η Mετανακτορική περίοδος - 4 η Φάση (1450 1100 π.χ.) Μεταξύ 1500 π.χ. και 1450 π.χ. μια ακόμη μεγάλη καταστροφή έπληξε την Κρήτη. Σύμφωνα με τη θεωρία του καθηγητή Μαρινάτου - ο οποίος, κάνοντας ανασκαφές στο επίνειο της Κνωσού, την Αμνισό, βρήκε ηφαιστειακό υλικό - πρόκειται για έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, η οποία έλαβε τρομακτικές διαστάσεις. Παλιρροϊκά κύματα έπνιξαν τα βόρεια παράλια της Κρήτης. Η καταστροφή υπήρξε ολοκληρωτική. Κανένα ανάκτορο δεν επέζησε, με μοναδική εξαίρεση το ανάκτορο της Κνωσού, το οποίο πλέον αποτελεί έδρα μιας νέας δυναστείας που έφτασε εκεί από την κυρίως Ελλάδα. Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η αιτία της καταστροφής του Μινωϊκού πολιτισμού ήταν η επιδρομή των Αχαιών. Η εποχή μεταξύ 1450 και 1100 π.χ. αποτελεί τη Μετανακτορική εποχή της Κρήτης. Οι Αχαιοί χτίζουν τα δικά τους μέγαρα και πολλά από τα μυκηναϊκά κέντρα απλώνονται, τώρα, σ όλη την Κρήτη (Κυδωνία, Πολυρρήνια, Κίσαμος, Κνωσός, Γόρτυνα, Φαιστός, Λύττος, Αρκαδία, Ρύτιο κ.λ.π.). (Χάρτης 13) 48 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 12: Ιερά Κορυφών στην Κρήτη κατά τη Νεοανακτορική Περίοδο (1700-1450 π.χ.) Χάρτης 13: Μυκηναϊκά Κέντρα στην Κρήτη κατά τη Μετανακτορική Περίοδο (1450-1100 π.χ.) 3. Το οδικό δίκτυο Το οδικό δίκτυο της Κρήτης ανεπτυγμένο ήδη από τα παλαιοανακτορικά χρόνια, έγινε πυκνότερο κατά τη νεοανακτορική περίοδο και εφοδιάστηκε με πλήθος τεχνικά έργα, ο- Δίκτυα & Ιστορία 49

δοφυλάκια, ξενώνες κ.λ.π. Οι δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι και συνέδεαν τις πόλεις, τα λιμάνια, τα χωριά και τις επαύλεις μεταξύ τους. Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι υπήρχε μια παραλιακή οδός που συνέδεε μεταξύ τους όλους τους οικισμούς που βρίσκονταν κατά μήκος της βόρειας παραλίας, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα ή δίπλα της. Δηλαδή, διέρχονταν: από το Γάζι, κοντά από τις εκβολές του Αλμυρού και του Γιόφυρου, από τα λιμάνια της Κνωσού, στις εκβολές του Καιράτου, από την Αμνισό, από τα κέντρα του Νίρου, των Γουρνιών, των Γουβών, του Ανισαρά, των Μαλίων, του Σίσι, της Μιλάτου. (Χάρτης 14) Χάρτης 14: Το Οδικό Δίκτυο στην Κρήτη κατά τη Μετανακτορική Περίοδο (1450-1100 π.χ.) Άλλοι δρόμοι από την Κνωσό οδηγούσαν προς το εσωτερικό του νησιού στις Αρχάνες και το Βαθύπετρο. Από εκεί στρέφονταν προς τη Λύκαστο και δια μέσου της Γόρτυνος και της Φαιστού έφταναν στον Κομμό στο δυτικό άκρο της Μεσαράς. Ο δρόμος προς τη Δυτική Κρήτη περνούσε από την Τύλισο, το Σκλαβόκαμπο, τις Γωνιές Μαλεβιζίου. Αλλά και από την περιοχή της Φαιστού δια μέσου της Αγίας Γαλήνης και του Αποδούλου, μπορούσε κάποιος να πάει στο Ρέθυμνο. (Χάρτης 15) Η ανακάλυψη στο Παλαίκαστρο μικρού τετράτροχου αμαξιού βεβαιώνει ότι είχαν διαμορφωθεί δρόμοι, κατάλληλοι και για μικρά τροχήλατα οχήματα. Τέτοια οχήματα, παράλληλα με τα ζώα βοηθούσαν και στις μεταφορές των φορτίων από την ύπαιθρο στους οικισμούς και στα λιμάνια. (Εικόνες 13, 14) 50 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 15: Παραθαλάσσια και Ηπειρωτικές Οδοί στην Κρήτη Εικόνα 13: Μικρό τροχήλατο αμάξι Εικόνα 14: Δρόμος της πόλης Γουρνιά Δίκτυα & Ιστορία 51

4. Επίλογος Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα, κάπως έτσι μπορούμε να χαρτογραφήσουμε τα Κέντρα του Μινωϊκού Πολιτισμού. Ελπίζουμε και ευχόμαστε σύντομα να έρθουν στο φως περισσότερα στοιχεία, να αποκρυπτογραφηθούν και οι αρχαιότερες της Γραμμικής Β γραφές και να φωτίσουν περισσότερο αυτόν τον μοναδικό πολιτισμό. (Εικόνες 15, 16) Εικόνα 15: Ο Δίσκος της Φαιστού Εικόνα 16: Κήπος με πουλιά (πέρδικες) Βιβλιογραφία 1. Αλεξίου Στυλιανός, «Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Μινωικός Πολιτισμός. Γενική Δ/νσις Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως», Αθήναι 1973. 2. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Τόμος Α. Εκδοτική Αθηνών. 3. Λογιάδου-Πλάτωνος Σωσώ, «Κρήτη. Αρχαιολογία Ιστορία», Εκδόσεις Δ&Ι. Μαθιουλάκης, Αθήνα. 4. Παπαποστόλου Ι.Α., «Κρήτη. Κνωσός Φαιστός Μάλια Αγ. Τριάδα Ζάκρος και το Μουσείο Ηρακλείου», Εκδόσεις ΚΛΕΙΩ, Αθήνα 1981. 5. «Πατριδογνωσία. Ελλήνων Τόποι: 10000 χρόνια Ιστορίας», Εκδόσεις: Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, τόμος 6 ος και 7 ος. 6. Andronicos Manolis, «Herakleion Museum and Rrchaelogical Sites of Crete», Ekdotike Athenon, s.a., Athens 1979. 7. Botsford k Robinson, «Αρχαία Ελληνική Ιστορία Αναθεωρημένη από τον καθηγητή Donald Kagan», Mορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα 1985. 8. Faure Paul, «Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωική Εποχή. Μετάφραση: Έλλης Ι. Αγγέλου», Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1988. 52 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006