Εργασιακό στρες και Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης λειτουργών υγείας Κωνσταντινος Ν Φουντουλάκης Επικουρος Καθηγητής Ψυχιατρικής Γ Παν Ψυχιατρική Κλινική ΠΓΝ ΑΧΕΠΑ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Επαγγελματική πίεση (job stress) Επαγγελματική Εξουθένωση (burnout) Κλινική κατάθλιψη (clinical depression) Κ.Ν. Φουντουλάκης, Λέκτορας Ψυχιατρικής Α.Π.Θ.
Επαγγελματική πίεση (job stress) Το επαγγελματικό περιβάλλον δεν είναι μόνο πηγή ευχαρίστησης, αλλά ίσως συνηθέστερα αποτελεί πηγή πίεσης Σε αντίθεση με το προσωπικό-οικογενειακό περιβάλλον, το επαγγελματικό δεν είναι εύκολο να τροποποιηθεί από το άτομο με βάση τις προσωπικές του ανάγκες Η πίεση προέρχεται από εξωτερικούς προς το άτομο παράγοντες (φύση της εργασίας, φόρτος, θέση, οργάνωση υπηρεσίας, χρόνια παρά επεισοδιακά εργασιακά προβλήματα), αλλά και εσωτερικούς (στάση απέναντι στη συγκεκριμένη εργασία, προσωπικότητα) Δεν υπάρχουν στοιχεία για την επαγγελματική πίεση σε συνθήκες κάτω των 50 ωρών εργασίας εβδομαδιαίως
Επαγγελματική Εξουθένωση (burnout) Κατά τον Freudenberger (1974) ορίζεται ως η τάση ο επαγγελματίας να αποτυγχάνει στους στόχους του κάνοντας ταυτόχρονα υπερβολική χρήση προσπάθειας, δύναμης και εφεδρειών. Χαρακτηρίζεται από ακαμψία, πείσμα, αντίσταση σε κάθε πρόοδο και αλλαγή, επειδή αυτά σημαίνουν ανάγκη για νέα προσαρμογή. Κατά τους Freudenberger, Cherniss, Brezniak και Ben Ya Ir είναι η νόσος των αφοσιωμένων και των ευσυνείδητων εργαζομένων, που νιώθουν ταυτόχρονα υψηλή εσωτερική πίεση να εργαστούν και εξωτερική να προσφέρουν (στοιχεία που μοιάζουν με αντιδραστικό σχηματισμό).
Maslach and Jackson (1976, 1982, 1986) Ο πληρέστερος ορισμός της επαγγελματικής εξουθένωσης δόθηκε από τους Maslach και Jackson και αφορά τόσο την ψυχική όσο και τη σωματική εξουθένωση των επαγγελματιών εκείνων που η φύση της εργασίας τους απαιτεί συνεχή επαφή με άλλους ανθρώπους. Τρεις διαστάσεις: Συναισθηματική εξουθένωση (Emotional exhaustion) Αποπροσωποποίηση (Depersonalization-αλλά ουσιαστικά πρόκειται για συναισθηματική μόνωση) Μείωση των προσωπικών επιτευγμάτων (Decrease of Personal Achievements) Τρείς χρονολογικές φάσεις: που αντιστοιχούν στις τρεις ανωτέρω διαστάσεις
Μοντέλο ανάπτυξης επαγγελματικής εξουθένωσης σε νοσηλευτές ηλικίας<36 ετών E(+), N(+), L(+) Συναισθηματική εξάντληση Φάση Α P (+), έτη στο τμήμα (+), έτη στο νοσοκ (+) Αριθμ αλλαγών (-), εκπαίδευση (+) ηλικία (+) Αποπροσωποποίηση Προσωπικά επιτεύγματα Φάσεις Β και Γ ηλικία (+) E(-), N(+), L(+) P, έτη στο τμήμα, έτη στο νοσοκ, Αριθμ αλλαγών, εκπαίδευση Συναισθηματική εξάντληση Προσωπικά επιτεύγματα Αποπροσωποποίηση Iacovides A., Fountoulakis K., Moysidou Ch., Ierodiakonou Ch.: Burnout in Nursing Staff: A Clinical Syndrome Rather Than a Psychological Reaction? Gen Hosp Psychiatry, 1997;19(6):419-429
Μοντέλο ανάπτυξης επαγγελματικής εξουθένωσης σε νοσηλευτές ηλικίας>35 ετών Φάση Α E(+), N(+), L(+) P (+), έτη στο τμήμα (-), έτη στο νοσοκ (+) Αριθμ αλλαγών (-), εκπαίδευση (+) Συναισθηματική εξάνντληση Αποπροσωποποίηση ηλικία (+) Προσωπικά επιτεύγματα Φάση B E(+), N(+), L(+), έτη στο τμήμα (-) P(+), έτη στο τμήμα (+) Αριθμός αλλαγών (+), εκπαίδευση(+) Συναισθηματική εξάνντληση Αποπροσωποποίηση ηλικία (+) Προσωπικά επιτεύγματα Φάση Γ ηλικία (+) E(+), N(+), L(+) P, έτη στο τμήμα Αριθμός αλλαγών, εκπαίδευση Συναισθηματική εξάνντληση Αποπροσωποποίηση Προσωπικά επιτεύγματα Iacovides A., Fountoulakis K., Moysidou Ch., Ierodiakonou Ch.: Burnout in Nursing Staff: A Clinical Syndrome Rather Than a Psychological Reaction? Gen Hosp Psychiatry, 1997;19(6):419-429
Τα ανωτέρω προτείνουν ότι το σύνδρομο της Επαγγελματικής Εξουθένωσης (burnout) δεν είναι απλά μια έντονη αλλά «φυσιολογική» ψυχολογική αντίδραση του ατόμου σε αντίξοες συνθήκες και γεγονότα, αλλά ουσιαστικά υπάρχει ποιοτική ασυνέχεια του φαινομένου καθώς εξελίσσεται σε διαδοχικές φάσεις Η εξάρτηση του ανεπτυγμένου συνδρόμου Επαγγελματικής Εξουθένωσης από τις διαστάσεις Ε, Ν, και L του EPQ, και η υποχώρηση της επίδρασης παραγόντων όπως ο τρόπος σκέψης (διάσταση Ρ), και τα επαγγελματικά χαρακτηριστικά, σημαίνουν ότι το σύνδρομο έχει στο βάθος ποιοτικούς χαρακτήρες από εκείνους που παραδοσιακά αποκαλούνται «νευρωτικοί»
Νοσηλευτικό προσωπικό Ηλικία <36 ετών Ηλικία >35 ετών 9,15% 7,7% 40,20% 50,65% 75,05% 17,25% Επαγγελματική Εξουθένωση Όχι Επαγγελματική Εξουθένωση Ευαισθησία Iacovides A., Fountoulakis K., Moysidou Ch., Ierodiakonou Ch.: Burnout in Nursing Staff: A Clinical Syndrome Rather Than a Psychological Reaction? Gen Hosp Psychiatry, 1997;19(6):419-429 Iacovides A., Fountoulakis K., Ierodiakonou Ch.: Is it Possible to Predict Burnout in Nursing Staff and its Possible Progression to Depression? Primary Care Psychiatry, 1999;5: 77-78
Ιατρικό Προσωπικό 30% Ειδικευόμενοι ιατροί 2% 3% 10% 70% 50% 35% Valko et al, 1975 Επιτυχής απόπειρα αυτοκτονίας Ανεπιτυχής απόπειρα αυτοκτονίας Παραίτηση από την ιατρική Απουσία λόγω Εξουθένωσης Smith et al, 1986
Επιπτώσεις της Επαγγελματικής Εξουθένωσης Πρόωρη συνταξιοδότηση Συχνότερη χρήση των υπηρεσιών υγείας Απώλεια ημερών εργασίας Μείωση παραγωγικότητας Σημαντικές (πιθανολογούμενες) επιπτώσεις στην ψυχοσωματική υγεία Χαμηλή ποιότητα παρεχομένων υπηρεσιών από τον επαγγελματία
Σχέση μεταξύ προσωπικότητας, επαγγελματικής εξουθένωσης και κατάθλιψης Θεωρητική προσέγγιση Το είδος της εργασίας δρα ως φίλτρο για το είδος της προσωπικότητας των ατόμων που προσελκύει. Η προσωπικότητα καθορίζει την ερμηνεία του περιβάλλοντος και την αλληλεπίδραση του ατόμου με αυτό Στο ένα άκρο βρίσκονται τα άτομα εκείνα που πιστεύουν ότι έχουν τον απόλυτο έλεγχο του περιβάλλοντος (internal locus of control) και στο άλλο εκείνα που πιστεύουν το αντίθετο (external locus of control) Τα άτομα της πρώτης κατηγορίας (προσωπικότητα τύπου Α) νιώθωντας κύριοι του ελέγχου μειώνουν το άγχος που δέχονται από το περιβάλλον, ωστόσο όταν το άγχος για απόδοση που προέρχεται από μέσα τους υπερισχύσει τότε οδηγούνται ταχύτατα σε εξουθένωση
Οι περισσότερες εμπειρικές μελέτες του φαινομένου προτείνουν ότι η Επαγγελματική Εξουθένωση και η Κατάθλιψη αποτελούν ξεχωριστές οντότητες με κοινό περίπου το 20% της διασποράς τους. (Del Erba et al, 1994; Bellani et al, 1996; McKnight et al, 1995; Glass et al, 1993) Ωστόσο μια μέτρια συσχέτιση είναι φανερή, που όμως μπορεί να οφείλεται ανάμεσα στα άλλα και σε αδυναμία των ορισμών
όχι ναι Burnout καθόλου ήπια Κατάθλιψη μέτρια σοβαρή Πηγή: Iacovides A., Fountoulakis K.N., Moysidou Ch., Ierodiakonou Ch.: Burnout in Nursing Staff: Is There a Relationship Between Depression and Burnout? Int J Psychiatry in Medicine, 1999;29:421-433
Cluster Analysis των αντικειμένων των κλιμάκων ΜΒΙ και ZDRS. Είναι εμφανές ότι ομαδοποιούνται ανεξάρτητα 60 Πηγή: Iacovides A., Fountoulakis K.N., Moysidou Ch., Ierodiakonou Ch.: Burnout in Nursing Staff: Is There a Relationship Between Depression and Burnout? Int J Psychiatry in Medicine, 1999;29:421-433 50 40 30 20 10 0
Συμπέρασμα - Η Επαγγελματική Εξουθένωση είναι ένα συνηθισμένο πρόβλημα στη σύγχρονη κοινωνία, περισσότερο απ ότι γενικά πιστεύεται. - Πιθανότερο είναι ότι δεν αποτελεί απλά μια «φυσιολογική ψυχολογική αντίδραση» αλλά ένα νευρωτικό σύνδρομο. - Τα εμπειρικά δεδομένα προτείνουν ότι η Επαγγελματική Εξουθένωση είναι διαφορετική κλινική οντότητα από την κατάθλιψη, αλλά ενδέχεται να μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά - Ενδέχεται να υπάρχει μια ομάδα επαγγελματιών που εμφανίζουν μια ευαλωτότητα για την ανάπτυξη εξουθένωσης, λόγω χαμηλής ικανοποίησης που λαμβάνουν από την εργασία τους.
Maslach Burnout Inventory ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ: 1- ποτέ δε μου συμβαίνει 4- δυό ή τρείς φορές το μήνα 7- κάθε μέρα μου συμβαίνει 2- λίγες φορές το χρόνο 5- μια φορά την εβδομάδα 3- μια φορά το μήνα ή λιγότερο 6- αρκετές φορές την εβδομάδα 1. Νιώθω ψυχικά εξαντλημένη από τη δουλειά μου 2. Νιώθω άδεια, σα να μην έχει μείνει τίποτα μέσα μου την ώρα που σχολάω από τη δουλειά 3. Νιώθω κουρασμένη όταν ξυπνάω το πρωί και έχω να αντιμετωπίσω ακόμα μια μέρα στη δουλειά 4. Μπορώ εύκολα να καταλάβω πώς νιώθουν οι ασθενείς μου για όσα τους συμβαίνουν 5. Νιώθω ότι συμπεριφέρομαι απρόσωπα σε μερικούς ασθενείς σαν να ήταν αντικείμενα 6. Μου είναι πολύ κουραστικό να δουλεύω με ανθρώπους όλη την ημέρα 7. Κανονίζω πολύ αποτελεσματικά τα προβλήματα των ασθενών μου 8. Νιώθω εξουθενωμένη από τη δουλειά μου 9. Νιώθω ότι επηρεάζω θετικά τη ζωή των ασθενών μου μέσα από τη δουλειά μου 10. Νιώθω λιγότερο ευαίσθητη πρός τους ανθρώπους από τότε που άρχισα αυτή τη δουλειά 11. Με προβληματίζει το ότι σιγά-σιγά αυτή η δουλειά με κάνει συναισθηματικά πιό σκληρή 12. Νιώθω γεμάτη δύναμη και ενεργητικότητα 13. Νιώθω απογοητευμένη από τη δουλειά μου 14. Πιστεύω ότι εργάζομαι πολύ σκληρά στη δουλειά μου 15. Στην ουσία δε με ενδιαφέρει τι συμβαίνει σε μερικούς ασθενείς μου 16. Μου δημιουργεί μεγάλη ένταση το να βρίσκομαι σε άμεση επαφή με άλλους ανθρώπους 17. Μπορώ να δημιουργώ μια άνετη ατμόσφαιρα με τους ασθενείς μου 18. Στο τέλος της μέρας έχω καλή διάθεση που δούλεψα στενά με τους ασθενείς μου 19. Νιώθω ότι έχω καταφέρει πολλά αξιόλογα πράγματα σ αυτήν τη δουλειά 20. Νιώθω ότι δεν αντέχω άλλο πια...νιώθω πως ο κόμπος έφτασε στο χτένι 21. Αντιμετωπίζω πολύ ήρεμα τα προβλήματα που προκύπτουν στη δουλειά μου 22. Νομίζω ότι οι ασθενείς επιρρίπτουν σε μένα ευθύνες για μερικά από τα προβλήματά τους
Η κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης των Ayala Pines και Elliot Aronson 1 ποτέ 2 πολύ σπάνια 3 σπάνια 4 μερικές φορές 5 συχνά 6 συνήθως 7 πάντα Πόσο συχνά αισθάνεστε 1. Κουρασμένος 10. Πεσμένος 2. Καταθλιπτικός 11. Παγιδευμένος 3. Ότι είχατε μια καλή μέρα 12. Άχρηστος 4. Να είστε σωματικά εξουθενωμένος 13. Ανήσυχος 5. Να είστε συναισθηματικά εξουθενωμένος 14. Να έχετε προβλήματα 6. Χαρούμενος 15. Απογοητευμένος από τους ανθρώπους 7. «Στραγγισμένος» 16. Αδύναμος 8. «Καμένος» 17. Απελπισμένος 9. Λυπημένος 18. Να παίρνετε απορρίψεις 19. Αισιόδοξος 20. Γεμάτος ενέργεια 21. Αγχώδης