Ο όρος Δημιουργική Γραφή, προσπάθεια απόδοσης του αγγλοσαξονικού «Creative Writing», συχνά προκαλεί σύγχυση και αμηχανία τόσο εξαιτίας της πολλαπλής σημασίας και χρήσης του, όσο και λόγω των διφορούμενων νοημάτων του. Αρκετοί ταυτίζουν το δημιουργικό γράψιμο με τη λογοτεχνική παραγωγή, ενώ άλλοι θεωρούν πως η Δημιουργική Γραφή αφορά τη δυνατότητα παραγωγής μιας πρωτότυπης γραπτής σύνθεσης (ή ανασύνθεσης), η οποία μπορεί να καλύπτει ένα ευρύ φάσμα κειμενικών ειδών χωρίς αποκλειστικές συνδέσεις με τη λογοτεχνία.
Η δημιουργική γραφή, ως μία κατεξοχήν δημιουργική διαδικασία, συνδέεται άμεσα με την έννοια της δημιουργικότητας και αυτομάτως «αισθάνεται αλλεργική» σε οποιαδήποτε απόπειρα ορισμού, πλην περιγραφικών και συνοπτικών προσδιορισμών. Υπονοεί κυρίως γραφή που είναι κοντά στα κείμενα της λογοτεχνίας, εφόσον γίνεται αποδεκτή η εκλεκτική τους ανωτερότητα. Αγκαλιάζει όλα τα κειμενικά είδη, χωρίς να απορρίπτει κανένα (Carter J., 2001).
Στην ευρεία του σημασία, ο όρος εμπεριέχει και το σύνολο των διάφορων εκπαιδευτικών πρακτικών και τεχνικών που στοχεύουν στην κατάκτηση συγγραφικών (λογοτεχνικών) δεξιοτήτων. Ειδικότερα, η «Δημιουργική Γραφή» επικεντρώνει το ενδιαφέρον της κυρίως στην εκμάθηση δεξιοτήτων που συνδέονται άμεσα και πρωτίστως με τη λογοτεχνική γραφή και δευτερευόντως ασχολείται και με άλλου τύπου συγγραφικές δεξιότητες που συνδέονται με διάφορα χρηστικά ή δημοσιογραφικά είδη του λόγου, που έχουν περισσότερο πληροφοριακό ή δοκιμιακό χαρακτήρα.
Στοιχεία της δημιουργικής γραφής, μερικά ή συνολικά, σημαντικά ή ασήμαντα, αναγνωρίζονται και εντοπίζονται σε αρκετές περιόδους της ιστορίας του ανθρώπινου γένους και συνδέονται κατά κύριο λόγο με τη γενικότερη παρουσία και εξέλιξη της Ρητορικής, ενός διαχρονικού εκπαιδευτικού εργαλείου, με επίπεδα και διαστάσεις, αλλά και εξελικτικές φάσεις. Αυτή η σχέση της δημιουργικής γραφής με τη Ρητορική είναι μια ουσιαστική παράμετρος που φωτίζει την εμφάνιση και την εξέλιξη της δημιουργικής γραφής στις μέρες μας.
Η ιστορία της δημιουργικής γραφής ξεκινά στην Αθήνα με τον Αριστοτέλη (384-322 π.χ.), Η ποιητική του Αριστοτέλη, 3 βιβλία, περισσότερο ενδιαφέρον το 3 ο ( περί του λεκτικού), μια περιγραφή δημιουργικών πρακτικών αποδεκτών και χρησιμοποιημένων για χρόνια, τις οποίες ο ίδιος μάλλον συγκέντρωσε και συστηματοποίησε. Τι να αναζητείται και τι να αποφεύγεται στη σύνθεση των ποιητικών έργων και πώς ο στόχος του λογοτεχνικού έργου επηρεάζει τη μορφή του έργου. Ο Αριστοτέλης διδάσκει πολιτική και ανθρώπινη συμπεριφορά, επιδιώκοντας να συγκινήσει τους ανθρώπους με ένα δυνατό συναίσθημα μέσα από ρητορικές και δραματικές στρατηγικές. Η διδασκαλία του Αριστοτέλη επιβίωσε στο χώρο και χρόνο.
1. Invention (εύρεσις): Η αναζήτηση ιδεών, συναισθημάτων, επιχειρημάτων και θέματος από εμπειρία ή κατά συνθήκη (θάνατος-έρωτας). Κυρίαρχη νοητική λειτουργία στη φάση αυτή είναι η λειτουργία της Φαντασίας. 2. Disposition (τάξις): Η σύνθεση και άρθρωση των παραπάνω, η κατά κάποιο τρόπο τακτοποίηση του θέματος, σύμφωνα με ένα λογικό (λυρική ποίηση) ή χρονολογικό πλάνο (αφήγηση, επική ποίηση). Κυρίαρχη νοητική λειτουργία είναι η λογική και η κρίση. 3. Elocution (λέξις): Επιλογή, συναρμολόγηση των λέξεων. Πρόσθεση διακοσμητικών στοιχείων (μεταφορές, μετωνυμίες, εικόνες). 4. La memoria (μνήμη): Αποστήθιση και ενστήθιση. 5. Actio (υπόκρισις): Δραματοποίηση και ορθοφωνία
Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα η Ρητορική των πέντε φάσεων (σταδίων) μετατρέπεται σε ρητορική τριών σταδίων Δεν παύει όμως η Ρητορική να επιτελεί τις κεντρικές λειτουργίες της διδασκαλίας του γραπτού και προφορικού λόγου (έντεχνου και μη) και να είναι αυτή το βασικό εργαλείο που συνδέεται με τη διδασκαλία της λογοτεχνίας.
To παράδειγμα της Γαλλικής Εκπαίδευσης α. εκμάθηση των υφολογικών και λογοτεχνικών σχημάτων και στη σύνθεση αφηγήσεων σε λατινική και γαλλική γλώσσα. β. Εκμάθηση και κατάκτηση της τέχνης της γραφής. Οι μαθητές δηλαδή εξοικειώνονται με τα διάφορα είδη της λογοτεχνίας, γαλλικής, ελληνικής και λατινικής γ. η στοχοθεσία της διδασκαλίας επικεντρώνεται, όχι απλά στη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών, αλλά στην παραγωγή κειμένων, μέσω μίμησης των πρωτοτύπων. δ. Το Œuvres de Jeunesse του G. Flaubert είναι προϊόν απλών σχολικών ασκήσεων και εξετάσεων. Στην ίδια χρονική περίοδο, δίνεται έμφαση και στο επίπεδο του στυλ. elocution.
Σήμερα η Δημιουργική Γραφή διαθέτει μία πολύ ισχυρή διεθνή παρουσία, ειδικότερα μάλιστα κατά την τελευταία εικοσαετία, έχοντας εξελιχθεί στους κόλπους των σημαντικότερων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων του κόσμου, όπως των Columbia, Princeton, Iowa, αργότερα του East Anglia της Αγγλίας κ.τ.λ. Στην Ελλάδα, κατά την τελευταία δεκαετία, το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας διαθέτει Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Δ.Γ. με ιδρυτή τον ποιητή και πανεπιστημιακό Μίμη Σουλιώτη πλαισιωμένο από μία σειρά πολύ αξιόλογων συνεργατών που εξειδικεύονται σε διάφορα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα.). Ακολουθεί το ΤΕΠΑΕ, ΑΠΘ με έναρξη το 2015-2016 Η είσοδος της Δ.Γ. ως αυτόνομου μαθήματος στις υπόλοιπες βαθμίδες της ελληνικής εκπαιδευτικής πραγματικότητας είναι φανερό πως δεν αργεί, καθώς ήδη στην Κύπρο έχει ενταχθεί στα Αναλυτικά Προγράμματα της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από τη σχολική χρονιά 2012-2013. Στην Ελλάδα εκκρεμεί αλλά γίνεται άτυπα στο Λύκειο και ενμέρει στο Δημοτικό
Η Δημιουργική Γραφή αποτελεί μια σύγχρονη εκπαιδευτική μέθοδο, πολύ διαδεδομένη στις ευρωπαϊκές χώρες, η οποία φιλοδοξεί να αποδώσει και να μεταδώσει ορθά τον πρωτεύοντα ρόλο της έκφρασης, της γραφής και του λόγου στους μαθητές, τομέα στον οποίο χωλαίνουν τα περισσότερα εκπαιδευτικά συστήματα. Πρόκειται για τη διαδικασία κατά την οποία με την κατάλληλη διέγερση της παιδικής δημιουργικότητας προκαλείται η παραγωγή λόγου με παιγνιώδη και απαλλαγμένο από αυστηρά μαθησιακά και αξιολογικά πλαίσια τρόπο Η μέθοδος αυτή προσεγγίζει βιωματικά, μέσα από το παιχνίδι και τη μάθηση του λόγου και των δυνατοτήτων του και στηρίζεται στην αναδόμηση των στοιχείων της λέξης, της πρότασης και κατ επέκταση του κειμένου, με σκοπό της παραγωγή νέων κειμένων.
Όμως η Δημιουργική Γραφή αποτελεί ταυτόχρονα και μια νέα πρόταση για τη μελέτη της λογοτεχνίας, μια νέα λογοτεχνική θεωρία, όπως η σημειωτική, η αποδόμηση, η διακειμενικότητα, κ.τ.λ. Η οπτική της είναι «το βλέμμα του συγγραφέα». Χωρίς περίσσια ιστορικά και βιογραφικά σχόλια, η θέαση του έργου πραγματώνεται κυρίως με τα μάτια του συγγραφέα-δημιουργού και όχι του συγγραφέα-κοινωνικού όντος, δηλαδή με βάση το δημιουργικό και όχι το κοινωνικό Εγώ, όσο κι αν το ένα φιλτράρεται και συγκροτείται διαμέσου του άλλου. Η θεωρία αυτή προσκαλεί τον αναγνώστη να ξαναγράψει το έργο, με νέα ανάγνωση και νέα γραφή, ως δυνάμει δημιουργός. Η γνώση του τρόπου σύνθεσης και των λειτουργιών ενός κειμένου επιτρέπει τη δημιουργική υπονόμευση και αναδημιουργία του, σημείο από το οποίο αφορμάται εν μέρει και η παιδαγωγική διάσταση της Δημιουργικής Γραφής.
Η Δημιουργική Γραφή μπορεί να λειτουργήσει και θεραπευτικά. Προσφέρει ψυχική εκτόνωση, εσωτερική απελευθέρωση του ατόμου, ενώ λειτουργεί αυτοεπιβεβαιωτικά και λυτρωτικά). Χρησιμοποιείται ως βιωματική μέθοδος στα πλαίσια της θεραπείας μέσω της τέχνης από την επιστήμη της ψυχολογίας και εφαρμόζεται σε ψυχοθεραπευτικά προγράμματα, προγράμματα επανένταξης, απεξάρτησης από ουσίες, ενίσχυσης Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες ή σοβαρές παθήσεις, κακοποιημένων ατόμων, κ.τ.λ. κυρίως στον αγγλοσαξονικό κόσμο και έχει αναγνωριστεί ως ένα σημαντικό εργαλείο για την ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης και της αυτοεπίγνωσης.
1. Η δημιουργική γραφή στην υπηρεσία της επικοινωνίας: ο διδάσκων /εμψυχωτής «Γράφω μαζί με κάποιον σημαίνει γράφω μηνύματα σε κάποιον άλλο που είναι δίπλα μου και είναι σαν κι εμένα, μου μοιάζει, μοιράζομαι όνειρα, βιώματα αδυναμίες και μειονεκτήματα». «το γραπτό ένας τρόπος να με/σε ακούσω, να σου/μου μιλήσω» 2. Η δημιουργική γραφή στην υπηρεσία της Ψυχανάλυσης και της φαντασίας: ο διδάσκων /εμψυχωτής/θεραπευτής «το κείμενο ως τεστ. Το κείμενο ως σύμπτωμα και ως διάδρομος/είσοδος στο πεδίο της παιδικής ηλικίας στις ασύνειδες δομές του φαντασιακού που αναδύονται λόγω της γραφής. επιθυμία, ικανοποίηση, άγχος, ενοχές, όνειρα, φαντάσματα, απολαύσεις, απωθημένα όνειρα, λέξεις οδηγοί, σε κείμενα όπου το συνειδητό με το μη συνειδητό συγχέονται.
3. Η δημιουργική γραφή στην υπηρεσία της γραφής και του συγγραφέα Η αναζήτηση της χαμένης δημιουργικότητας Δημιουργικότητα # Τέχνη Κατασκευή αφηγήσεων και στίχων προφανώς όχι ακόμη έργων τέχνης. Σε αυτό το επίπεδο η αφήγηση και ο στίχο ς είναι η πρώτη καλλιτεχνική ύλη. Χρειάζεται ακόμη δουλειά. Όλα τα έργα τέχνης εγγράφονται σε ένα τοπίο με δομές κανόνες και αρχές, εσωτερική συνάφεια με μορφή και περιεχόμενο και με εσωτερικές επεξεργασμένες σχέσεις. Π.χ. ρίμα σε επίπεδο, συντακτικό, λεκτικό, συμβολικό, συνειρμικό, ρυθμού, μέτρου, απαγγελίας κλπ.
Τα κλασικά εργαστήρια δημιουργικής γραφής έχουν για κεντρικό στόχο την εξάσκηση του μικρού συγγραφέα. Χωρίς να εξοβελίζουν τις δυο παραπάνω λειτουργίες του εργαστηρίου δημιουργικής γραφής (επικοινωνία και ψυχαναλυτική θεραπεία) το ενδιαφέρον τους επικεντρώνεται στην εξάσκηση της λογοτεχνικής δημιουργίας, στην ανάπτυξη της φαντασίας και δημιουργικότητας στην κατάκτηση συγγραφικών λογοτεχνικών δεξιοτήτων. Έτσι στα εργαστήρια αυτά τον πρωτεύοντα ρόλο έχουν η φαντασία, η δημιουργικότητα, το παιγνίδι με τις λέξεις και τα νοήματα. Στο βάθος υπάρχει πάντα η λογοτεχνία και η γραφή (Boniface, 2008).
Η διάρκεια μιας συνάντησης διαρκεί περίπου 50 έως 80 λεπτά ανάλογα με την ηλικία των παιδιών για όλες τις προτεινόμενες δραστηριότητες. 1.Προετοιμασία (2-3 λεπτά) Αυτοσυγκέντρωση, σύντομη χαλαρωτική προετοιμασία, π.χ. Τα παιδιά σε στάση ανάπαυσης, καθισμένα άνετα, με τα μάτια κλειστά, επικεντρώνουν την προσοχή τους σε θορύβους που έρχονται από έξω, μετά σε θορύβους που έρχονται από μέσα τους, οι χτύποι της καρδιάς ο αέρας που βγαίνει από τα πνευμόνια. Τα παιδιά μένουν για λίγο σε αυτήν τη θέση, μετά ανοίγουν τα μάτια τους και είναι έτοιμα 2. Διεξαγωγή της συνάντησης -Αναλυτική εξήγηση των όρων του λογοτεχνικού παιγνιδιού ή των ασκήσεων και ενδεχομένως και αναγνώσεις πολλών παραδειγμάτων. -Χρόνος ανάγνωσης. Ανάγνωση των κειμένων από όλους. Διαδικασία απαραίτητη για την αξιολόγηση των κειμένων, πρόσκληση για ακρόαση των άλλων και άνοιγμα σε κάθε κριτική. Η ανάγνωση επιτρέπει να φανούν οι αδυναμίες και βοηθάει την αυτοδιόρθωση
3. Οργάνωση Η αίθουσα διδασκαλίας δεν είναι και ο ιδανικός χώρος για τη λειτουργία του εργαστηρίου δημιουργικής γραφής, εφόσον η ανάγκη να φανεί κάτι διαφορετικό από ένα τυπικό μάθημα είναι μεγάλη και ισχυρή. Όταν υπάρχει αίθουσα Βιβλιοθήκης και άλλου τύπου αίθουσα είναι η καλύτερη επιλογή. Προτιμάται η κυκλική τοποθέτηση των καρεκλών ή των θρανίων Σε ένα εργαστήριο δημιουργικής γραφής το ελάχιστο που μπορεί να συμβεί είναι ότι μια ομάδα μαθητών μαθαίνει, διαβάζει, ακούει μια σειρά από κείμενα που γράφουν τα μέλη του εργαστηρίου (Boniface, 2008) Όλα τα παιδιά οιασδήποτε ηλικίας έχουν το δικαίωμα και τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν ένα εργαστήριο και να εξασκηθούν σε απλά και σύνθετα παιγνίδια γραφής. Τα παιδιά που έχουν γλωσσικά και λεξικολογικά προβλήματα θα γράψουν κείμενα με το δικό τους περιορισμένο λεξιλόγιο που θα αυξηθεί μέσω των ασκήσεων.
Τα δέκα κρίσιμα στοιχεία ενός εργαστηρίου δημιουργικής γραφής. Το εργαστήριο υποδέχεται μέχρι και 15 άτομα. Η διάρκειά του είναι τουλάχιστον 50 λεπτά. Όλα τα παιδιά πρέπει να γράφουν αλλά δεν μπορούμε και ούτε πρέπει να εξαναγκάσουμε κανέναν να γράφει, απλά να ενθαρρύνουμε. Οι ασκήσεις γραφής έχουν έναν τόνο και μια χροιά παιγνιώδους λογικής. Μετά το πέρας του ορισμένου χρόνου για τη γραφή όλοι διαβάζουν το γραπτό τους. Μπορούν να το προβάλλουν ενδεχομένως στον ηλεκτρονικό πίνακα για να υπάρχει και η οπτική εικόνα (ιδίως στα ποιήματα είναι απαραίτητη). Συνήθως ο πρώτος από την ομάδα που διαβάζει είναι εθελοντής. Η κριτική γίνεται από τον συντονιστή και πάντοτε με βάση τους κανόνες γραφής που δόθηκαν πριν την άσκηση. Τα κείμενα ξαναδουλεύονται σχεδόν πάντοτε. Μπορεί και ο συντονιστής να γράφει. Ένα εργαστήρι έχει τρεις λέξεις οδηγούς: ταπεινότητα, ταλέντο, αυτοσυγκέντρωση.
«Αν ευχόμουν ένα Σχολείο αφοσιωμένων ποιητών-για να θυμηθώ τον Ρήγα- θα ήταν ένα Σχολείο όπου οι μαθητευόμενοι, ανάμεσα σε πολλά άλλα που παραλείπω, θα μάθαιναν απέξω μεγάλα κομμάτια από τους ποιητές μας αρχίζοντας από τον Όμηρο ως τους Βυζαντινούς υμνογράφους, τον Διγενή, τον Φτωχοπρόδρομο, εννοώ στο πρωτότυπο και παρακάτω ως εμάς. Θα μάθαιναν ό,τι μας είναι γνωστό από την αρχαία προσωδία. Θα έκαναν ασκήσεις πάνω στους διάφορους τύπους του δεκαπεντασύλλαβου και σε πολύ αυστηρά στιχουργικά θέματα. Θα δοκίμαζαν τέλος να συμπτύξουν εικοσιπέντε στίχους ενός ποιήματος σε τρεις. Θα απέφευγα τις σχολαστικές αναλύσεις κειμένων. Απεναντίας θα χρησιμοποιούσα κάθε μέσο για να τους φέρω στην αμεσότερη επαφή με την υφή της γλώσσας αυτών των ποιημάτων. Έπειτα θα τους άφηνα ελεύθερους να βρουν το δρόμο τους» Γ. Σεφέρης, 1964.
Βιβλιογραφία Brown, D. (1997). Principles of art Therapies. Thornsons. Boutet de Monvel, A. (1960). Encyclopédie Pratique de l Éducation en France. Paris: Ministre de l Education. Carter, J. (2001). Creating Writers, A creative writing manual for schools. USA and Canada: RoutledgeFalmer. Davis, G. (200o). Creativity for ever. Kendall Hunt Publishing Company. Genette, G. (1969). Rhétorique et Enseignement. In Figures II (pp. 23-68). Paris: Seuil. Duchense, A. & Legay, T. (1991). La petite fabrique de Littérature. Paris: Magnard. Freud, S. (1976). Introduction à la Psychanalyse. Paris: Petite Bibliothèque Payot. Jacobson, R. (1960). Closing Statements: Linguistics and Poetics. In Th. A. Sebeok (Ed.) Style in Language (pp. 350-377). Cambridge Massachusetts: MIT Press. Morley, D. (2007). The Cambridge Introduction to Creative Writing. Cambridge University Press, U.S.A. Paul, M. (2006). The Routledge Creative Writing. London and New York: Coursebook. Todorov, T. (2007). La Litterature en peril. Editions Flammarion. Καραγιάννης, Σ. (2010). Η δημιουργική γραφή ως καινοτόμος δράση στο Σχολείο. http://www.scribd.com/doc/ Καρακίτσιος Α., Διδασκαλία Λογοτεχνίας και Δημιουργική Γραφή, Ζυγός, 2013. Κωτόπουλος, Τριαντάφυλλος, Η «νομιμοποίηση» της Δημιουργικής Γραφής, Κείμενα 15, ανακτήθηκε Σεπτέμβριος 23, 2012 από το διαδίκτυο: http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?view=article&catid=59%3atefxos15&id=257%3a15- kotopoulos&option=com_content&itemid=95 Λορεντζάτος, Z. (1961, ). Για τον Σεφέρη, Τιμητικό Αφιέρωμα για τα τριάντα χρόνια της Στροφής. Αθήνα: Ερμής. Πασσιά, Α. & Μανδηλαράς Φ. (2001), Εργαστήρι Δημιουργικής Γραφής για Παιδιά, Αθήνα: Πατάκης Σαμαρά, Ζ. (2009). Το βλέμμα του συγγραφέα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press Σουλιώτης, Μίμης (2009). Μου αφήνεις πενήντα δραχμές για τσιγάρα; Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Τζιόβας, Δ. (1987). Μετά την Αισθητική. Αθήνα: Γνώση