ΟΙΚΟ-ΤΟΠΙΑΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΕΞΙΚΟΥ Χρυσάνθη (Κρίστη) Πετροπούλου Εργαστήριο Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης Αρχιτεκτονική, ΕΜΠ και Laboratoire Image et Ville 7011 CNRS/ULP Περίληψη Στη μελέτη αυτή προτείνεται η έννοια του "οικο-τοπίου" σαν εργαλείο δυναμικής ανάλυσης του αστικού και περι-αστικού χώρου. Η έννοια προέρχεται από μια κριτική προσέγγιση της "οικολογίας του τοπίου" από τη σκοπιά της "κοινωνικής οικολογίας" με μια ιδιαίτερη έμφαση στον αστικό χώρο. Με τη βοήθεια δορυφορικών εικόνων, ψηφιακών χαρτών και επιτόπιας έρευνας εξετάζονται δύο πρωτεύουσες "πρόσφατα βιομηχανοποιημένων χωρών" έντονα διαφορετικών γεωγραφικών χαρακτηριστικών: η Αθήνα και το Μεξικό. Αναδεικνύεται η σχέση ανάμεσα στα παρατηρούμενα οικο-τοπία και στον τρόπο ανάπτυξης των πόλεων αυτών και προτείνεται μια οικο-τοπιακή ταξινόμηση που οδηγεί στην συγκριτική χαρτογράφηση των δύο πόλεων. Στη συνέχεια, και λαμβάνοντας υπόψη και άλλες εργασίες, προτείνεται ένα δυναμικό σχήμα οργάνωσης του χώρου τους σε κλίμακες 1/50.000-1/250.000. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής αναδεικνύουν τον άνισο αλλά και αλληλεξαρτούμενο τρόπο αστικής ανάπτυξης στο εσωτερικό των πόλεων αυτών καθώς και τις δυναμικές σχέσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε οικολογικά και κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά τους. Η μελέτη αυτή μπορεί να συμβάλει σε μία κριτική προσέγγιση του τρόπου ανάπτυξης και των πολιτικών που οδήγησαν και αναπαράγουν την συγκεκριμένη χωρική δομή και οργάνωση των δύο πόλεων καθώς και της ίδιας της έννοιας της "ανάπτυξης" που στηρίχθηκε μόνο σε οικονομικούς παράγοντες. ECO-LANDSCAPE AND SOCIO-ECONOMICAL STUDY OF THE URBAN SPACE IN THE ATHENS AND MEXICO METROPOLITAN AREA Chryssanthi (Christy) Petropoulou SPUD NTUA Athens and LIV 7011 CNRS/ULP Strasbourg Abstract In this study, the notion of eco-landscape is proposed as a suitable tool of dynamic analysis of urban and suburban space. This notion arise out of a critical approach of landscape ecology, from the standpoint of social ecology. With the use of satellite images, digital cards and local researches, the capitals of two recently industrialized countries with different geographical features are been particularly examined: Athens city and Mexico city. Such an undertaking shows off the relationship between the observed eco-landscapes and the mode of development of these cities and therefore an eco-landscape classification is proposed that results in their comparative cartography. Therefore a dynamic form (model) of their space organization is proposed under scales of 1:50.000 up to 1:250.000. The results of this study show off the unequal yet interdepended mode of urban development in the infra-urban space of these cities and the dynamic relationships of interaction between their ecological and social-economical features, as well. This study can contribute to a critical approach not only over the developmental model and the politics that conduced and reproduce the specific spatial structure and organization of both cities but over the notion of development itself as well, that has been exclusively based on economical factors. Λέξεις κλειδιά: πόλεις, Αθήνα, Μεξικό, τηλεπισκόπιση, οικολογία του τοπίου, κοινωνική οικολογία. Key Words : towns, Athens, Mexico City, remote sensing, landscape ecology, social ecology. 1. Εισαγωγή και θεωρητικό πλαίσιο Η μελέτη αυτή γίνεται απο τη σκοπιά της "κοινωνική οικολογίας" με ιδιαίτερη έμφαση στον αστικό χώρο. Ο βασικός προβληματισμός προέρχεται κυρίως από τις προσεγγίσεις των M. Bookchin και Clark. Όπως σημειώνει ο τελευταίος «...υποστηρίζουμε ένα οικο-κεντρισμό που απαιτεί από τον άνθρωπο να θέσει την ευημερία του στην υπηρεσία της καλυτέρευσης του πλανήτη και να αλλάξει τη λογική του σε μια λογική πλανητική Μια από τις συνθήκες της δημιουργίας μιας αρμονίας με τη φύση συνίσταται στην αρμονία μέσα στην ίδια την ανθρώπινη κοινωνία» (Clark, 1992). Η προσέγγιση του χώρου γίνεται έτσι και από κοινωνιολογική και από οικολογική σκοπιά με σκοπό τη σύνθεσή και υπέρβασή τους.
Ένας από αυτούς τους τρόπους προσέγγισης του χώρου προέρχεται από την οικο-συστημική θεώρηση. Σύμφωνα με πολλούς συγγραφείς αυτής της κατεύθυνσης (Celecia, 1998 και Huang, 1998 και άλλους που αναφέρονται στο Petropoulou, 2003) η εξάπλωσή των πόλεων προκαλεί σοβαρές αλλαγές στα κοντινά οικοσυστήματα που δεν αποκαθίστανται σε σύντομο χρόνο. Οι ίδιες οι μεγάλες πόλεις, παρά την μεγάλη παραγωγή πληροφοριών και γνώσεων και τον σημαντικό ρόλο τους στην παραγωγή και διακίνηση προϊόντων, χαρακτηρίζονται σαν έντονα εξαρτημένα ασταθή οικοσυστήματα, εύθραυστα, με μεγάλη τρωτότητα, τόσο από περιβαλλοντική άποψη όσο και από κοινωνικο-οικονομική. Ο βαθμός εξάρτησής τους σχετίζεται επίσης με το επίπεδο βιομηχανικής και τεχνολογικής ανάπτυξής τους. Σειρά μελετών σχετικές με τις διεθνείς ανισότητες και το καταναλωτικό ίχνος των πόλεων δείχνουν ότι οι μεγάλες πόλεις των παλαιότερων βιομηχανικών χωρών είναι υπεύθυνες για το μεγαλύτερο μέρος των περιβαλλοντικών προβλημάτων του πλανήτη. Από την άποψη αυτή γίνεται σοβαρή κριτική της έννοιας της «ανάπτυξης» που βασίζεται κυρίως σε οικονομικούς όρους και δεν λαμβάνει υπόψη της τις επιπτώσεις από την οικονομική μεγέθυνση ή στην καλύτερη περίπτωση προτείνεται ο επανακαθορισμός της από την σκοπιά της κοινωνικής οικολογίας 1. Συμφωνώντας με τις παραπάνω κατευθύνσεις και εφαρμόζοντάς τες στο επίπεδο του αστικού χώρου υποστηρίζουμε ότι παρόμοιες διαφορές υπάρχουν στο εσωτερικό των μεγάλων πόλεων : οι πιο πλούσιες συνοικίες, παρά την πιο πράσινη όψη τους και την πιο «αναπτυγμένη» εμφάνισή τους (σύγχρονα κτίρια, υπηρεσίες υψηλών προδιαγραφών κλπ), είναι οι πιο μεγάλοι καταναλωτές προϊόντων και παράγουν την πιο σημαντική ποσότητα αποβλήτων ενώ ταυτόχρονα απολαμβάνουν τα προϊόντα που παράγονται σε άλλες πλευρές της πόλης ή έξω από αυτήν. Ένας από τους συνθετικούς συστημικούς τρόπους ανάλυσης του χώρου προέρχεται από την «ολιστική προσέγγιση» της «Οικολογίας Τοπίου» (Naveh & Liberman,1994 και Antrop & Etvelde, 2000). Πρόκειται για μία προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικές και οικολογικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις χωρίς να απομονώνει τα στοιχεία τους, θεωρώντας το «τοπίο» ως «αποκάλυψη» αυτής της διαδικασίας. Σε αυτά τα πλαίσια η έννοια του τοπίου αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό των οικοσυστημάτων που είναι εμφανές και αξιολογήσιμο και που μπορεί να διευκολύνει την ανάλυση, ερμηνεία και σύγκριση τους. Η έννοια όμως αυτή έχει χρησιμοποιηθεί στις διάφορες επιστήμες από εντελώς διαφορετική σκοπιά. Στους ορισμούς του τοπίου σε διαφορετικά ευρωπαϊκά λεξικά διακρίνουμε μια ουσιώδη διαφορά: το τοπίο ορίζεται ως θέα ή τμήμα του χώρου. Προσδιορίζει δηλαδή ή ένα τμήμα του χώρου ή την εμφάνισή του 2. Κατά τους Deffontaines και Tricart (όπως αναφέρονται από τους Ph. et G. Pinchemel 1988), «το τοπίο είναι ένα τμήμα της γης που το βλέπει ένας παρατηρητής, στο οποίο εγγράφεται ένας συνδυασμός από γεγονότα και αλληλεπιδράσεις τις οποίες κάποιος αντιλαμβάνεται σε δεδομένη στιγμή ως συνολικό αποτέλεσμα». Σύμφωνα όμως με μια φιλοσοφική προσέγγιση της Cauquelin (2000) η έννοια του τοπίου και η προσέγγισή του σαν αντικειμενική πραγματικότητα συνιστούν μια επινόηση, ένα κατατεθειμένο πολιτιστικό προϊόν. Όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις ιδιότητες της φύσης χρησιμοποιώντας την έννοια του τοπίου, «φτιάχνουμε» ένα τοπίο : Συνδυάζουμε ένα πολιτιστικό μοντέλο με το περιεχόμενο μιας μοναδικής αντίληψης. Η χρήση του όρου τοπίο στη γεωγραφία είναι επίσης πολλαπλή εξαιτίας του δισήμαντου ορισμού και των διαφορετικών απόψεων. Διακρίνουμε από τη μία αυτές στις οποίες επικρατούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και δίνουν έμφαση στις κοινωνικο-οικονομικές δομές και από την άλλη εκείνες που δίνουν έμφαση στη φύση και στις βιοφυσικές δομές (για μια πιο αναλυτική παρουσίαση αυτών των προσεγγίσεων βλέπε : Petropoulou, 2003). Η Οικολογία Τοπίου καθορίζει το «τοπίο» ως ένα σύνολο βιοτικών και αβιοτικών φαινομένων σε ένα τρισδιάστατο χώρο. Αυτός ο εξειδικευμένος ορισμός του «τοπίου» χρησιμοποιήθηκε για τη μελέτη των λειτουργιών των οικοσυστημάτων, της δομής και των αλλαγών τους (Cook & Van Lier, 1994). Ετσι η κατανόηση του τοπίου περνά μέσα από την ερμηνεία των σχέσεων μεταξύ ανθρώπινων και φυσικών βιολογικών στοιχείων. Ο οικότοπος καθώς και μια σειρά ενότητες που ανταποκρίνονται σε διαφορετικά ιεραρχικά επίπεδα πάνω από αυτόν αποτελούν βασικές έννοιες της Οικολογίας Τοπίου. Οι οικότοποι είναι οι πιο μικρές ολιστικές μονάδες εδάφους (καλούμενες επίσης ως «ενότητες τοπίου» κατά τους Naveh & Lieberman, 1984) και συντίθενται από στοιχειώδη στοιχεία της γήινης επιφάνειας. Ένας οικότοπος μπορεί να χαρτογραφηθεί σε κλίμακα 1/5000 1/25000 και αντιστοιχεί σε 0,25-1,5 ha. Πάνω από τους οικότοπους υπάρχουν οι οικο-ενότητες (1/100000 1/500000 ή 25 625 ha) και άλλοι τύποι ενοτήτων που ορίζονται σε διάφορες κλίμακες (van Langevelde, 1994 στο Cook & Van Lier, 1994). Οι επιστήμες της γης παρουσιάζουν 1 L Ecologiste, no 6, 2001 : dossier «Défaire le développement, refaire le monde» L Ecologiste, no 8, 2002 : dossier «L état de la planète». 2 Το τοπίο ορίζεται επίσης από αισθητική άποψη. Όμως, μόνο στα λεξικά της γαλλικής γλώσσας η αισθητική σημασία ενσωματώνεται στον γενικό ορισμό του τοπίου. Στα άλλα λεξικά η σημασία αυτή αφορά μόνο τις καλές τέχνες.
τον οικότοπο ως ένα στοιχείο μωσαϊκού 3. Αυτός ο "οικότοπος" δεν αποτελεί απαραίτητα "κάλυψη γης" (όπως αναφέρεται ως «land cover» στο Lillesand T., Kiefer R., 1994) παρά το ότι ορισμένες φορές αυτές οι έννοιες μπορεί να συμπίπτουν. Οι ενότητες αυτές, ως χωρικές μονάδες, ενσωματώνουν βιοφυσικά και κοινωνικοοικονομικά στοιχεία και τα ορατά σημάδια - χαρακτηριστικά της εξέλιξής τους. Από τη στιγμή που ερμηνεύουμε αυτούς τους οικότοπους πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι κάνουμε μια υποκειμενική ερμηνεία η οποία εξαρτάται από την εμπειρία μας, την γνώση μας, το ή τα πολιτιστικά μοντέλα που μας έχουν επηρεάσει αλλά κυρίως τη γνώση της ιστορίας και της γεωγραφίας του τόπου που αναλύουμε. Ο ερμηνευμένος «οικότοπος» συνιστά το λεγόμενο «οικο-τοπίο» («éco-paysage») 4. Τα οικοτοπία συνιστούν ερμηνευμένες εικόνες τόπων, πολλαπλές εικόνες γεμάτες "σημάδια" που μας πληροφορούν για το παρελθόν που φαίνεται ακόμα στο παρόν και για τις μελλοντικές τάσεις που διαφαίνονται στο παρών. Τα οικο-τοπία αποτελούν σύνθετες ενότητες του αστικού οικοσυστήματος, η αλλιώς ψηφίδες τοπίου ιδωμένου από μακριά. Κάθε ζώνη ενός αστικού οικο-τοπίου πρέπει να διαθέτει μια εσωτερική συνοχή, να είναι διακριτή από τις διπλανές της και να είναι εύκολα αναγνωρίσιμη. Κάθε παρατηρητής όμως μπορεί να ερμηνεύσει το οικο-τοπίο από την δικιά του σκοπιά. Από τη στιγμή που ο ίδιος παρατηρητής μπορεί να ερμηνεύσει διαφορετικά οικο-τοπία σε διαφορετικές πόλεις και διαφορετικές χρονολογίες χρησιμοποιώντας την ίδια μέθοδο, η έννοια του αστικού οικο-τοπίου ανοίγει το δρόμο στην συγκριτική και διαχρονική μελέτη των πόλεων. Στη συγκεκριμένη έρευνα προτείνεται η έννοια του "οικο-τοπίου" σαν εργαλείο δυναμικής ανάλυσης του αστικού και περι-αστικού χώρου. Σε αυτή τη φάση της μελέτης δεν γίνεται ακόμα ανάλυση των διαφορετικών ερμηνειών του τοπίου από διαφορετικούς παρατηρητές. Πρόκειται δηλαδή για μία διεπιστημονική προσέγγιση του όρου που όμως παραμένει ακόμα περιορισμένη στις επιστήμες της γης και του διαστήματος. Ειδικότερα μας ενδιαφέρουν οι μεγάλες πόλεις των πρόσφατα βιομηχανοποιημένων χωρών (Leontidou, 1990) γιατί αυτές γνώρισαν μια απότομη ανάπτυξη με εμφανή τα σημάδια της στο χώρο ενώ ταυτόχρονα δεν διέπονται από μια «σφιχτή πολεοδομική πολιτική» με αποτέλεσμα μεγάλα τμήματά τους να έχουν χτιστεί (τουλάχιστον αρχικά) χωρίς σχέδιο πόλεως (Petropoulou, 2003). 2. Δεδομένα και Μεθοδολογία Στη μελέτη αυτή εξετάζονται δύο πόλεις : η Αθήνα και το Μεξικό. Η επιλογή των δύο πόλεων έγινε με κριτήριο το ότι αποτελούν και οι δύο πρωτεύουσες "πρόσφατα βιομηχανοποιημένων χωρών" με μακρά αστική παράδοση ενώ έχουν έντονα διαφορετικά γεωγραφικά και ιστορικά χαρακτηριστικά. Οι περιοχές μελέτης περικλείουν το σύνολο της Μητροπολιτικής Περιοχής της κάθε πόλης (συνεχής αστικός ιστός και κοντινή περιαστική ζώνη). Για την κατανόηση των σημαντικότερων χαρακτηριστικών της δομής και της εξέλιξης της κάθε πόλης πραγματοποιήθηκε μια πλούσια βιβλιογραφική έρευνα σε βιβλιοθήκες της Γαλλίας, του Μεξικού, της Ελλάδας και άλλων χωρών, απ'ευθείας ή μέσω Ιντερνετ. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης ιστορικές πληροφορίες (έρευνα αρχείων και σχετικών μελετών) καθώς και άλλες σχετικές με κοινωνικοοικονομικές και οικολογικές διαδικασίες που συνέβαλαν στην διαμόρφωση του χώρου των δύο πόλεων (έρευνα πεδίου, συμμετοχική παρατήρηση κλπ.). Για την ανάλυση και ερμηνεία των οικο-τοπίων των δύο πόλεων χρησιμοποιήθηκαν μωσαϊκά δορυφορικών εικόνων SPOT XS + P του 1995 (πηγή : ΟΡΣΑ) και τμημάτων εικόνων Quick Bird του 2000 για την Αθήνα, καθώς και Landsat TM 1990, SPOT XS + P 1995 και ψηφιακές αεροφωτογραφίες του 2000 για το Μεξικό (πηγή : UNAM, INEGI). Χρησιμοποιήθηκαν επίσης τοπογραφικά διαγράμματα διαφόρων κλιμάκων (από το 1960 έως το 2000) καθώς και στοιχεία που προέρχονται από απογραφές πληθυσμού (1960-2001) και οικονομικές μελέτες (1960-2000) (πηγές : ΕΣΥΕ, INEGI) ανά δήμο και ανά ζώνη κοντινή στην συνοικία, καθώς και πολλές μεταβλητές διαμορφωμένες από την ATTIKO METRO-AE για την Αθήνα και από το Ινστιτούτο Γεωγραφίας του UNAM για το Μεξικό. Η ανάλυσή των μωσαϊκών των δορυφορικών εικόνων έγινε με διαφορετικές μεθόδους που στη συνέχεια συγκρίθηκαν : σύμφωνα με τους δείκτες της βλάστησης και φωτεινότητας (Πετροπούλου, 2000) σύμφωνα με τις φασματικές υπογραφές και με την χρήση εποπτευμένων ταξινομήσεων (εφαρμόστηκε η ίδια μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε στην περίπτωση της Αθήνας : βλέπε Petropoulou, Weber, Hirsch, 2002). 3 Η περιβαλλοντική γεωχημεία (Fortesque, 1980, αναφορά από Naveh και Lieberman, 1984), παρουσιάζει τον οικότοπο ως ένα «πρίσμα τοπίου» (landscape prisme) 4 Για τον ορισμό και την ανάλυση αυτής της έννοιας βλέπε Petropoulou, 2003.
σύμφωνα με την οπτική ερμηνεία των διάφορων "οικο-τοπίων" απευθείας στην εικόνα βάση ενός διαγράμματος οπτικής ερμηνείας που βασίζεται σε έναν συνδυασμό αξόνων φωτεινότητας, βλάστησης, υφής και δομής (Πετροπούλου, 1999). Από τον συνδυασμό των παραπάνω μεθόδων προέκυψε μια ονοματολογία αστικών "οικο-τοπίων" των πόλεων του Μεξικού και της Αθήνας που λαμβάνει υπόψη τα διαφορετικά επίπεδα κλίμακας διαμορφώνοντας μια πολυ-κλιμακωτή προσέγγιση. Με τον τρόπο αυτό προσεγγίζεται καλύτερα η μορφολογική πολυπλοκότητα των πόλεων και γίνεται δυνατή η σύγκρισή τους. Εφαρμόζοντας την παραπάνω μεθοδολογία στην Αθήνα και το Μεξικού διακρίναμε μια σειρά από οικοτοπία που συντίθενται σε 10 βασικές οικο-ενότητες που αφορούν τον αστικό και περιαστικό χώρο καθώς και 3 αλλες μεγάλες ομάδες οικο-ενοτήτων που αφορούν τις γύρω περιοχές (αγροί, δάση, ζώνες νερού). Η ταξινόμηση αυτή οδήγησε σε χαρτογράφηση των οικοτοπίων των δύο πόλεων που έγινε με τα ίδια κριτήρια 5 (εικόνες 1 και 2). Παρουσιάζουμε εδώ μόνο όσα περιλαμβάνονται μεταξύ κλίμακας 1/50.000 και 1/250.000 και αφορούν τον αστικό και κοντινό περιαστικό χώρο. Στη συνέχεια έγινε χρήση των αποτελεσμάτων της κοινωνικοοικονομικής ανάλυσης των δύο πόλεων ανά ζώνη που έγινε με τη βοήθεια ορισμένων κοινών μεταβλητών (πίνακας 1) (για μια εμπεριστατωμένη παρουσίαση των αναλύσεων αυτών καθώς και των αποτελεσμάτων τους βλέπε Petropoulou, 2003) αποτελέσματα παρεμφερή με αυτά του Μαλούτα, 2002 για την Αθήνα και του Garza, 1999 για το Μεξικό. Χαρτογραφήθηκαν επίσης οι σημαντικότερες χρήσεις γης (βιομηχανία, εμπορικά κέντρα και κέντρα γραφείων, ζώνες συγκεντρωμένων εγκαταστάσεων κοινωνικών υπηρεσιών, μεταφορές κ.α.) και συσχετίσθηκαν με τα παρατηρούμενα οικο-τοπία με στόχο τη διερεύνηση πιθανών σχέσεων εγγύτητας μεταξύ τους. Τέλος χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία (ανά δήμο) σχετικά με την κατανάλωση νερού και την παραγωγή οικιακών απορριμμάτων και υπολογίστηκαν ανά κάτοικο, (τα στοιχεία προήλθαν από τις αντίστοιχες υπηρεσίες της κάθε πόλης). Πίνακας 1: Κοινές κοινωνικο-επαγγελματικές μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν στην Αθήνα και το Μεξικό². Πληθυσμός 0-18 ετών* / συνολικό πληθυσμό *(τα άτομα που είναι μικρότερα από 1 έτους θεωρούνται 0 ετών) Πληθυσμός 18-35/ συνολικό πληθυσμό Πληθυσμός άνω των 65 / συνολικό πληθυσμό Κάτοικοι ανά κατοικημένη κατοικία Διευθυντές και ανώτατα στελέχη /συνολικό ενεργό πληθυσμό Εργάτες και τεχνίτες* /συνολικό ενεργό πληθυσμό *(περιλαμβάνει επίσης τις κατασκευές, τον ηλεκτρισμό και τις επικοινωνίες) Εργαζόμενοι στα ελεύθερα επαγγέλματα, επιστήμονες και καλλιτέχνες /συνολικό ενεργό πληθυσμό Εργαζόμενοι σε υπηρεσίες και γραφεία /συνολικό ενεργό πληθυσμό Πληθυσμός > 15 ετών που δεν ξέρει να γράφει ή να διαβάζει / συνολικό πληθ. > 15 ετών Πληθυσμός > 15 ετών που έχει μόνο απολυτήριο δημοτικού/ συνολικό πληθ. > 15 ετών Πληθυσμός > 15 ετών που έχει μόνο απολυτήριο 3τάξιου γυμνασίου/ συνολικό πληθ. > 15 ετών Πληθυσμός > 15 ετών που έχει δίπλωμα ανώτατης εκπαίδευσης/ συνολικό πληθ. > 15 ετών ²Η επιλογή έγινε από περισσότερες από 100 μεταβλητές που διαθέταμε ανά ζώνη για την Αθήνα το 1991 και για το Μεξικό το 1990. Οι ίδιες μεταβλητές χρησιμοποιήθηκαν ανά δήμο για την Αθήνα του 2001 και το Μεξικό του 2000. Οι ορισμοί βασίστηκαν στην μεξικάνικη ονοματολογία (INEGI). Η ταξινόμηση των επαγγελμάτων βασίζεται, και στις δύο χώρες, στην διεθνή ταξινόμηση «CITP-88» εγκεκριμένη από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως «CITP-88 (COM)» με μικρές αλλαγές στην κάθε χώρα που λήφθηκαν υπόψη στην διαμόρφωση των τελικών μεταβλητών ως έχουν. Η απουσία μεταβλητών σε επίπεδο ζώνης σχετικών με τις ανέσεις κατοικίας και το οικογενειακό εισόδημα για την Αθήνα καθώς και αυτών που σχετίζονται με τις μετακινήσεις στο Μεξικό δυσκόλεψε την σύγκριση αλλά δεν την κατέστησε αδύνατη. Θα ήταν επίσης χρήσιμη η χρήση δεδομένων του 2000 σχετικών με τους οικονομικούς μετανάστες που δεν διατίθενται σε καμία από τις δύο πόλεις. Πηγές : ΕΣΥΕ, ATTIKO METRO-AE, INEGI, UNAM. 3. Αποτελέσματα Συνοψίζοντας την ιστορική, γεωγραφική, οικολογική και χωρική ανάλυση των δύο πόλεων προτείνεται ένα πολυσύνθετο δυναμικό σχήμα χωρικής οργάνωσης των δύο πόλεων (σχήμα 1). Το σχήμα αυτό, αφορά κλίμακες μεταξύ 1/50.000 και 1/250.000, περιλαμβάνει ορισμένα πολεοδομικά, οικολογικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά βασικών ομάδων οικοτοπίων, καθώς και ορισμένες ενδεικτικές χρήσεις γης. 5 Η ταξινόμηση αυτή μπορεί με κάποιες αλλαγές να επεκταθεί σε άλλες μεγάλες πόλεις πρόσφατα βιομηχανοποιημένων χωρών, αλλά χρειάζεται ιδιαίτερα σοβαρές αλλαγές για να ανταποκριθεί στην ερμηνεία των αστικών οικοσυστημάτων των πόλεων των βορείων χωρών. Οι διαφορές αφορούν την ύπαρξη μεγάλων συγκροτημάτων πολυώροφων κτιρίων δομημένων σε απόσταση (μέσα σε περιοχές υψηλού πρασίνου ή σε γυμνό έδαφος), την ύπαρξη ενός πολύ πιο οργανωμένου ιστού σε όλη σχεδόν την πόλη και την έντονη παρουσία παραδοσιακών αστικών κέντρων και παραδοσιακών οικιστικών δομών του περασμένου αιώνα. Τέτοια χαρακτηριστικά αποτελούν ειδικές εξαιρέσεις στην Αθήνα και το Μεξικό.
ΣΧΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΤΟΥ ΜΕΞΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (ΠΙΘΑΝΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ) Τομεακό διπολικό μοντέλο (κοινωνικο-επαγγελματικό : μεγάλα % εργατών με χαμηλή εκπαίδευση/ μεγάλα % διευθυντών, στελεχών και ελ. επ.) - + Μοντέλο ασυμμετρίας (τύποι συνοικιών) Συγκεντρωτικό μοντέλο τύπου «κέντρου-περιφέρειας» (Πυκνότητες και ύψη κτιρίων) Σταθμός, Λιμάνι, Αεροδρόμιο Αξονικό μοντέλο με ιεραρχικούς συνδέσμους Κοινωνική κατοικία (εμπορικά κέντρα και υπηρεσίες) Πανεπιστημιούπολη Κεντρική λαχαναγορά - Ζώνη αθλητικών εγκαταστάσεων Μεγάλο εμπορικό κέντρο + Φυλακή Συγκεντρωτικό και τομεακό μοντέλο (βιοφυσικό : βλάστηση) Μοντέλο μωσαϊκού και άκρων Μοντέλο τύπου ζώνης (ζώνη βιομηχανίας, επιχειρήσεων και αποθηκών γύρω από κυκλοφοριακούς άξονες) Χωροχρονική εξέλιξη Ιστορικό Κέντρο Κεντρικές πυκνοδομημένες περιοχές Μεγάλη κατανάλωση νερού και πολλά απορρίμματα Συνοικίες αυθόρμητης γένεσης (λαϊκής αυτοκατασκευής) και άλλες μικτές. Ανάμικτη συμπεριφορά σε σχέση με την κατανάλωση νερού και τα απορρίματα Αυθόρμητες συνοικίες υπό κατασκευή (Πρόχειρες κατοικίες υπό κατασκευή) και κοινότητες κοντινές σε αυτές τις συνοικίες Μικρή κατανάλωση νερού και λίγα απορρίμματα Μικτές περιοχές κατοικίας που γεννήθηκαν σαν οργανωμένες περιοχές μονοκατοικιών. Μεσαία κ. νερού και απορρίμματα Περιοχές μονοκατοικιών με κήπους Μεγάλη κατανάλωση νερού και πολλά απορρίμματα Πηγές : Εικόνες SPOT και LANDSAT TM ; δεδομένα και χάρτες της EΣYE, ATTIKO METΡO (Αθήνα) και INEGI (Μεξικό), Στατιστικές ανά δήμο κατανάλωσης νερού και παραγωγής οικιακών αποβλήτων ανά άτομο το 2000. Συγγραφέας : Χρυσάνθη Πετροπούλου, 2004 ; βασισμένο σε μοντέλο του Deler J.P., 1994 και στο Petropoulou C., 2003.
Το σχήμα αυτό που θα μπορούσε να προταθεί σαν μοντέλο, μόνο εάν επιβεβαιωθεί και σε άλλες μεγάλες πόλεις των πρόσφατα βιομηχανοποιημένων χωρών της Μεσογείου και της Λατινικής Αμερικής, συμπυκνώνει τα αποτελέσματα της συγκριτικής μελέτης της Αθήνας και του Μεξικού αναδεικνύει τον άνισο αλλά και αλληλεξαρτούμενο τρόπο αστικής ανάπτυξης στο εσωτερικό των πόλεων αυτών καθώς και τις δυναμικές σχέσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε οικολογικά και κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά τους. Στο σχήμα αυτό παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει μια απευθείας σχέση ανάμεσα σε αυτά τα χαρακτηριστικά. Πόσο μάλλον αν η ανάλυση μας γίνεται με στατικό τρόπο. Υπάρχει όμως μια έμμεση δυναμική σχέση. Αν δούμε την δυναμική εξέλιξη της κάθε πόλης τότε θα διακρίνουμε ότι υπάρχει μια σχέση αλληλεπίδρασης που οφείλεται σε ιστορικά κυρίως χαρακτηριστικά των περιοχών υπό μελέτη. Ειδικότερα διακρίνουμε ότι : - Οι πυκνοδομημένες περιοχές με ψηλά κτίρια επεκτείνονται από το κέντρο προς την περιφέρεια ακολουθώντας το κυκλικό μοντέλο του Burges (μόνο το σχήμα) - Η κοινωνικο-επαγγελματική δομή (που στην περίπτωση μας ορίζεται κυρίως από επαγγελματικές ομάδες και από το επίπεδο εκπαίδευσης) ακολουθούν το τομεακό μοντέλο του Hoyt με μια μικρή διαφορά, δεν πρόκειται για δυαδικό χωρισμό της πόλης που απομονώνει την μια περιοχή από την άλλη αλλά για ένα δίπολο όπου ο ένας πόλος εξαρτάται από τον άλλο (Santos, 1997). - Η βιοφυσική δομή ακολουθεί έναν συνδυασμό των παραπάνω μοντέλων όπου το πράσινο γενικά ακολουθεί την δομή κέντρο περιφέρεια ενώ οι δενδροκάλυψη ακολουθεί περισσότερο το τομεακό μοντέλο που επηρεάζεται απο την παραπάνω κοινωνικο-επαγγελματική δομή. Ο συνδυασμός των παραπάνω δίνει ενα μοντέλο που μοιάζει με το σύμβολο της έκλειψης. - Το μοντέλο των νησίδων που αναπτύσσεται κυρίως στις παρυφές της πόλης αλλα και άλλες περιοχές της, αφορά κυρίως ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες (εργάτες με πολύ χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης απο τη μια και διευθυντές και υψηλόβαθμα στελέχη από την άλλη) που σχετίζονται με ακραίους τρόπους παραγωγής του χώρου (αυθόρμητες συνοικίες υπό κατασκευή / ζώνες κατοικίας μέσα σε δάση). - Το γραμμικό μοντέλο της βιομηχανίας, των αποθηκών που ορίζεται συνήθως γύρω απο τις γραμμές της εθνικής οδού και του σιδηρόδρομου σχετίζεται και οριοθετεί κατά κάποιον τρόπο της περιοχές αυθόρμητης γένεσης παρά το οτι πολλές από αυτές βρίσκονται πολύ απομακρυσμένες απο τις βιομηχανικές ζώνες. Το ιεραρχικό μοντέλο των κέντρων υπηρεσιών σχετίζεται έντονα και χαράζει την κατεύθυνση παραγωγής του χώρου απο ζώνες κατοικίας υψηλών προδιαγραφών. Σοβαρό τμήμα αυτών των γραμμικών μοντέλων ξεκινά απο το κέντρο της πόλης που για ιστορικούς λόγους εχει δομηθεί μέσα απο αυτή την αντίθεση και αλληλεξάρτηση που συναντιέται στο ιστορικό κέντρο. - Ορισμένες χρήσεις γης έχουν έντονη εγγύτητα σε ορισμένους τύπους οικοτοπίων ενώ σχεδόν δεν παρατηρούνται σε άλλους. Παραδείγματος χάριν, οι ζώνες περίθαλψης, εκπαίδευσης και τα μεγάλα εμπορικά κέντρα βρίσκονται κοντά στις περιοχές οργανωμένης δόμησης και μονοκατοικιών, αντίθετα οι φυλακές, η λαχαναγορά και τα αποθηκευτικά εμπορικά κέντρα βρίσκονται κοντά σε περιοχές αυθόρμητης γένεσης. Όλες αυτές οι χρήσεις γης είναι συνήθως απομακρυσμένες απο τους ακραίους τρόπους παραγωγής του χώρου που συνήθως είναι χώροι αμιγούς κατοικίας (άσχετα με τον τύπο της). - Ορισμένες κοινωνικο-επαγγελματικές ομάδες όπως οι εργάτες με (ή και άλλοι κάτοικοι με) στοιχειώδη ή καθόλου εκπαίδευση από τη μια, και τα ανώτατα στελέχη και διευθυντές με (ή και άλλοι κάτοικοι με) υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, έχουν έντονα θετικές ή έντονα αρνητικές αντίστοιχα οικολογικές συμπεριφορές σε σχέση με την κατανάλωση των νοικοκυριών και τον βαθμό πρασίνου στην περιοχή κατοικίας τους που σχετίζονται και με ακραίους τρόπους παραγωγής του αστικού χώρου (λαϊκή αυτο-κατασκευή / βίλες). Οι περιοχές που παράγονται απο αυτές κυρίως τις κοινωνικές ομάδες πυκνοδομούνται στη συνέχεια, υπό την επίδραση του είδη πυκνοδομημένου κέντρου, και μετατρέπονται σε πιο ανάμικτες κοινωνικά περιοχές με πιο ανάμικτες οικολογικές συμπεριφορές που όμως στο σύνολό τους σπάνια χαρακτηρίζονται από θετικά χαρακτηριστικά οικο-ανάπτυξης αφού σε όλες τις περιπτώσεις κυριαρχεί η ελάττωση του πρασίνου (απο το οποία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και η χειροτέρευση του μικροκλίματος) και η αύξηση της κατανάλωσης. Το κυρίαρχο μοντέλο παραγωγής του χώρου που βασίζεται στην ιδέα της ανάπτυξης με οικονομικούς όρους μόνο και χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων από την μετατροπή πράσινων χώρων (συχνά υψηλής οικολογικής αξίας) σε χώρους κατοικιών έντονων καταναλωτικών νοικοκυριών και στη συνέχεια στην γενική «μπετονοποίησή» τους, επαναλαμβάνεται απο τα κατώτερα κοινωνικά κυκλώματα (για τον όρο βλέπε : Santos, 1997) με τα μέσα που έχουν (που συχνά σχετίζονται με την άτυπη οικονομία). Αυτά μετατρέπουν απρόσιτους χώρους (συνήθως χωρίς πολύ πράσινο) σε χώρους κατοικίας που στη συνέχεια πυκνοδομούνται σε τέτοιο βαθμό που συχνά μετατρέπονται στις πιο «μπετονοποιημένες» περιοχές της πόλης. Είναι ελάχιστες έως σπάνιες οι περιοχές που χαρακτηρίζονται από αύξηση του πρασίνου και ελάττωση κατανάλωσης. Πρόκειται συνήθως για κοινότητες κοντινές στην πόλη που συγκεντρώνουν δραστηριότητες παραδοσιακές και αναψυχή (πχ. Φυλή στην Αθήνα και τμήματα της Milpa Alta στο Μεξικό) ή για ορισμένες προσπάθειες σε γειτονιές με έντονη παράδοση κοινωνικών και οικολογικών κινημάτων.
4. Συμπεράσματα και κριτική Η μελέτη αυτή δείχνει ότι οι δύο πόλεις (Αθήνα και Μεξικό) παρά τις σοβαρές γεωγραφικές και ιστορικές διαφορές που έχουν παρουσιάζουν συγκρίσιμα χαρακτηριστικά στην χωρική δομή και τον τρόπο αστικής ανάπτυξής τους που μπορούν να καταγραφούν με τη βοήθεια ενός γενικότερου σχήματος. Στο σχήμα αυτό παρατηρούμε ότι υπάρχει μια έμμεση δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά και οικολογικά τοπιακά που οφείλεται σε ιστορικά κυρίως χαρακτηριστικά. Οι διάφορες κοινωνικοοικονομικές δομές αφήνουν σημάδια (ύλες) στο χώρο που μπορούν να γίνουν διακριτές από έναν παρατηρητή μόνο εάν γνωρίζει την ιστορία, την οικολογία και την γεωγραφία του. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής συμβάλουν σε μία κριτική προσέγγιση του τρόπου ανάπτυξης και των πολιτικών που οδήγησαν και αναπαράγουν την παρατηρούμενη σύνθετη κυρίως διπολική χωρική δομή και οργάνωση των δύο πόλεων καθώς και της ίδιας της έννοιας της "ανάπτυξης" που στηρίχθηκε μόνο σε οικονομικούς δείκτες. Η μελέτη περισσότερων περιπτώσεων μεσογειακών και λατινοαμερικάνικών πόλεων πρόσφατα βιομηχανοποιημένων χωρών μπορεί να συμβάλει στην διαμόρφωση ενός καλύτερου μοντέλου (ή ακόμα στην επιβεβαίωση ή απόρριψη του προτεινόμενου μοντέλου) κατανόησης του τρόπου χωρικής ανάπτυξής τους καθώς και σε μια πιο εμπεριστατωμένη κριτική της ανάπτυξής τους. Από μεθοδολογική άποψη, η μελέτη αυτή δείχνει ότι η έννοια του οικο-τοπίου μπορεί να χρησιμεύσει στην συγκριτική μελέτη των πόλεων σε μία κατεύθυνση προσέγγισής τους από την σκοπιά της κοινωνικής οικολογίας με τη χρήση της "οικολογίας του τοπίου". Όμως μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση από αυτή τη σκοπιά απαιτεί τη γνώση διαφόρων ερμηνειών των οικο-τοπίων από πολλούς παρατηρητές με διαφορετικές κοινωνικές, πολιτιστικές, προσωπικές αναφορές. Βιβλιογραφία ANTROP M., ETVELDE V.V., 2000: Holistic aspects of suburban landscapes: visual image interpretation and landscape metrics. Landscape and Urban Planing No_ 50, 2000, pp. 43-58. Elsevier Science B.V. BERQUE A., 1995: Les raisons du paysage. Paris : Hazan, 192p. BERTRAND G. (cord.), 1995: La théorie du paysage en France. Ch. Vallon - Pays / Paysages, pp.88-108. BOOKCHIN M, 1993: Να ξαναφτιάξουμε την κοινωνία, Αθήνα, Exantas, 1993, (Black Rose Press, 1989) CAUQUELIN A., 2000: L invention du paysage. Paris : PUF, collection quadrige, 181p. CELECIA J., 1998: Desarrollo sostenible y ciudad... Ciudades, 37, 1-3/98, RNIU, Puebla, Mexico, pp.12-25. CLARK J., 1992: Η κοινωνική οικολογία, Κοινωνία και φύση, 1/1992, σσ. 107-115. COOK E. & VAN LIER H. (coord.), 1994: Landscape planing and ecological networks. Netherlands : Elsevier Science B.V. DELER J.P.,1994: La ville en Amérique Latine. Revue Problèmes d'amérique Latine 14/1994, pp.37-46. GARZA G., 1999: Globalización económica, concentración metropolitana y políticas urbanas a Mexico. Estudios demográficos y Urbanos. V14/2/1999, pp. 269-351. El Colegio de Mexico. L Ecologiste, no 6, 2001 και no 8, 2002, dossier speciphique. LEONTIDOU L., 1990: The Mediterranean city in transition. Cambridge University Press. 298p. LILLESAND T., KIEFER R., 1994: Remote Sensing and Image Interpretation - Third edition. New York: John Wiley & Sons, Inc., 750p. LOISEAU J.M., TERRASSON F., TROCHEL J., 1993: "Le paysage urbain". Sang de la Terre, pp.1-90. ΜΑΛΟΥΤΑΣ Θ. (ed), 2002: Κοινωνικόs και οικονομικόs άτλας της Ελλάδας. Οι πόλεις. EKKE, EFA, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας, 2002, 110p. (Πρώτη έκδοση: 2000). PETROPOULOU C., WEBER C., HIRSCH J., 2002: "Urban Development in the Athens Metropolitan Area". International Symposium Remote Sensing Of Urban Areas, (3, 2002) Istanbul Technical University and Regensburg University, 11-13/6/2002, σσ.726-734. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Χ., 2000: "Αθήνα - Μεξικό: Αστική ανάπτυξη και ενδείξεις βλάστησης και φωτεινότητας". Διεθνές Συνέδριο Αστροναυτικής Εταιρίας : Διαστημικές Εφαρμογές και Περιβάλλον, Αιγείρα, 5-9/5/2000, Εκ. Πανεπιστήμιο Αθηνών, σσ.166-173. PETROPOULOU C., 2003: "Étude comparée des changements périurbains. Les quartiers spontanés à Athènes et à Mexico". Thèse de Doctorat en Géographie Humaine, ULP - Strasbourg, 2 Vol, 510 pages. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Χ., 1999: "Αστικά οικοσυστήματα και κοινωνικό - χωρικές διαφοροποιήσεις στην Αθήνα" Συνέδριο : Βιώσιμη ανάπτυξη και πόλη. Καλαμάτα. 26-28/ 9/1999. ΕΧΟΑ ΕΜΠ - ΥΠΕΧΩΔΕ. PINCHEMEL Ph. et PINCHEMEL G., 1997: La face de la terre, Paris : Armand Colin, 524p. SANTOS M., 1997: La nature de l'espace. Paris : L'Harmattan, 275p.
ΕΙΚΟΝΑ 1 : ΟΙΚΟΤΟΠΙΑΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΕΙΚΟΝΑ 2 : ΟΙΚΟΤΟΠΙΑΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΟ ΜΕΞΙΚΟ Α. Αστικές και άλλες χτισμένες ζώνες Α.6. Ζώνες μεγάλων κτιρίων και ειδικές κατασκευές Α.1. Κεντρικές πυκνοδομημένες περιοχές (βιομηχανίες - αποθήκες, μεγ. κτίρια, μεταφορές, αεροδρόμια) (a.κέντρο, b.πολύ πυκνές, c.πυκνές, d.μεσαίες) Α.7. Λατομεία, εργοτάξια, χώροι απόρριψης κ.α Α.2. Ανάμικτες περιοχές βιομηχανίας και κατοικίας Α.8. (a) Ανοιχτοί αθλητικοί χώροι και (b) πάρκα Α.3. Περιοχές αυθόρμητης γένεσης (αυτοκατασκευή σε μικρό οικόπεδο) A.9. Υγρές ζώνες μέσα στον αστικό ιστό (a. πυκνές παλαιές, b. υπό κατασκευή, c. αραιές, d. διάχυτες) A.10. Ζώνες νερού μέσα στον αστικό ιστό Α.4. Περιοχές κατοικιών οργανωμένης δόμησης με κήπους B. Αγροτικές ζώνες και χέρσα γη (a. με λίγο πράσινο b. με μεσαίο c. με πολύ d. σε πρώην καμένο δάσος) C. Δάση και άλλες ορεινές ζώνες Α.5. Κοινότητες ή άλλα περιφερειακά κέντρα D. Ζώνες νερού και υγρές ζώνες Πηγές δορυφορικών εικόνων και οδικού δικτύου : ΥΠΕΧΩΔΕ (Αθήνα) και UNAM (Μεξικό)