Ορθολογική Αξιοποίηση Υδατικού υναµικού Λεκάνης Ανθεµούντα

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 5 Ορθολογική Αξιοποίηση Υδατικού υναµικού Λεκάνης Ανθεµούντα Η. ΦΙΚΟΣ Γ. ΖΙΑΝΚΑΣ Α. ΚΑΛΑΪΤΖΙ ΗΣ MSc Γεωλόγος- Γεωφυσικός MSc ασολόγος Περιβαλλοντολόγος Τεχν. Καιν. Εφαρµογών Σ. ΦΑΜΕΛΛΟΣ Α. ΠΙΤΤΑΣ Α. ΡΙΖΟΠΟΥΛΟΥ Χηµικός Μηχανικός Γεωλόγος Τεχνολόγος Γεωπονίας Περίληψη Η µελέτη της υδρολογικής λεκάνης του ποταµού Ανθεµούντα στα πλαίσια του προγράµµατος «Σύσταση και Λειτουργία Φορέα Ορθολογικής Αξιοποίησης Υδάτινου υναµικού (Φ.Ο.Α.Υ..) Λεκάνης Ανθεµούντα» συγκεντρώνει την υπάρχουσα υδρολογική υδρογεωλογική γνώση προηγούµενων µελετών και µε την χρήση δεδοµένων κατανάλωσης υπολογίζει ένα προκαταρκτικό ισοζύγιο ύδατος στη λεκάνη. Το ισοζύγιο προκύπτει αρνητικό και επιβεβαιώνεται από τη παρακολούθηση της στάθµης των υπόγειων υδροφόρων. Παράλληλα κάνοντας χρήση Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (G.I.S.) υλοποιεί ένα δίκτυο παρακολούθησης των ποσοτικών και των ποιοτικών χαρακτηριστικών των υδάτινων σωµάτων της λεκάνης και προτείνει λύσεις για την περιβαλλοντική αναβάθµιση της. Abstract The study of the Anthemoyntas river water basin, within the framework of the project «Courier for the rationale utilization of water resources in the Anthemountas Water Basin» exploits the existing hydrological knowledge along with consumption data on a G.I.S. database for the calculation of the current water balance. The negative water balance comes in agreement with the water level observations from a quantitative qualitative observation network that is set from the project and functions in the basin. Thorough studied solutions, aiming to reverse current trend of resource degradation and depletion are also suggested. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λεκάνη του Ανθεµούντα τοποθετείται στο χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας ενώ γεωγραφικά εντάσσεται στην χερσόνησο της Χαλκιδικής καλύπτοντας ένα χώρο 318 km 2 (Σχήµα 1). ιακρίνεται σε δύο επιµέρους λεκάνες, την υπολεκάνη των Βασιλικών (208 km 2 ) και την υπολεκάνη της Γαλάτιστας (110 km 2 ). Σε γενικές γραµµές η λεκάνη του Ανθεµούντα εµφανίζει πολυµορφικές γεωγραφικές ενότητες, καλά ανεπτυγµένο υδρογραφικό δίκτυο, πολυποίκιλα γεωλογικά και υδρογεωλογικά δεδοµένα και πολλές και έντονες διαφορές στις χρήσεις γης. Επιπλέον η λεκάνη επιφορτίζεται από την αυξανόµενη µετακίνηση πληθυσµού από τη πόλη της Θεσσαλονίκης, κυρίως προς τα πλησιέστερα συγκροτήµατα των. Θέρµης και. Βασιλικών (Πίνακας 1). Σχήµα 1. Χάρτης προσανατολισµού Πίνακας 2: Πληθυσµιακά δεδοµένα ΕΣΥΕ ήµος ή 1991 2001 %. ιαµέρισµα. Θέρµης 9132 16546 81,2. Βασιλικών 7269 9303 28,0.. Γαλάτιστας 2711 2974 9,7.. Γαλαρινού 261 299 14,6 Η παγκόσµια ευαισθητοποίηση σε θέµατα προστασίας του περιβάλλοντος και ειδικότερα η αναγνώριση της σηµασίας του νερού για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους οδήγησαν την Ε.Ε. στην έκδοση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2000/60. Στα πλαίσια των επιταγών της Ε.Ε και αντιλαµβανόµενη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λεκάνης του Ανθεµούντα η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, σε συνεργασία µε τους ήµους Θέρµης, Βασιλικών, Μίκρας και Ανθεµούντα και της Αναπτυξιακής Ανώνυµης Εταιρίας Ανατολικής Θεσσαλονίκης ( ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε. ), προχώρησαν στη πιλοτική εφαρµογή ενός έργου µε τίτλο «Σύσταση και Λειτουργία Φορέα Ορθολογικής Αξιοποίησης Υδάτινου υναµικού (Φ.Ο.Α.Υ..) Λεκάνης Ανθεµούντα». Το έργο υλοποιείται από το 2001 2004 και χρηµατοδοτείται από το ΕΠΤΑ ιαδηµοτικής Συνεργασίας. Στρατηγικοί στόχοι του είναι, η επαναφορά της ισορροπίας του υδατικού ισοζυγίου και ο εντοπισµός και η ανάσχεση της πιθανής ρύπανσης του υδροφόρου µέχρι την ουσιαστική µείωση

6 της. Τελικός στόχος είναι ο καθορισµός ενός γενικού µοντέλου αειφορικής διαχείρισης και προστασίας των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων αλλά και των επιφανειακών υδατικών σωµάτων. Η επίτευξη των παραπάνω επιδιώκεται µέσα από την οργάνωση και συστηµατοποίηση της διαθέσιµης «πληροφορίας» της ευρύτερης περιοχής Ανθεµούντα. 2. ΓΕΩΛΟΓΙΑ Υ ΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑ Τα στοιχεία των υδρογεωλογικών µελετών που εκπονήθηκαν στην περιοχή αξιολογήθηκαν και επικαιροποιήθηκαν µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία ενιαίας βάσης γεωλογικών υδρογεωλογικών δεδοµένων. Παράλληλα υλοποιήθηκε δίκτυο παρακολούθησης των ποσοτικών χαρακτηριστικών των υπόγειων υδροφόρων σωµάτων στη λεκάνη. Το δίκτυο στηρίχτηκε σε προϋπάρχουσες µετρήσεις από ιδιώτες µελετητές και ερευνητικές προσπάθειες του Α.Π.Θ. Με τον τρόπο αυτό τα νέα δεδοµένα θα µπορούσαν να συσχετιστούν µε τα προηγούµενα για την εξαγωγή αξιοποιήσιµων υδρογεωλογικών συµπερασµάτων. Αρχικά στο δίκτυο συµπεριλήφθηκαν 29 γεωτρήσεις πιεζόµετρα στον Κ. Ανθεµούντα οι οποίες επιλέχτηκαν βάσει της θέσης τους και του βάθους τους αλλά και βάσει των γεωλογικών σχηµατισµών τους οποίους υδροµαστεύουν. Το δίκτυο αυτό επεκτάθηκε και στον Α. Ανθεµούντα τροποποιήθηκε και συµπληρώθηκε και πλέον αποτελείται από 67 γεωτρήσεις πιεζόµετρα. Η δειγµατοληψία σε όλες τις γεωτρήσεις πραγµατοποιείται 2 φορές το χρόνο (Οκτώβριο Μάιο) οπότε και παρουσιάζονται οι ετήσιες ελάχιστες και µέγιστες τιµές της στάθµης των υπόγειων υδροφόρων. Τα δεδοµένα αυτά πρέπει να ερµηνευτούν συνδυαστικά µαζί µε υδρολογικά µετεωρολογικά δεδοµένα. Για το σκοπό αυτό συγκεντρώθηκαν δεδοµένα από διάφορους µετεωρολογικούς σταθµούς που βρίσκονται εντός αλλά και σε περιοχές παρακείµενες της λεκάνης που µελετάµε. Επιπρόσθετα, σε συνεργασία µε το Α.Π.Θ., συγκεντρώνονται πρωτογενή δεδοµένα από µετεωρολογικό σταθµό που έχει εγκατασταθεί στο ανατολικό τµήµα της λεκάνης, από το Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ. βελτιώνοντας σηµαντικά την πύκνωση της πληροφορίας στην περιοχή ενδιαφέροντος. Το σύνολο των πληροφοριών που συγκεντρώνονται αποτελούν θεµελιώδη γνώση για τον υπολογισµό του υδρολογικού ισοζυγίου της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεµούντα, ο καθορισµός του οποίου είναι προϋπόθεση για να µπορέσουν να σχεδιασθούν και να υλοποιηθούν δράσεις για την επίτευξη του τελικού στόχου. Μελετώντας την περιοχή εστιάσαµε πρώτα στους επιφανειακούς σχηµατισµούς οι οποίοι εξετάσθηκαν ως προς τις γεωλογικές και υδρολιθολογικές ιδιότητες τους. Χρησιµοποιήθηκε η µέθοδος της φυσιογραφικής αξιολόγησης εδαφών σύµφωνα µε την οποία η περιοχή µελέτης χωρίζεται σε φυσιογραφικές µονάδες µε βάση τα χαρακτηριστικά της γήινης επιφάνειας και τους ιαχείριση και Ποιότητα Υπογείων Νερών παράγοντες που επιδρούν στο σχηµατισµό αλλά και στην εξέλιξη τους. Τέτοιοι παράγοντες είναι η διάβρωση, η απόθεση του µητρικού υλικού, το κλίµα, η βλάστηση και η τεκτονική δραστηριότητα και ονοµάζονται φυσιογραφικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά χρησιµοποιούνται για την κατηγοριοποίηση και τον φυσιογραφικό διαχωρισµό της περιοχής µελέτης. Το αποτέλεσµα ήταν η κατασκευή εδαφολογικού χάρτη της λεκάνης στον οποίο διακρίνονται κατηγορίες εδαφών µε βάση το µητρικό υλικό, την φυσιογραφία, την οικολογική κατάταξη, την έκθεση στον ήλιο, το πάχος του εδαφικού καλύµµατος, τη κλίση και το βαθµό διάβρωσης. Επιπρόσθετα εξετάσθηκαν οι γεωλογικοί σχηµατισµοί που καλύπτουν την επιφάνεια της λεκάνης ως προς την υδρολιθολογική τους συµπεριφορά σύµφωνα µε τις τιµές του U.S. Power and Water Resources Services (1981) και διακρίθηκαν 3 κατηγορίες ανάλογα µε την υδραυλική τους αγωγιµότητα: i. περατοί σχηµατισµοί ii. ηµιπερατοί σχηµατισµοί και iii. αδιαπέρατοι σχηµατισµοί. Η χωρική κατανοµή και έκταση των παραπάνω σχηµατισµών αποτελεί σηµαντικότατη παράµετρο για την εκτίµηση του ποσοστού των κατακρηµνισµάτων το οποίο ενισχύει τους υπόγειους υδροφόρους και υποδεικνύει τις περιοχές µέγιστης ωφελιµότητας υδραυλικών έργων και έργων ορεινής υδρονοµίας. Επόµενο στάδιο αποτέλεσε η διερεύνηση των ιδιαίτερων υδρογεωλογικών χαρακτηριστικών που συνθέτουν την εικόνα του υπεδάφους της λεκάνης Ανθεµούντα. Η διερεύνηση βασίστηκε στις προϋπάρχουσες υδρογεωλογικές µελέτες, στα δεδοµένα από τις γεωτρήσεις που υπάρχουν στη λεκάνη, σε γεωφυσικές έρευνες του Ι.Γ.Μ.Ε. και ιδιωτών αλλά και σε προσωπική επικοινωνία µε έµπειρους γεωλόγους των αρµόδιων δηµόσιων υπηρεσιών και του ιδιωτικού τοµέα. Στόχος είναι ο καθορισµός των γεωµετρικών χαρακτηριστικών των υπόγειων υδροφόρων σωµάτων και η εξακρίβωση των σχέσεων υδραυλικής επικοινωνίας αυτών µεταξύ τους αλλά και τον τρόπο και το βαθµό τροφοδοσίας τους από τα επιφανειακά υδάτινα σώµατα και τα κατακρηµνίσµατα εντός της λεκάνης. Το µωσαϊκό που συντίθεται αποκαλύπτει µια πολύπλοκη και ποικιλόµορφη υδρογεωλογική δοµή, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι: Εκτεταµένος επιφανειακός υδροφόρος: Ξεκινάει από την ακτή (δυτικό τµήµα) και εκτείνεται προς τα ανατολικά καταλαµβάνοντας το κεντρικό τµήµα της λεκάνης το οποίο είναι πληρωµένο µε ιζηµατογενείς αποθέσεις (άµµο, άργιλο και χαλίκια). Στην κατακόρυφη έννοια ο υδροφόρος αυτός εκτείνεται από την επιφάνεια µέχρι λίγες δεκάδες µέτρα βάθος. Στην πραγµατικότητα πρόκειται για ένα πακέτο υδροφόρων σχηµατισµών, η υδραυλική συνέχεια των οποίων διακόπτεται κατά θέσεις από αργιλικές ενστρώσεις. Βαθύτερος υδροφόρος: Σε βάθη µεγαλύτερα των 50 80µ εντοπίζεται ένα διαφορετικό πακέτο υδροφόρων σχηµατισµών. Τα οριζόντια όρια του εκτείνονται από το

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 7 δυτικό άκρο της λεκάνης (ακτή Θερµαϊκού κόλπου) έως τα ανατολικά όρια αυτής (Γαλάτιστα) και καταλαµβάνουν επίσης τα κεντρικά τµήµατα της λεκάνης. Το κατώτερο όριο των σχηµατισµών αυτών παραµένει ένα ερωτη- µατικό για τους ερευνητές καθώς βαθιές γεωτρήσεις αλλά και γεωφυσικές έρευνες µεγάλης κλίµακας του Ι.Γ.Μ.Ε., των Ελληνικών Πετρελαίων και ερευνητών [1] το τοποθετούν σε βάθος της τάξης των 2,5km σε περιοχή κοντά στο αεροδρόµιο Μακεδονία χωρίς όµως να µπορούν να το παρακολουθήσουν µε ακρίβεια. Είναι επίσης γνωστό ότι το βάθος αυτό µειώνεται προς τα ανατολικά µε αποτέλεσµα, σύµφωνα µε τα στοιχεία των γεωτρήσεων στη περιοχή του Γαλαρινού (κέντρο της λεκάνης), το πάχος αυτών των σχηµατισµών να µειώνεται σηµαντικά και στη πράξη ο σχηµατισµός να µη διακρίνεται από τον επιφανειακό υδροφόρο. Υπό πίεση υδροφόρος νότια του άξονα Ταγαράδες Σουρωτή και νότια του κρασπεδικού ρήγµατος ο οποίος εντοπίζεται από γεωτρήσεις µέσα στα Νεογενή ιζήµατα και στον ασβεστόλιθο. Στη περιοχή µεταξύ των Βασιλικών και του Γαλαρινού παρατηρείται µία τοπική αναθόλωση των πετρωµάτων του υποβάθρου τα οποία συναντώνται σε βάθη της τάξης των 100µ περίπου περιορίζοντας και την επιφανειακή εξάπλωση των ιζηµάτων κατά τη Β-Ν διεύθυνση. Ανατολικότερα και µέχρι τη Γαλάτιστα το πάχος των ιζηµάτων αυξάνεται πάλι και δηµιουργεί ένα µερικώς (;) ανεξάρτητο υδροφόρο σύστηµα, η υδραυλική επικοινωνία του οποίου µε τα προαναφερθέντα υδροφόρα συστήµατα παραµένει ένα ανοικτό ερευνητικό αντικεί- µενο. Το νεοτεκτονικό ρήγµα του Ανθεµούντα, η ύπαρξη του οποίου παίζει σηµαντικό ρόλο στο υδρογεωλογικό καθεστώς της λεκάνης και ειδικότερα στην υδραυλική επικοινωνία των δύο υπολεκανών που δηµιουργεί η αναθόλωση του υποβάθρου στο Γαλαρινό αλλά και σε άλλα ζητήµατα σηµαντικά για την υδρογεωλογία της περιοχής. Τέτοια ζητήµατα είναι η εµφάνιση αυξηµένης γεωθερµικής βαθµίδας σε µεγάλη έκταση στη λεκάνη και ο ρόλος του ρήγµατος ως δρόµου ανόδου των θερµών νερών προς µικρότερα βάθη. Ανοικτό επίσης ζήτηµα είναι το κατά πόσο το ρήγµα διευκολύνει (ή στο παρελθόν) την είσοδο υφάλµυρου νερού από την θάλασσα προς την ενδοχώρα υποβαθµίζοντας ποιοτικά το νερό της λεκάνης. 3. Υ ΡΟΧΗΜΕΙΑ Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υπόγειων υδροφόρων σωµάτων της λεκάνης έχουν εξεταστεί µόνο από το Ι.Γ.Μ.Ε. στα πλαίσια 2 ερευνητικών προγραµµάτων και σε µεµονωµένες περιπτώσεις από το Α.Π.Θ. Επιπλέον χρησιµοποιήθηκαν στοιχεία για την παράκτια περιοχή τα οποία προέκυψαν στα πλαίσια Ευρωπαϊκού Προγράµµατος LIFE το 1999 στο οποίο συµµετείχε και η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε. Η ταξινόµηση των νερών µε βάση τη φθίνουσα περιεκτικότητα σε ανιόντα και κατιόντα και µε βάση το επικρατούν ανιόν που καθορίζει την γεωχηµική οµάδα προσδιορίζει για την εξεταζόµενη περιοχή 2 οµάδες νερών [2]: Ανθρακικά: HCO - 3 > SO -- 4 > Cl - Ca ++ + Mg ++ > Na + Η κατηγορία αυτή αφορά κυρίως τα νερά στα ιζηµατογενή πετρώµατα του κεντρικού τµήµατος της λεκάνης, δηλαδή στις περιοχές Ν. Ραιδεστού, Αγ. Παρασκευής, Ν. Ρυσίου, Σουρωτής, Βασιλικών και Θέρµης. Αυξηµένα εµφανίζονται τα ιόντα Mg σε όλα δείγµατα. Χλωριούχα: Cl - > SO -- - 4 > HCO 3 Na + > Ca ++ + Mg ++ Στη κατηγορία ταξινοµούνται τα νερά στην περιοχή των Λ. Θέρµης και τα όξινα χλωριονατριούχα στον άξονα Ταγαράδες Αγ. Παρασκευή (Αγίασµα) Σουρωτή (πηγή Βοσκίνας). Στο κεντρικό τµήµα της λεκάνης η αναλογία Mg/Ca κυµαίνεται µεταξύ 1,35 0,75. Στη περιοχή των πηγών της Περιστεράς ο λόγος είναι 0,2 (ασβεστολιθικοί υδροφόροι), ενώ τιµές 0,2 0,4 παρατηρούνται στα όξινα νερά στη περιοχή Αγ. Παρασκευής Σουρωτής. Στο σύνολο της περιοχής του Κάτω Ανθεµούντα (δυτικά του Γαλαρινού) διακρίνονται 5 επιµέρους περιοχές µε διαφορετικά υδροχηµικά χαρακτηριστικά: Α) Κεντρικό τµήµα, εκατέρωθεν του ποταµού Ανθεµούντα µε καλής ποιότητας νερό. Β) Νότιο τµήµα, το οποίο προσδιορίζεται νότια του οδικού άξονα Ν. Ρύσσιο Σουρωτή και νότιο του ρήγµατος Ανθεµούντα και τα νερά του οποίου χαρακτηρίζονται σηµαντικά υποβαθµισµένα µε αυξηµένα ιόντα Na, Ca, Cl, HCO 3, Fe, B και έντονη παρουσία αερίων CO 2 και H 2 S. Γ) Βόρειο τµήµα, στον ορεινό όγκο βόρεια του οδικού άξονα Θέρµης Βασιλικών εξαιρώντας τα Λουτρά Θέρµης. Τα νερά αυτά λόγω της προέλευσης τους παρουσιάζουν χαµηλές τιµές στο σύνολο των ιόντων και ειδικότερα των Cl και Na. ) Τα Λουτρά Θέρµης µε έντονη την ανάµιξη πολλών τύπων νερού λόγω της παρουσίας του γεωθερµικού ρευστού. Ε) Περιοχή υτικά & Νοτιοδυτικά Θέρµης στην οποία ο µικρός λόγος Na/Cl και οι µεγάλες τιµές της σχέσης Cl/HCO 3 σε συνδυασµό µε τη συνεχή αύξηση των ιόντων χλωρίου µαρτυρούν την ρύπανση των νερών από την διείσδυση της θάλασσας γεγονός που επιβεβαιώνεται και µε ισοτοπικές αναλύσεις [3]. Στο ανατολικό τµήµα της λεκάνης (υπολεκάνη Άνω Ανθεµούντα) το νερό χαρακτηρίζεται ως οξυανθρακικού τύπου από τα ανιόντα ενώ συνολικά τα νερά χαρακτηρίζονται από ασβεστοµαγνησιακά ανθρακικά, µέτριας έως καλής ποιότητας [4]. Σε όλες τις αναλύσεις - οι τιµές της NO 3 είναι σε φυσιολογικά επίπεδα, ενδεικτικό της περιορισµένης ρύπανσης του βαθύ υδροφορέα από αγροτικές δραστηριότητες και απορρίψεις λυµάτων.

8 4. ΒΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ Γ.Σ.Π. Εδαφοκάλυψη Χρήσεις Γης. Εισαγωγή δεδοµένων της εδαφοκάλυψης στο G.I.S. όπως καταγράφηκε από την Ε.Σ.Υ.Ε µε το πρόγραµµα CORINE 1996. Τα δεδοµένα προέρχονται από δορυφορικές φωτογραφίες της περιόδου 1987 1990 µε διακριτική ικανότητα 250x250 m. Το αποτέλεσµα της επεξεργασίας επιβεβαιώθηκε όπου κρίθηκε απαραίτητο µε επιβεβαίωση στο πεδίο και προέκυψαν 44 κλάσεις εδαφοκάλυψης για ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Στη περιοχή µελέτης τα δεδοµένα του CORINE 96 ελέγχονται, συµπληρώνονται και βελτιώνονται ως προς την διακριτική τους ικανότητα από ορθοφωτοχάρτες διακριτικής ικανότητας 20Χ20 µέτρα και επιτόπου επιβεβαίωση όπου κρίνεται απαραίτητο (Σχήµα 2). Χρήσεις νερού. Καταγραφή και χαρτογράφηση των υφιστάµενων υδροληψιών γεωτρήσεων (θέση, παροχές). Απογράφηκαν όλες οι υδρευτικές γεωτρήσεις των δικτύων ύδρευσης καθώς και οι πιο υδροβόρες αρδευτικές γεωτρήσεις της λεκάνης. Στη παρούσα φάση έχουν απογραφεί περισσότερες από 330 γεωτρήσεις ενώ ο αριθµός αυξάνει διαρκώς µε νέες, νόµιµες αλλά και παράνοµες γεωτρήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγµα της δυσκολίας στην απογραφή των γεωτρήσεων είναι ότι στα δηµοτικά διαµερίσµατα Γαλάτιστας και Γαλαρινού στα αρχεία της Νοµαρχίας Χαλκιδικής βρέθηκαν 195 και 39 άδειες, αντίστοιχα, εκ των οποίων όµως αρκετές είτε αναφέρονται στις ίδιες γεωτρήσεις (αντικαταστάσεις, αναθεωρήσεις, επεκτάσεις χρήσεων) είτε αναφέρονται σε ιαχείριση και Ποιότητα Υπογείων Νερών γεωτρήσεις οι οποίες αδειοδοτήθηκαν αλλά δεν ανορύχθηκαν. Τελικά οι γεωτρήσεις οι οποίες εντοπίστηκαν µετά από έρευνα πεδίου στα παραπάνω δ. διαµερίσµατα ήταν 155. Στο Σχήµα 3 φαίνεται η κατανοµή των γεωτρήσεων στη περιοχή µελέτης. Έγινε επίσης απογραφή των υφιστάµενων φραγµάτων λιµνοδεξαµενών (θέση, όγκος νερού) αλλά και των υφιστάµενων αρδευτικών δικτύων (σηµεία άντλησης, παροχές, χρόνος λειτουργίας τους). Εντοπίστηκαν περιορισµένα υποτυπώδη αρδευτικά δίκτυα σε ορισµένες κοινότητες των ήµων Θέρµης και Βασιλικών η λειτουργία των οποίων όµως είναι ανεξέλεγκτη. Ελάχιστα καλύτερη η κατάσταση στις περιοχές του. Ανθεµούντα µε κάποιες εργασίες ανακατασκευής και επέκτασης των υφιστάµενων δικτύων σε εξέλιξη. Στο ευρύτερο πλαίσιο του έργου πραγµατοποιήθηκε η µελέτη σκοπιµότητας για την κατασκευή και ενιαία διαχείριση αρδευτικών δικτύων λεκάνης Ανθεµούντα και παραδόθηκε η προµελέτη του αρδευτικού δικτύου των Βασιλικών [5] (Σχήµα 4). 5. ΙΣΟΖΥΓΙΟ Υ ΑΤΟΣ Με βάση τα δεδοµένα που ήταν διαθέσιµα (Μετεωρολογικοί σταθµοί, στοιχεία κατανάλωσης ύδρευσης και άρδευσης, βιοµηχανική κατανάλωση µετρήσεις επιφανειακής απορροής υδατορευµάτων), καθώς και τα συµπεράσµατα τα οποία προέκυψαν από την ανάλυση τους επιχειρήθηκε η κατάρτιση ενός ισοζυγίου προσφοράς και ζήτησης στη λεκάνη. Το υδρολογικό ισοζύγιο του υδροφορέα της περιοχής Σχήµα 2: Χάρτης εδαφοκάλυψης της περιοχής µελέτης

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 9 Σχήµα 3: Χάρτης της λεκάνης του Ανθεµούντα µε τις καταγεγραµµένες γεωτρήσεις εκφράζεται από την εξίσωση: Ανθρωπογενής φόρτιση + Φυσική φόρτιση = Ανθρωπογενής εκφόρτιση + Φυσική εκφόρτιση + Μεταβολή αποθεµάτων Η διαθεσιµότητα του υπόγειου υδατικού δυναµικού στην περιοχή µελέτης προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από την κατείσδυση. Προσφορά νερού από πλευρικές διηθήσεις (εισροές) από γειτονικές υδρολογικές λεκάνες είναι εφικτή, ξεφεύγει όµως από το πλαίσιο διερεύνησης της παρούσας µελέτης. Σε γενικές γραµµές η φυσική φόρτιση του υδροφορέα προκύπτει από τις διεργασίες: Κατείσδυση (ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα) Πλευρικών διηθήσεων Η Ανθρωπογενής Φόρτιση του υδροφορέα στην λεκάνη δύναται να διακριθεί σε Επιστροφές άρδευσης ιήθηση λυµάτων ιαφυγές από υδατοδεξαµενές (κλίνες κατάκλισης, λίµνες) Σχήµα 4: Απεικόνιση του προτεινόµενου αρδευτικού δικτύου

10 Οµοίως η Φυσική εκφόρτιση του υδροφορέα διακρίνεται σε: Αναβλύσεις πηγών Εξατµισιδιαπνοή από αβαθή υδροφόρα στρώµατα Εκροές προς τη θάλασσα υδατορευµάτων Πιθανές εκροές προς τη θάλασσα υδροφόρων στρωµάτων. Από τις πλέον όµως υδροβόρες και επιβαρυντικές δραστηριότητες στα υπόγεια υδροφόρα στρώµατα αποτελεί η ανθρωπογενής εκφόρτιση του υδροφορέα. Ένα σύνολο διεργασιών το οποίο δύναται να φέρει το υπόγειο υδατικό δυναµικό µιας λεκάνης σε ιδιαίτερα επισφαλή κατάσταση. Το σύνολο των διεργασιών οι οποίες συνιστούν την ανθρωπογενή εκφόρτιση του υδροφορέα διακρίνονται σε: Άρδευση Ύδρευση Βιοµηχανία Κτηνοτροφία Προσφορά νερού: Για την υδρολογική λεκάνη Ανθεµούντα έγινε προσπάθεια προσέγγισης του υδρολογικού ισοζυγίου. Τα στοιχεία των βροχοπτώσεων και θερµοκρασιών καλύπτουν το χρονικό διάστηµα 1990-1999. Η προσφορά νερού στη λεκάνη προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από τα ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα. Η µέτρηση της εξατµισοδιαπνοής βασίστηκε στους τύπους που προτάθηκαν από τους Turk και Thornthwaite. Συνοπτικά, τα αποτελέσµατα που προέκυψαν είναι: Βροχόπτωση: P=198,01 10 6 m 3 /έτος Εξατµισοδιαπνοή: Ε 1 =169 10 6 m 3 /έτος (κατά Turk) E 2 =162,7 10 6 m 3 /έτος (κατά Thornthwaite) Κατείσδυση: Ι=4,6 10 6 m 3 /έτος (µε βάση την Ε 2 ) Επιφανειακή Απορροή: R=28,24 10 6 m 3 /έτος (µε βάση την Ε 2 ) Σύµφωνα µε την ανάλυση του ισοζυγίου ύδατος υπολογίστηκε ότι ο ετήσιος όγκος που διηθείται στον υδροφορέα είναι 4,6 10 6 m 3 /έτος. Κατανάλωση νερού: Ο προσδιορισµός της αναγκαίας κατανάλωσης νερού της λεκάνης έγινε υπολογίζοντας την αγροτική κατανάλωση, την αστική κατανάλωση, την βιοµηχανική - βιοτεχνική κατανάλωση και την κτηνοτροφική κατανάλωση. Ο υπολογισµός της αγροτικής κατανάλωσης των περιοχών που εντάσσονται στην υδρογεωλογική Λεκάνη του Ανθεµούντα έγινε µε βάση τον υπολογισµό της εποχιακής εξατµισοδιαπνοής καλλιέργειας ή «αναγκαία κατανάλωση» (κατά Blaney Criddle). Ο υπολογισµός της αστικής κατανάλωσης στην περιοχή µελέτης αντιµετώπισε το πρόβληµα της έλλειψης ορθολογικά οργανωµένου δικτύου απογραφής πληροφοριών, γεγονός που οδηγεί στην µη άµεσα χρηστική (αποσπασµατική πληροφορία) σχετικά µε την κατανάλωση νερού. Στο ιαχείριση και Ποιότητα Υπογείων Νερών πρόβληµα αυτό η έλλειψη αξιόπιστης και συνολικής απογραφής της αστικής κατανάλωσης αντιµετωπίστηκε µε στατιστικές προσεγγίσεις. Σε ηµοτικά διαµερίσµατα όπου υπήρχε έστω και αποσπασµατική καταγραφή της κατανάλωσης από υδρόµετρα έγινε σύγκριση και συνδυαστική προσέγγιση των αποτελεσµάτων. Η βιοµηχανική κατανάλωση υπολογίστηκε σύµφωνα µε τα στοιχεία των Ο.Τ.Α. και δηµόσιων οργανισµών για τη βιοµηχανική κατανάλωση. Τα στοιχεία αυτά εκτιµήθηκαν και συνδυάστηκαν µε συντελεστές κατανάλωσης νερού ανά δραστηριότητα για κάθε βιοµηχανική µονάδα. Η κτηνοτροφική κατανάλωση υπολογίστηκε σε συνάρτηση µε τον πληθυσµό των ζώων που εκτρέφονται και την ποσότητα νερού που χρειάζεται κάθε ζώο σύµφωνα µε την ελληνική νοµοθεσία. Συνοψίζοντας τα παραπάνω σε ένα ισοζύγιο προσφοράς και ζήτησης για το σύνολο της λεκάνης, η ζήτηση του νερού ανά χρήση εκτιµάται ως εξής: Ύδρευση: Κτηνοτροφία: Άρδευση: Βιοµηχανία: 4.347.518 m 3 /έτος 310.000 m 3 /έτος 23.350.680 m 3 /έτος 1.570.897 m 3 /έτος Εποµένως η συνολική ετήσια ζήτηση νερού ανά έτος είναι: 29.579.095 m 3 /έτος ή 29,6 x 10 6 m 3 /έτος Στο κεφάλαιο του υδρολογικού ισοζυγίου αναφέρθηκε πως ο ετήσιος όγκος που διηθείται στον υδροφορέα και που αντιπροσωπεύει τη συνολική ετήσια προσφορά νερού στη λεκάνη είναι: 4,6 10 6 m 3 /έτος Συγκρίνοντας τις ετήσιες τιµές ζήτησης και προσφοράς νερού προκύπτει: Προσφορά ζήτηση = -25.000.000 m 3 /έτος ή -25 10 6 m 3 /έτος Σύµφωνα µε τη συλλογιστική αυτή, είναι φανερό ότι η παραπάνω αρνητική ποσότητα αντλείται από τα µη ανανεώσιµα αποθέµατα του υδροφορέα της λεκάνης. Παρόλο δε που το ισοζύγιο της λεκάνης διακρίνεται από ένα υψηλό βαθµό αβεβαιότητας λόγω της έλλειψης ορθολογικά οργανωµένου δικτύου καταγραφής και συλλογής υδρολογικών παραµέτρων, εντούτοις οι ανωτέρω ποσότητες είναι ενδεικτικές της υδρολογικής κατάστασης που επικρατεί στη λεκάνη. 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παίρνοντας υπόψη τα ανωτέρω είµαστε σε θέση να προτείνουµε την κατεύθυνση προς την οποία θα πρέπει να οδηγηθεί η διαχείριση των υδατικών πόρων της λεκάνης. Επισηµαίνοντας αρχικά ότι: 1. Υπάρχει αυξηµένη ζήτηση νερού για άρδευση, βιοµηχανία και ύδρευση η οποία θα συνεχιστεί και στο µέλλον. Το γεγονός αυτό θα προκαλεί αυξανόµενες απαιτήσεις οι οποίες δε θα αφορούν µόνο την αύξηση

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 11 της ποσότητας του διαθέσιµου νερού, αλλά και την εξασφάλιση της καλής ποιότητας του. 2. Είναι γεγονός ότι λαµβάνει χώρα σπατάλη νερού τόσο στην γεωργική, όσο και στη βιοµηχανική και αστική χρήση. 3. Υπάρχει έλλειµµα σε δοµές διοίκησης, διαχείρισης και ελέγχου των θεµάτων που αφορούν το νερό µε αποτέλεσµα την έλλειψη σχεδιασµού και συντονισµού των µελλοντικών δράσεων. 4. Επιπλέον του αρνητικού ισοζυγίου στη λεκάνη η επιφανειακή απορροή είναι εξαιρετικά σηµαντική και αγγίζει τα 31,3 10 6 m 3 /έτος. Προτείνουµε τη σύνταξη ενός νέου προγράµµατος για τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης, εναρµονισµένο µε την οδηγία 2000/60 της Ε.Ε. Οι κύριοι άξονες θα πρέπει να είναι: 1. Η εγκατάσταση και λειτουργία ενός Φορέα ο οποίος θα καλύψει το έλλειµµα σε διοικητικούς τοµείς και τοµείς διαχείρισης σε επίπεδο λεκάνης απορροής. 2. Η λειτουργία ενός Γεωγραφικού Συστήµατος Πληροφοριών σαν εργαλείο διοίκησης και λήψης αποφάσεων για τα θέµατα του νερού. 3. Η µελέτη και κατανόηση των υδρολογικών παρα- µέτρων και η συστηµατική και αξιόπιστη καταγραφή και παρακολούθησή τους. 4. Η εξακρίβωση της κατάστασης στους βαθύτερους υδροφόρους ορίζοντες, οι οποίοι δεν αξιοποιούνται και η γνώση µας για αυτούς είναι περιορισµένη. 5. Η ενίσχυση εµπλουτισµός των υπόγειων υδροφόρων µε έργα ορεινής υδρονοµίας µε στόχο την αξιοποίηση κατά το δυνατό µεγαλύτερης ποσότητας της επιφανειακής απορροής. Παράλληλα τα έργα αυτά θα περιορίσουν την διαβρωτική δράση του νερού και την µεταφορά φερτών στα πεδινά τµήµατα της λεκάνης και θα ενισχύσουν την αντιπληµµυρική προστασία των πεδινών περιοχών. 6. Να σταµατήσει η ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων σε φυσικούς αποδέκτες και να προωθηθεί η εγκατάσταση σύγχρονων µονάδων επεξεργασίας και ανακύκλωσης και να θεσµοθετηθεί διαδικασία διαρκούς ελέγχου ορθής λειτουργίας αυτών. 7. Προστασία της ποιότητας του επιφανειακού και υπόγειου υδατικού δυναµικού από την αλόγιστη χρήση λιπασµάτων, φυτοφαρµάκων. Η επίτευξη του στόχου θα έρθει µε τη συστηµατική ενηµέρωση του αγροτικού πληθυσµού και των φορέων τους (αγροτικοί συνεταιρισµοί) µε ευθύνη αρµοδίων Νοµαρχιακών Υπηρεσιών και επιστηµονικών στελεχών. 8. Ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση όλων των κατοίκων - χρηστών σε ότι αφορά την εξοικονόµηση νερού σε κάθε χρήση. Ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης αλλά και ανάδειξη της περιβαλλοντικής και οικονοµικής αξίας του νερού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. A.S. Savvaidis, G.N. Tsokas, C.B. Papazachos, D. Kontopoulou (2000). A Geophysical Study of the Ophiolite Complex and the Sedimentary Basins in the Northwest Part of the Chalkidiki Peninsula (N. Greece). Surveys in Geophysics, 21, 567-595. 2. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Α. Ναγκούλης (1998). Υδρογεωλογική Μελέτη, Μελέτη Ισοζυγίου Λεκάνης Ανθεµούντα Ν. Θεσσαλονίκης. 3. Μ. Γεωργιάδου, Μ. Κακανή, Ε. Λούβαρη, Ι. Μελαδιώτης, Β. Μπαλιάκα, Κ. Μουτσόπουλος και Ν. Νάσκος (2003). ιαδικασίες Παρακολούθησης και Εµπλουτισµού Υπόγειου Υδροφορέα µε Επεξεργασµένα Λύµατα. Επιστηµονικό διήµερο Έργου LIFE 99/ENV/GR/000590,13-14 Φεβρουαρίου 2003, 101-116. 4. Π. Λατινόπουλος Α.Π.Θ. (2001). ιερεύνηση και Αξιοποίηση των Υδατικών Πόρων της Λεκάνης του Άνω Ανθεµούντα. Ερευνητικό Πρόγραµµα. Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Α.Π.Θ. 5. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Σπυρίδης Α.-Κουτάλου Β. Ο.Ε. ΥΕΤΟΣ (2004). Προκαταρκτική Προµελέτη Αρδευτικού ικτύου ήµου Βασιλικών. Φίκος Ηλίας, MSc Γεωλόγος-Γεωφυσικός, Τµήµα Περιβάλλοντος, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Γοργοποτάµου 3, Θέρµη, Θεσσαλονίκη. ΤΚ 57001 Τηλ 2310-463930 φαξ 2310-486203. Email: environment@anatoliki.gr Ζιάνκας Γιώργος, MSc ασολόγος-περιβαλλοντολόγος, Προϊστάµενος Τοµέα Αγροτικής Ανάπτυξης Τµήµατος Περιβάλλοντος, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Γοργοποτάµου 3, Θέρµη, Θεσσαλονίκη. ΤΚ 57001 Τηλ 2310-463930 φαξ 2310-486203. Email: environment@anatoliki.gr Καλαϊτζίδης Αρτέµης, Τεχνολόγος Καινοτοµικών Εφαρµογών στην Αγροτική Οικονοµία, Τµήµα Περιβάλλοντος, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Γοργοποτάµου 3, Θέρµη, Θεσσαλονίκη. ΤΚ 57001 Τηλ 2310-463930 φαξ 2310-486203. Email: environment@anatoliki.gr Φάµελλος Σωκράτης, Χηµικός Μηχανικός, ιευθυντής Προγραµµάτων Τοπικής Ανάπτυξης, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Γοργοποτάµου 3, Θέρµη, Θεσσαλονίκη. ΤΚ 57001 Τηλ 2310-463930 φαξ 2310-486203. Email: environment@anatoliki.gr Πίττας Ανδρέας, Γεωλόγος-Αναλυτής GIS. Τηλ 2310403719. Email: environment@anatoliki.gr Ριζοπούλου Αναστασία, Τεχνολόγος Γεωπονίας Τοµέας Αγροτικής Ανάπτυξης Τµήµατος Περιβάλλοντος, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Γοργοποτάµου 3, Θέρµη, Θεσσαλονίκη. ΤΚ 57001 Τηλ 2310-463930 φαξ 2310-486203. Email: environment@anatoliki.gr