ΘΕΜΑ: «ΟΙ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝ ΥΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΤΗΝ «ΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: «ΙΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ» ΘΕΜΑ: «ΟΙ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝ ΥΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ» ΟΝΟΜΑ: ΤΕΖΕΨΙ ΟΥ ΕΥΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΙΚΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ανοδική πορεία των άμεσων ξένων επενδύσεων σε παγκόσμιο επίπεδο από τον προηγούμενο αιώνα μέχρι και σήμερα είναι εκπληκτική. Η σημασία αλλά και ο ρόλος τους αυξήθηκε οδηγώντας σε διεθνοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας, μεγαλύτερη ενοποίηση των χωρών και ενδυνάμωση των σχέσεων μεταξύ τους. Οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν για την ερμηνεία των άμεσων ξένων επενδύσεων ήταν ποικίλες και οι έρευνες για τον προσδιορισμό των παραγόντων που τις επηρεάζουν ήταν πολλές. Όσο αφορά την Πορτογαλία οι άμεσες ξένες επενδύσεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πορεία της χώρας. Μεταπολεμικά η Πορτογαλία μετατράπηκε σε καθαρό δέκτη άμεσων ξένων επενδύσεων και ένας από τους βασικότερους στόχους της κυβέρνησης της χώρας ήταν η προσέλκυση όσο το δυνατόν περισσότερων ξένων επενδυτών. Η εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων έδωσε αποφασιστική ώθηση στην πορτογαλική οικονομία και την δημιουργία του εγχώριου κεφαλαίου. Αποτέλεσε όργανο για την μοντερνοποίηση της πορτογαλικής βιομηχανίας και του τομέα των υπηρεσιών, βελτίωσε την ανταγωνιστικότητα της πορτογαλικής οικονομίας και βοήθησε στη δημιουργία στενότερων δεσμών με τις άλλες χώρες. Η δομή αυτής της εργασίας είναι η εξής: Στην εισαγωγή γίνεται αναφορά σε κάποια θεωρητικά στοιχεία σχετικά με τις άμεσες ξένες επενδύσεις. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι διάφορες θεωρίες των άμεσων ξένων επενδύσεων που αναπτύχθηκαν κατά καιρούς και αναλύονται οι προσδιοριστικοί παράγοντες που τις επηρεάζουν. Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην Πορτογαλία και πιο συγκεκριμένα στην πορεία των άμεσων ξένων επενδύσεων εκεί καθώς και στις διάφορες πολιτικές που ακολουθεί η χώρα με σκοπό την προσέλκυση των ξένων επενδυτών. Στο τρίτο κεφάλαιο, μέσα από μία εμπειρική μελέτη που κάνουμε, προσπαθούμε να προσδιορίσουμε τους βασικότερους παράγοντες στους οποίους οφείλεται η δημιουργία άμεσων ξένων επενδύσεων στην Πορτογαλία και στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βασικά συμπεράσματα της εργασίας.

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφής αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: ΤΕΖΕΨΙΔΟΥ ΕΥΑ Υπογεγραμμένος/η: Ημερομηνία: 02/02/2012 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή..σελ.6 -Μορφές άμεσων ξένων επενδύσεων..σελ.7 -Τύποι άμεσων ξένων επενδύσεων.σελ.8 -Οι επιδράσεις των άμεσων ξένων επενδύσεων στις χώρες υποδοχής και προέλευσης σελ.10 -Παγκόσμιο ιστορικό των άμεσων ξένων επενδύσεων..σελ.12 Κεφάλαιο 1: Η Θεωρία των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων...σελ.16 1.1.Οι Θεωρίες των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων.σελ.16 1.1.1.Η Νεοκλασική Θεωρία...σελ.16 1.1.2.Η Θεωρία του Διεθνούς Εμπορίου...σελ.17 1.1.3.Η Θεωρία της Βιομηχανικής Οργάνωσης...σελ.18 1.1.4.Η Θεωρία της Τοποθεσίας....σελ.18 1.1.5.Η Θεωρία της Εσωτερικοποίησης.σελ.19 1.1.6.Η Θεωρία του Κύκλου Ζωής του Προϊόντος..σελ.19 1.1.7.Η Αναπτυξιακή Προσέγγιση ή Θεωρία E.S.P...σελ.21 1.1.8.Η Θεωρία FOLLOW THE READER....σελ.21 1.1.9.H Εκλεκτική Προσέγγιση.σελ.21 1.1.10.Η Θεωρία του Αναπτυξιακού Κύκλου της Επένδυσης (INVESTMENT DEVELOPMENT CYCLE- PATH) σελ.23 1.1.11.Μακροοικονομική Θεωρία Άμεσων Ξένων Επενδύσεων..σελ.24 1.2.Παράγοντες που Επηρεάζουν τις Άμεσες Ξένες Επενδύσεις.σελ.25 Κεφάλαιο 2: Οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις στην Πορτογαλική Οικονομία..σελ.31 2.1.Η Εξέλιξη της Πορτογαλικής Οικονομίας.σελ.31 2.2.Η Πορεία των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην Πορτογαλική Οικονομία.. σελ.33 2.3.Τα Χαρακτηριστικά των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην Πορτογαλία..σελ.36 4

2.4.Πολιτικές Προσέλκυσης Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην Πορτογαλία σελ.40 2.4.1.Οργανισμός Προσέλκυσης Άμεσων Ξένων Επενδύσεων..σελ.41 2.4.2.Η Εξέλιξη της Νομοθεσίας για τις Άμεσες Ξένες Επενδύσεις στην Πορτογαλία.σελ.43 2.4.3.Κίνητρα.σελ.45 2.4.4.Ιδιωτικοποιήσεις σελ.46 4.4.5.Κατάργηση Μονοπωλίων σελ.47 Κεφάλαιο 3: Εμπειρική Διερεύνηση των Παραγόντων που Επηρεάζουν την Εισροή Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην Πορτογαλία..σελ.49 3.1.Μεθοδολογία της Έρευνας σελ.50 3.2.Δεδομένα σελ.51 3.3.Εμπειρικά Αποτελέσματα σελ.52 3.4.Ερμηνία των Αποτελεσμάτων της Εμπειρικής Έρευνας.σελ.55 Κεφάλαιο 4 Συπεράσματα..σελ.57 4.1.Περίληψη και Συμπεράσματα..σελ.57 4.2.Η Κατάσταση των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην Πορτογαλία Σήμερα..σελ.58 4.3 Προτάσεις σελ.59 Παράρτημα σελ.61 Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία.σελ.69 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Οι άμεσες ξένες επενδύσεις (Α.Ξ.Ε.) αποτελούν διεθνείς ροές κεφαλαίων με τις οποίες ο άμεσος επενδυτής 1 ιδρύει μία νέα επιχείρηση, επεκτείνει μία ήδη υπάρχουσα ή εξαγοράζει μέρος ή το σύνολο του μετοχικού κεφαλαίου μιας τοπικής επιχείρησης, σε μία ή περισσότερες χώρες στο εξωτερικό. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις, φορείς των οποίων αποτελούν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις 2 και οι θυγατρικές τους 3, πέρα από την μεταβίβαση χρηματικού κεφαλαίου που μπορεί να περιέχουν περιλαμβάνουν και την μεταφορά παραγωγικών πόρων. Οι πόροι αυτοί μπορεί να είναι υλικοί ή άυλοι όπως κεφαλαιουχικός εξοπλισμός, πρώτες ύλες, ενδιάμεσα προϊόντα, τεχνογνωσία, marketing, οργάνωση παραγωγής, ποιοτικός έλεγχος (Κυρκιλής, 2002). Βασικά χαρακτηριστικά των άμεσων ξένων επενδύσεων είναι η ολική ή μερική ιδιοκτησία της θυγατρικής επιχείρησης από την μητρική, ο έλεγχος που ασκείται και ο βαθμός που η μητρική επιχείρηση μπορεί να επηρεάσει την λήψη αποφάσεων της θυγατρικής και ο μακροχρόνιος χαρακτήρας της. Σύμφωνα με το IMF (International Monetary Fund) οι άμεσες ξένες επενδύσεις περιλαμβάνουν μακροχρόνια σχέση που αντανακλά ένα διαρκές ενδιαφέρον από τον ξένο επενδυτή στην νέα επιχείρηση που δημιουργείται ενώ ο έλεγχος μπορεί να ασκείται όχι μόνο μέσω πλειοψηφικής συμμετοχής στο μετοχικό κεφάλαιο της θυγατρικής αλλά και με συμμετοχή μειοψηφίας 4 (Dunning, 1992). 1 Σύμφωνα με τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (O.Ο.Σ.Α.) ο άμεσος επενδυτής μπορεί να είναι ένα άτομο, μία επιχείρηση, ομάδα επιχειρήσεων ή ακόμα και ένα κράτος. 2 Πολυεθνική ή διεθνική επιχείρηση είναι η επιχείρηση η οποία έχοντας ως βάση μία χώρα κατέχει, ελέγχει, διαχειρίζεται πλουτοπαραγωγικούς πόρους και παράγει προϊόντα σε τουλάχιστον δύο χώρες (Caves, 1996). 3 Η μεταφορά ενός μέρους της παραγωγικής δραστηριότητας της επιχείρησης στο εξωτερικό μέσω τη δημιουργίας μίας παραγωγικής μονάδας που είναι βασικά προέκταση της αρχικής επιχείρησης είναι γνωστή ως θυγατρική επιχείρηση ενώ η αρχική επιχείρηση που επενδύει λέγεται μητρική. 4 Σύμφωνα με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών αρκεί ο ξένος επενδυτής να κατέχει τουλάχιστον το 10% του μετοχικού κεφαλαίου της θυγατρικής επιχείρησης ενώ για τις περισσότερες χώρες το ποσοστό αυτό κυμαίνεται μεταξύ 10% με 25% 6

ΜΟΡΦΕΣ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Θυγατρική αποκλειστικής ιδιοκτησίας Η επιχείρηση ιδρύει μία νέα θυγατρική (greenfield investment) ή εξαγοράζει μία ήδη υπάρχουσα επιχείρηση (acquisition investment) στην χώρα υποδοχής 5 της επένδυσης στην οποία είναι και ο μοναδικός μέτοχος (OECD Review, 1994). Με την μορφή αυτή η μητρική επιχείρηση διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο της θυγατρικής, καρπώνεται το σύνολο των κερδών της και βελτιώνει τη θέση της στην παγκόσμια αγορά αυξάνοντας το μερίδιο της σε σχέση με το παγκόσμιο (Λιαργκόβας, 2007). Κοινοπραξία Ανεξάρτητες επιχειρήσεις από την ίδια χώρα ή διαφορετικές χώρες συνεργάζονται για την δημιουργία μίας νέας επιχείρησης ή την εξαγορά μίας ήδη υπάρχουσας στην χώρα υποδοχής (Dicken, 1992). Με την συνεργασία αυτή οι εταίροι μοιράζονται τους κινδύνους που ενέχει η νέα επιχείρηση και μειώνουν το κόστος παραγωγής συνεισφέροντας ο καθένας τους παραγωγικούς πόρους που διαθέτει. Επιπλέον μειώνεται ο μεταξύ τους ανταγωνισμός (Λιαργκόβας, 2007). Μερική εξαγορά Μία επιχείρηση συμμετέχει στο κεφάλαιο μίας νέας ή μίας ήδη υπάρχουσας επιχείρησης στην χώρα υποδοχής της επένδυσης αγοράζοντας μέρος των μετοχών της (OECD Review, 1994). Έτσι δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης της ξένης επιχείρησης σε μεγαλύτερη αγορά και τεχνογνωσία αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας νέων προϊόντων πιο ανταγωνιστικών που οδηγούν σε οικονομίες κλίμακας (Μελάς- Πολλάλης, 2005). 5 Χώρα υποδοχής είναι η χώρα που φιλοξενεί την θυγατρική επιχείρηση. 7

ΤΥΠΟΙ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Οι άμεσες ξένες επενδύσεις μπορούν να κατηγοριοποιηθούν βάση του τρόπου οργάνωσης των δραστηριοτήτων της επιχείρησης, βάση των στόχων της και βάση των κινήτρων της. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΜΕ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Οριζόντιες άμεσες ξένες επενδύσεις Περιλαμβάνουν την παραγωγή στην χώρα υποδοχής ακριβώς των ίδιων προϊόντων που παράγονται στην χώρα που κάνει την επένδυση (Petrochilos, 1989). Η επιλογή ενός τέτοιου τύπου επένδυσης οφείλεται στην αποτελεσματικότητα της παραγωγής των προϊόντων στην χώρα υποδοχής σε σχέση με την εξαγωγή τους (Λιαργόβας 2007) όπως επίσης και στην εκμετάλλευση διαφόρων πλεονεκτημάτων όπως πατέντες ή διαφοροποιημένα προϊόντα. Κάθετες άμεσες ξένες επενδύσεις Περιλαμβάνουν την παραγωγή στο εξωτερικό προϊόντων που βρίσκονται ένα ή περισσότερα στάδια πίσω στην παραγωγική διαδικασία προς τις πηγές πρώτων υλών (Backward Vertical FDI) ή βρίσκονται ένα ή περισσότερα στάδια μπροστά πιο κοντά στο καταναλωτή πουλώντας του τα προϊόντα της εγχώριας επιχείρησης (Forward Vertical FDI) (Dunning, 1970). Ένας τέτοιος τύπος επένδυσης λαμβάνει χώρα κυρίως για την διασφάλιση φθηνότερων και καλύτερης ποιότητας πρώτων υλών αλλά και για την μείωση του διεθνούς κόστους παραγωγής της επιχείρησης. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΜΕ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Άμεσες ξένες επενδύσεις υποκατάστασης εισαγωγών Περιλαμβάνουν την παραγωγή στην χώρα υποδοχής εκείνων των προϊόντων που πριν συνήθιζαν να εισάγουν και αποτελούν τον κυριότερο τύπο επένδυσης για την διείσδυση σε μία ξένη αγορά στην οποία υπάρχουν υψηλοί προστατευτικοί δασμοί και άλλα εμπόδια εμπορίου. Κύριοι παράγοντες για την επιλογή ενός τέτοιου τύπου επένδυσης είναι το μέγεθος αγοράς της χώρας 8

υποδοχής, οι προοπτικές ανάπτυξης της, το μεταφορικό κόστος και οι εισαγωγικοί δασμοί (Παπανδρέου Β., 1986). Άμεσες ξένες επενδύσεις αύξησης εξαγωγών Γίνονται κυρίως σε εξαγωγικούς κλάδους της οικονομίας και αφορούν την παραγωγή εξαρτημάτων ή τελικών προϊόντων. Τα εξαρτήματα μεταφέρονται είτε στην χώρα που κάνει την επένδυση είτε σε μία άλλη χώρα για να ενσωματωθούν στα τελικά προϊόντα. Τα τελικά προϊόντα εξάγονται τόσο στην χώρα που κάνει την επένδυση όσο και σε διάφορες άλλες αγορές. Βασικό κίνητρο για μία τέτοια επένδυση αποτελεί η ενοποίηση όλων των επιχειρήσεων που διαθέτει η μητρική επιχείρηση διεθνώς με στόχο την μεγιστοποίηση των συνολικών κερδών (Petrochilos, 1989). ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΜΕ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Άμεσες ξένες επενδύσεις αναζήτησης και εκμετάλλευσης νέων αγορών (marketseeking investments) Η επιχείρηση που κάνει την επένδυση θέλει να αποκτήσει, να διατηρήσει ή να αυξήσει την παρουσία της σε μία νέα ξένη αγορά και στις γειτονικές αυτής (Dunning, 1992). Καθοριστικό ρόλο για την επιλογή ενός τέτοιου τύπου επένδυσης πέραν από το μέγεθος των αγορών αυτών αποτελούν η ύπαρξη πολλών πελατών και προμηθευτών, η καλύτερη προσαρμογή των προϊόντων που παράγονται στις προτιμήσεις και ανάγκες των καταναλωτών, η μείωση του κόστους παραγωγής και η ώθηση του ανταγωνισμού (Dunning, 1992/ Μελάς- Πολλάλης, 2005). Μεταπολεμικά η στρατηγική αυτή είναι η πιο συνηθισμένη. Άμεσες ξένες επενδύσεις αναζήτησης αποτελεσματικότητας (efficiency- seeking) Στόχος της επιχείρησης είναι η εκμετάλλευση ευνοϊκών παραγόντων της χώρας υποδοχής όπως το χαμηλό εργατικό κόστος για να μπορέσει να γίνει πιο αποτελεσματική και να δημιουργηθούν έτσι διάφορα οφέλη όπως οικονομίες κλίμακας, μείωση του κινδύνου και του ρίσκου, νέα γνώση και γενικά πλεονεκτήματα που δημιουργούνται λόγω διαφορετικής κουλτούρας και διαφορών στις πολιτικές και την δομή της αγοράς (Dunning, 1992). Μεγάλη σημασία έχει και η ύπαρξη υποδομών όπως τηλεπικοινωνίες, συγκοινωνίες, τεχνολογία, ανεξαρτήτως του μεγέθους της αγοράς (Σαλαβόπουλος, 2006). Για 9

κάποιες χώρες όπως την Πορτογαλία η στρατηγική αυτή έχει βαρύνουσα σημασία και ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων. Άμεσες ξένες επενδύσεις αναζήτησης πλουτοπαραγωγικών πηγών (resourceseeking) Η επιχείρηση προκειμένου να επενδύσει σε μία ξένη χώρα αναζητά την αγορά ή εκμετάλλευση ιδιαίτερων πηγών σε αυτήν με κόστος χαμηλότερο από την χώρα της και με στόχο το κέρδος και την αύξηση της ανταγωνιστικότητάς της. Οι πηγές αυτές μπορεί να είναι φυσικοί πόροι όπως ορυκτά, πρώτες ύλες, αγροτικά προϊόντα, άφθονο φθηνό ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό ή τεχνολογικές ικανότητες, ειδικοί, οργανωτικές δεξιότητες (Dunning, 1992). Η σημασία της στρατηγικής αυτής έχει μειωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Άμεσες ξένες επενδύσεις αναζήτησης στρατηγικών συμμαχιών (strategic assetseeking) Με αυτόν τον τύπο επένδυσης η επιχείρηση που θέλει να επενδύσει σε μία ξένη χώρα συνάπτει συμβόλαιο συνεργασίας με την ξένη επιχείρηση για να μπορέσει έτσι να αξιοποιήσει την ήδη υπάρχουσα τεχνογνωσία και το δίκτυο διανομής που υπάρχει σε αυτήν (Σαλαβόπουλος, 2006). Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται η αποτελεσματικότητα της και βελτιώνεται η διεθνής ανταγωνιστικότητά της (Dunning, 1992). ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ Οι άμεσες ξένες επενδύσεις μπορούν να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά τόσο την χώρα υποδοχής όσο και την χώρα προέλευσης της επένδυσης δημιουργώντας οφέλη και κόστη αντίστοιχα. Οι επιδράσεις αυτές είναι πολλές φορές δύσκολο να αποτιμηθούν και να εκφραστούν αριθμητικά, σε γενικές γραμμές όμως μπορούμε να πούμε ότι βασική προσδοκία από μία ξένη επένδυση είναι η μεγαλύτερη απόδοση της σε σχέση με το κόστος πραγματοποίησης της ώστε να ωφεληθούν και η χώρα υποδοχής και η χώρα προέλευσης από αυτήν. 10

Η δημιουργία άμεσων ξένων επενδύσεων σε μία ξένη αγορά αναμένεται να επηρεάσει τα οικονομικά μεγέθη της όπως το παραγόμενο προϊόν, την απασχόληση, τις εισαγωγές, το ισοζύγιο πληρωμών, το επίπεδο τεχνολογίας, τον ανταγωνισμό και άλλα. Ιδανικά μία άμεση ξένη επένδυση θα έχει θετικές επιδράσεις στην χώρα υποδοχής εάν η θυγατρική που δημιουργείται εκεί δεν είναι τόσο ανταγωνιστική ώστε να εκτοπίσει από την αγορά τις τοπικές επιχειρήσεις αλλά αντιθέτως μπορεί να βοηθήσει στην αύξηση της παραγωγικότητας (Petrochilos, 1989) και της ανταγωνιστικότητας (world investment report, 1997), στην βελτίωση της υπάρχουσας τεχνολογίας (world investment report,1995) και στην ανάπτυξη νέων βοηθητικών επιχειρήσεων. Επιπλέον οι άμεσες ξένες επενδύσεις σε επιχειρήσεις έντασης κεφαλαίου μπορεί να μειώσουν την απασχόληση στην χώρα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η καθαρή επίδραση είναι αρνητική καθώς μπορεί να έχουν στόχο την εξαγωγική δραστηριότητα με πολλές ευμενείς επιδράσεις στην οικονομία (Παπανδρέου Β., 1986). Τέλος επειδή ο εξωτερικός τομέας είναι ζωτικής σημασίας οι άμεσες ξένες επενδύσεις μπορεί να επηρεάσουν το ισοζύγιο πληρωμών από τη μία λόγω φυγής του κεφαλαίου, μείωσης των κερδών και των εξαγωγών στην χώρα προέλευσης της επένδυσης και από την άλλη εξαιτίας της επίδρασης που έχουν στα εισοδήματα και την συνολική ζήτηση τα οποία αυξάνονται (Petrochilos, 1989). Όσο αφορά την χώρα προέλευσης της επένδυσης ο επαναπατρισμός των κερδών της θυγατρικής επιχείρησης μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία νέων επενδύσεων γεγονός που θα βοηθήσει στην αύξηση του παραγόμενου προϊόντος, της απασχόλησης και στην ανάπτυξη της χώρας (Μπιτζένης, 2009). Ακόμα, η μεταφορά τεχνολογίας μπορεί να την ωθήσει σε περισσότερη έρευνα και ανάπτυξη (R&D) για περισσότερες καινοτομίες και ακόμα πιο νέες τεχνολογίες οι οποίες θα οδηγήσουν και στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας της (world investment report, 1995). Τέλος η χώρα προέλευσης με την ίδρυση θυγατρικών επιχειρήσεων στην ξένη χώρα έχει την δυνατότητα να προωθήσει ευκολότερα και τα υπόλοιπα προϊόντα της στην ξένη αγορά αυξάνοντας έτσι τις εξαγωγές της (world investment report, 1991). 11

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Από τα τέλη του 19 ου αιώνα και μέχρι τον Α Παγκόσμιο πόλεμο παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων παγκοσμίως. Τα 4/5 αυτών κατευθύνονταν κυρίως προς τις αναπτυσσόμενες χώρες με κύριο στόχο την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και πρώτων υλών που διέθεταν αυτές (resource- seeking). Το 55% των εισροών άμεσων ξένων επενδύσεων την περίοδο εκείνη αφορούσε τον πρωτογενή τομέα εκμετάλλευσης πρώτων υλών, το 15% την μεταποίηση και το υπόλοιπο 30% υπηρεσίες διακίνησης προϊόντων και άλλες τραπεζικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες. Κυρίαρχη χώρα στις άμεσες ξένες επενδύσεις αποτελούσε η Μ. Βρετανία με ποσοστό 44,6% ενώ οι ΗΠΑ μόλις 18,6% (Dunning, 1992). Η αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων συνεχίστηκε και μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο ενώ μέχρι το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου το 65,7% του συνόλου των άμεσων ξένων επενδύσεων ήταν συγκεντρωμένο στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ειδικότερα, το 30,8% ήταν εγκατεστημένο στη Λατινική Αμερική, το 25% στην Ασία και περίπου το 7,4% στην Δυτική Ευρώπη (Κυρκιλής, 2002). Οι δύο ηγετικές χώρες από τις οποίες εκπορεύονταν κυρίως οι άμεσες ξένες επενδύσεις ήταν η Αγγλία με ποσοστό 38.9% και οι Η.Π.Α., που αύξησαν κατά πολύ το μερίδιο τους, με ποσοστό 27,7% (Dunning, 1992). Τα ποσοστά της Γερμανίας και της Γαλλίας ήταν πολύ μικρά λόγω του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Τα πρώτα χρόνια μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε ταχεία αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων και στροφή τους από τις αναπτυσσόμενες προς τις ανεπτυγμένες χώρες 6. Αυτό υποδεικνύει την στροφή που υπήρξε την περίοδο εκείνη στον χαρακτήρα των άμεσων ξένων επενδύσεων από επενδύσεις που στόχευαν στην εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (resource- seeking) σε επενδύσεις με σκοπό την είσοδος και εκμετάλλευση νέων αγορών (market seeking)(dicken, 1992). Οι άμεσες ξένες επενδύσεις είχαν ως αφετηρία τις Η.Π.Α. και προορισμό κυρίως την Δυτική Ευρώπη και τον Καναδά 7. Επιπλέον, οι Η.Π.Α. μετατράπηκαν στην σημαντικότερη χώρα εξαγωγέα άμεσων ξένων επενδύσεων 6 Ενώ το 1938 τα 2/3 των ξένων κεφαλαίων πήγαιναν σε επιχειρήσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες, το 1960 το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 40%. 7 Στον Καναδά συγκεκριμένα, από τις 100 μεγαλύτερες επιχειρήσεις οι 75 ελέγχονταν από ξένους ενώ το 55% του κεφαλαίου στην χώρα προέρχονταν από επιχειρήσεις των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας (Dunning, 1970). 12

υποσκελίζοντας την Μ. Βρετανία που θεωρούνταν η παραδοσιακή χώρα εξαγωγέας προπολεμικά 8 (Μήλιος, 1996). Τα επόμενα χρόνια και κυρίως την δεκαετία του 1960-1970 ο αριθμός των άμεσων ξένων επενδύσεων συνέχιζε να αυξάνεται παγκοσμίως με στόχο πλέον την μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα μέσω της εκμετάλλευσης του φθηνού εργατικού δυναμικού και της μείωσης του κόστους παραγωγής (efficientseeking). Το 1968 η αξία του συνολικού κεφαλαίου που κατείχαν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις παγκοσμίως ήταν περίπου 94 δις δολάρια. Από το κεφάλαιο αυτό το 55% κατείχαν αμερικανικές επιχειρήσεις, το 20% επιχειρήσεις από την Μ. Βρετανία και το υπόλοιπο ποσοστό επιχειρήσεις από άλλες ευρωπαϊκές χώρες και την Ιαπωνία (Dunning, 1970). Το μερίδιο των ΗΠΑ στις άμεσες ξένες επενδύσεις παρόλο που παρέμενε υψηλό μειώθηκε ενώ άρχισε να αυξάνεται το μερίδιο των υπόλοιπων βιομηχανικών χωρών με κυριότερες την Γερμανία και την Ιαπωνία. Την δεκαετία του 1980 η σημασία των άμεσων ξένων επενδύσεων στην παγκόσμια οικονομία αυξήθηκε 9 και οι άμεσες ξένες επενδύσεις αυξάνονταν τρεις φορές γρηγορότερα από τις εξαγωγές μεγαλώνοντας περισσότερο το μεταξύ τους κενό (World Investment Report, 1991). Η εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων σε 15 χώρες αποτελούσε το 70,4% του συνόλου των εισροών παγκοσμίως ενώ τις τρεις πρώτες θέσεις καταλάμβαναν οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Μ. Βρετανία με ποσοστό αθροιστικά 45,6% του συνόλου (Dunning, 1992). Στις ανεπτυγμένες χώρες όπως ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιαπωνία οι εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων παρουσίασαν αύξηση με τις ΗΠΑ να κατέχουν την πρώτη θέση 10. Άνοδο παρουσίασαν και οι άμεσες ξένες επενδύσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες 11 αλλά με ποσοστό μικρότερο από τις ανεπτυγμένες (world investment report, 1991). Πιο συγκεκριμένα παρατηρήθηκε μεγάλη 8 Το 48,3% του συνολικού αποθέματος των άμεσων ξένων επενδύσεων προέρχονταν από τις ΗΠΑ ενώ στην Μ. Βρετανία αντιστοιχούσε μόλις το 16,3%. 9 Το 1989 το συνολικό παγκόσμιο απόθεμα άμεσων ξένων επενδύσεων έφτασε περίπου τα 1,5 τρις δολάρια ενώ οι εκροές άμεσων ξένων επενδύσεων άγγιξαν τα 196 δις (world investment report, 1991) 10 Το 1988 οι ΗΠΑ καταλάμβαναν το 27% του συνόλου των εισροών άμεσων ξένων επενδύσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και το 34,2% των εισροών άμεσων ξένων επενδύσεων στις ανεπτυγμένες χώρες(dunning, 1992). 11 Μόνο τέσσερις χώρες (Μεξικό, Βραζιλία, Ινδονησία, Σιγκαπούρη) κατείχαν το 35,7% του μεριδίου των αναπτυσσόμενων χωρών όσο αφορά την εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων ενώ από τις 130 αναπτυσσόμενες χώρες οι 115 μοιράζονταν λιγότερο από το 1/10 των εισροών (Dunning, 1992). 13

στροφή των άμεσων ξένων επενδύσεων προς την νοτιοανατολική Ασία 12, στις νέες βιομηχανικές χώρες που δημιουργούνταν και αναπτύσσονταν εκεί. Ακόμα, περιορίστηκε το ποσοστό άμεσων ξένων επενδύσεων στην Λατινική Αμερική και όσο αφορά τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες της Αφρικής παρουσιάστηκε αύξηση κυρίως τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980 (world investment report, 1991). Οι δύο κυριότερες χώρες από τις οποίες εκπορεύονταν ο μεγαλύτερος όγκος άμεσων ξένων επενδύσεων ήταν η Μ. Βρετανία και οι ΗΠΑ 13. Την περίοδο εκείνη ωστόσο ένας βασικός επενδυτής που εμφανίστηκε ήταν η Ιαπωνία η οποία στα τέλη του 1980 αντικατέστησε την Μ. Βρετανία στην πρώτη θέση ως την μεγαλύτερη χώρα προέλευσης άμεσων ξένων επενδύσεων παγκοσμίως 14 (world investment report, 1991). Την δεκαετία αυτή παρουσιάστηκε επίσης αύξηση στις εκροές άμεσων ξένων επενδύσεων από χώρες της Ασίας όπως Νότια Κορέα, Ταϊβάν, Κίνα, Σιγκαπούρη, Χονγκ Κονγκ ενώ αύξησαν την παρουσία τους και κάποιες μικρές αναπτυγμένες χώρες όπως η Πορτογαλία, η Νέα Ζηλανδία και η Νορβηγία. ΠΟΡΕΙΑ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ Πηγή: Unctadstat 12 Η εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων στην νοτιοανατολική Ασία αυξήθηκε από 14,8% το 1960 σε 39,6% το 1988(Dunning, 1992). 13 Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 το 97,2% γίνονταν από μόλις δέκα ανεπτυγμένες χώρες ενώ οι τέσσερις πρώτες, ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Ιαπωνία και Γερμανία κατείχαν ποσοστό 65,6% (Dunning, 1992) 14 Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η εκροές άμεσων ξένων επενδύσεων της Ιαπωνίας σε σχέση με τις παγκόσμιες ήταν μόλις 8,9%. Ωστόσο στα τέλη της δεκαετίας το ποσοστό αυτό αυξήθηκε στο 30,8% (Dunning, 1992). 14

Στις αρχές του 1990 παρουσιάστηκε ύφεση στις άμεσες ξένες επενδύσεις παγκοσμίως όπως φαίνεται και από το παραπάνω διάγραμμα η οποία όμως μετά από δύο χρόνια ξεπεράστηκε οδηγώντας το 1993 τις άμεσες ξένες επενδύσεις σε 215 δις δολάρια. Η Ιαπωνία από την πρώτη θέση σαν χώρα προέλευσης της επένδυσης πήγε στην τρίτη θέση μετά τις ΗΠΑ και την Γαλλία ενώ η Μ. Βρετανία στην πέμπτη θέση μετά την Γερμανία. Οι ΗΠΑ από το 1993 και μετά ξαναέγιναν εκτός από κυριότερη πηγή άμεσων ξένων επενδύσεων και κυριότερη χώρα υποδοχής. Αύξηση συνέχισαν να παρουσιάζουν και οι εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων στις αναπτυσσόμενες χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας ενώ η Κίνα έγινε η κυριότερη χώρα υποδοχής άμεσων ξένων επενδύσεων στον αναπτυσσόμενο κόσμο καταλαμβάνοντας τα 3/4 των εισροών σε αυτές 15. Οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες της Αφρικής δεν δέχονταν μεγάλο αριθμό άμεσων ξένων επενδύσεων εφόσον αυτές προορίζονταν περισσότερο προς τις χώρες τις νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής (world investment report, 1994). 15 Σε παγκόσμιο επίπεδο η Κίνα καταλάμβανε την δεύτερη θέση ως χώρα υποδοχής μετά τις ΗΠΑ. 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ 1.1.ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΜΕΣΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Η μεγάλη και συνεχής αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων παγκοσμίως οδήγησε στην ανάπτυξη διαφόρων ανταγωνιστικών και συμπληρωματικών θεωριών για την φύση, τις αιτίες και τις κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις που οι άμεσες ξένες επενδύσεις προκαλούν τόσο στην χώρα υποδοχής όσο και στην χώρα προέλευσης της επένδυσης. Κάθε θεωρία στηρίζεται στην ύπαρξη διαφόρων πλεονεκτημάτων όπως πλεονεκτήματα ιδιοκτησίας, τοποθεσίας ή εσωτερικοποίησης τα οποία σχετίζονται με παράγοντες που επηρεάζουν μία επιχείρηση να επιλέξει την άμεση ξένη επένδυση έναντι άλλων εναλλακτικών τρόπων, όπως εξαγωγές, licencing 16 ή franchising 17 για την εξυπηρέτηση των καταναλωτών στις ξένες αγορές. 1.1.1.Η ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Η νεοκλασική θεωρία των άμεσων ξένων επενδύσεων αποτελεί μέρος της θεωρίας της διεθνούς κίνησης παραγωγικών συντελεστών, βασίζεται στο υπόδειγμα των Hecksher-Ohlin- Samuelson και προϋποθέτει τέλειο ανταγωνισμό στις αγορές, τέλεια πληροφόρηση, μηδενικό μεταφορικό κόστος και παρόμοιες συνθήκες παραγωγής σε όλες τις χώρες. Σύμφωνα με το νεοκλασικό υπόδειγμα, η δημιουργία από μια επιχείρηση άμεσης ξένης επένδυσης σε μία άλλη χώρα εξαρτάται από τις διαφορές στο επιτόκιο και το ποσοστό κέρδους στις δύο χώρες. Οι ανεπτυγμένες χώρες που είναι πλουσιότερες σε κεφάλαιο προσφέρουν σχετικά χαμηλά επιτόκια και ποσοστά κέρδους σε σχέση με τις αναπτυσσόμενες χώρες που διαθέτουν λιγότερο κεφάλαιο και άρα υψηλότερα επιτόκια. Έτσι η ροή κεφαλαίου μπορεί να γίνει από τις ανεπτυγμένες προς τις αναπτυσσόμενες χώρες μέχρι τα επιτόκια και το ποσοστό κέρδους να εξισωθούν στις χώρες αυτές (Lall-Streeten,1977). 16 Licensing: Αποτελεί συμφωνία χορήγησης άδειας με την οποία δίνεται το δικαίωμα σε μία τοπική επιχείρηση στην ξένη χώρα να χρησιμοποιήσει την γνώση και την τεχνολογία της επιχείρησης μεταφέροντας τα στην ξένη χώρα. 17 Franchising: Αποτελεί συμφωνία χρήσης δικαιωμάτων με την οποία μία τοπική επιχείρηση λειτουργεί με το εμπορικό σήμα της μητρικής και παράγει τα ίδια ακριβώς προϊόντα με αυτήν. Για κάποιο χρονικό διάστημα λειτουργεί μεμονωμένα υπό την καθοδήγηση όμως της μητρικής επιχείρησης. 16

Βέβαια, οι υποθέσεις του νεοκλασικού υποδείγματος φαίνεται να μην ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και σε έναν κόσμο που επικρατεί αβεβαιότητα και ατελείς αγορές. Το υπόδειγμα μπορεί να ερμηνεύσει ως ένα βαθμό την δημιουργία άμεσων ξένων επενδύσεων κυρίως την περίοδο πριν τον Β Παγκόσμιο πόλεμο που οι περισσότερες διεθνής μεταφορές κεφαλαίων γίνονταν προς τις αναπτυσσόμενες χώρες αλλά είναι εντελώς ανεπαρκές να ερμηνεύσει την σύγχρονη πραγματικότητα όπου η διεθνής παραγωγή γίνεται κυρίως μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών. Επιπλέον δεν διαχωρίζει τις άμεσες ξένες επενδύσεις από τις επενδύσεις χαρτοφυλακίου 18 και δεν εξηγεί την μεταφορά στις ξένες αγορές άλλων παραγωγικών πόρων όπως τεχνολογία, marketing, management τα οποία αποτελούν εξίσου σημαντικό κομμάτι των άμεσων ξένων επενδύσεων πέρα από την μεταφορά κεφαλαίου. Για τους λόγους αυτούς τα επόμενα χρόνια αναπτύχθηκαν θεωρίες που αναφέρονταν σε ατελής αγορές και σχετίζονταν με την ύπαρξη διαφόρων συγκριτικών πλεονεκτημάτων. Μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες και έρευνες, οι θεωρίες αυτές προσπάθησαν να δώσουν μία πιο ρεαλιστική εξήγηση της εμφάνισης και την πορείας των άμεσων ξένων επενδύσεων (Lall- Streeten,1977). Κάποιες από τις θεωρίες αυτές θα τις δούμε παρακάτω. 1.1.2.Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Βασιζόμενη στα κλασικά υποδείγματα των Ricardo, Hecksher-Ohlin οι οποίοι υποστηρίζουν πως οι διαφορές στις τεχνολογίες (Ricardo) και οι διαφορές στην αφθονία των παραγωγικών συντελεστών (Hecksher-Ohlin) οδηγούν στο εμπόριο μεταξύ των χωρών, η θεωρία του διεθνούς εμπορίου δεν μπορεί να ερμηνεύσει την επιθυμία κάποιων επιχειρήσεων για άμεσες ξένες επενδύσεις σε μία άλλη χώρα. Αποδέχεται όμως τις άμεσες ξένες επενδύσεις και το διεθνές εμπόριο ως δύο εναλλακτικές επιλογές των επιχειρήσεων, υποκατάστατες μεταξύ τους, για να διεισδύσουν στις ξένες αγορές. Πιο συγκεκριμένα εάν μία επιχείρηση εξάγει τα προϊόντα της σε μία ξένη αγορά και επιβληθούν εμπόδια εμπορίου όπως δασμοί, κόστος μεταφοράς τότε μπορεί αυτή να υποκαταστήσει τις εξαγωγές της στην ξένη χώρα με μία άμεση ξένη επένδυση ώστε να αποφύγει 18 Επενδύσεις χαρτοφυλακίου: αποτελούν κινήσεις χρηματικών κεφαλαίων με στόχο την εκμετάλλευση διαφορών στις αποδόσεις των κεφαλαίων. Έχουν βραχυπρόθεσμο χαρακτήρα και δεν υπάρχει δέσμευση για την διάρκεια τους. 17

τα εμπόδια που δημιουργούνται με το διεθνές εμπόριο. Επίσης η επιβολή εμποδίων στο εμπόριο σε μία ξένη χώρα μπορεί να δημιουργήσει την ανάγκη άμεσης ξένης επένδυσης από μία επιχείρηση χωρίς να υπάρχει κάποια προγενέστερη σχέση με κίνητρο την εκμετάλλευση κερδοφόρων ευκαιριών που υπάρχουν στην προστατευόμενη αγορά όπως πηγές πρώτων υλών και ανθρώπινο κεφάλαιο (Κυρκιλής, 2002). Παρατηρούμε δηλαδή ότι η θεωρία αυτή δίνει έμφαση στους δασμούς, το κόστος μεταφοράς και σε άλλα εμπόδια στο εμπόριο ως παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν στην δημιουργία μιας άμεσης ξένης επένδυσης. 1.1.3.Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ (Hymer, 1960) Η θεωρία της βιομηχανικής οργάνωσης δίνει έμφαση στις ατέλειες των αγορών και σύμφωνα με αυτήν η δομή της αγοράς και ο ανταγωνισμός αποτελούν σημαντικούς παράγοντες των άμεσων ξένων επενδύσεων. Πιο συγκεκριμένα, η δημιουργία μίας ξένης επένδυσης οφείλεται στην κατοχή από μια επιχείρηση κάποιων συγκριτικών πλεονεκτημάτων σε σχέση με τις επιχειρήσεις σε μία ξένη χώρα. Τα πλεονεκτήματα αυτά έχουν να κάνουν με χαρακτηριστικά της ίδιας της επιχείρησης όπως την θέση της στην αγορά, τις πατέντες και τις νέες τεχνολογίες, την εξειδικευμένη γνώση που κατέχει, την διαφοροποίηση του προϊόντος, την εξειδίκευση στην οργάνωση και διαχείριση, την πρόσβαση στις παγκόσμιες αγορές (Hymer, 1960). Στην περίπτωση που μία επιχείρηση κατέχει ένα τέτοιο πλεονέκτημα και το πλεονέκτημα αυτό είναι ισχυρότερο όσο αφορά επιχειρήσεις μίας ξένης χώρας σε σχέση με άλλες ανταγωνιστικές επιχειρήσεις στην ίδια με αυτήν χώρα, τότε συμφέρει την επιχείρηση να μπει στην ξένη αγορά κάνοντας μία άμεση ξένη επένδυση εκεί. Με τον τρόπο αυτό τα οφέλη της άμεσης ξένης επένδυσης θα είναι περισσότερα σε σχέση με αυτά που θα είχε η επιχείρηση εάν αποφάσιζε να επεκταθεί στην εγχώρια αγορά καθώς σε αυτήν θα έπρεπε να ανταγωνιστεί περίπου ισοδύναμες επιχειρήσεις (Κυρκιλής, 2002). 1.1.4.Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑΣ Σε αντίθεση με την θεωρία της βιομηχανικής οργάνωσης, η θεωρία της τοποθεσίας δίνει έμφαση σε παράγοντες της χώρας υποδοχής ως υπεύθυνους για την δημιουργία άμεσων ξένων επενδύσεων και περιλαμβάνει δύο 18

διαφορετικές κατηγορίες παραγόντων. Παράγοντες που σχετίζονται με τις εισροές και την προσφορά τους από την χώρα υποδοχής όπως το σχετικό κόστος των εισροών συμπεριλαμβανομένου και της εργασίας, τις πρώτες ύλες, την ενέργεια, το κεφάλαιο και παράγοντες που σχετίζονται με τις εκροές και την αγοραία ζήτηση όπως ο πληθυσμός, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, το άνοιγμα της αγοράς και άλλα (Dunning, 1992). Με την άμεση ξένη επένδυση η επιχείρηση έχει την δυνατότητα να εκμεταλλευτεί τους παράγοντες αυτούς στην χώρα υποδοχής και να ωφεληθεί με τον τρόπο αυτό περισσότερο από την περίπτωση να εξάγει τα προϊόντα της σε αυτήν. 1.1.5.Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ (BUCKLEY- CASSON, 1976). Εσωτερικοποίηση των οικονομικών δραστηριοτήτων μίας επιχείρησης που αποφασίζει να παράγει το προϊόν της στην ξένη αγορά σημαίνει την επιλογή από την επιχείρηση να εκμεταλλευτεί η ίδια το κεφάλαιο της και να παράγει το προϊόν της μέσω της θυγατρικής που θα ιδρύσει και θα οργανώσει, δηλαδή μέσω δημιουργίας μίας άμεσης ξένης επένδυσης, έναντι άλλων τρόπων όπως εμπόριο, licensing ή franchising. Με τον τρόπο αυτό η επιχείρηση καταφέρνει να ελέγξει ολόκληρη την παραγωγή του προϊόντος αποφεύγοντας τα διάφορα κόστη και την ανεπάρκεια της αγοράς για την ανάληψη ορισμένων συναλλαγών. Επιπλέον διατηρεί το μερίδιο της στην αγορά και μεγιστοποιεί τα οφέλη της. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει πως μέσω των άμεσων ξένων επενδύσεων, μία επιχείρηση μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα που δημιουργούν οι ατελείς αγορές καθώς τα προβλήματα αυτά θα εσωτερικοποιηθούν και έτσι θα παύσουν να ισχύουν. Τέτοια προβλήματα μπορεί να είναι δομικές ατέλειες των αγορών που σχετίζονται με δασμούς, ελέγχους ξένου συναλλάγματος, εισαγωγικούς δασμούς, φορολογία εισοδήματος, περιορισμούς στον επαναπατρισμό των κερδών και προβλήματα όπως το αυξημένο μεταφορικό κόστος. 1.1.6.Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ (VERNON 1966) Η θεωρία του κύκλου ζωής συνδέει τα στάδια ζωής ενός προϊόντος με τις αποφάσεις της επιχείρησης σχετικά με την γεωγραφική κατανομή των παραγωγικών δραστηριοτήτων της και υποστηρίζει πως οι άμεσες ξένες επενδύσεις αποτελούν ένα φυσικό στάδιο στην πορεία της ζωής ενός νέου 19

προϊόντος από την σύλληψη της ιδέας για την δημιουργία του μέχρι την ωρίμανση και την μείωση της κατανάλωσης και της ζήτησης του. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή, υπάρχουν τέσσερις φάσεις στην ζωή ενός προϊόντος. Στην πρώτη φάση το προϊόν παράγεται για πρώτη φορά από την μονοπωλιακή επιχείρηση και είναι ελάχιστα τυποποιημένο όσο αφορά τα χαρακτηριστικά και την παραγωγική του διαδικασία. Στην δεύτερη φάση, αυτή της επέκτασης, το προϊόν γίνεται ευρέος γνωστό, αποκτά τα τελικά χαρακτηριστικά του και παράγεται μαζικά καθώς αυξάνεται η εγχώρια ζήτηση του. Στην φάση αυτή δημιουργείται επιπλέον ζήτηση για το προϊόν αυτό και από άλλες χώρες με αποτέλεσμα η επιχείρηση να αρχίσει να το εξάγει. Στην τρίτη φάση, της τυποποίησης της παραγωγής, πολλές επιχειρήσεις αρχίζουν να παράγουν παρόμοια προϊόντα και η εγχώρια ζήτηση παύει να αυξάνεται. Η επιχείρηση που πριν μονοπωλούσε την παραγωγή του προϊόντος μεταθέτει πλέον το ενδιαφέρον της από τα χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει το προϊόν στην μείωση του κόστους παραγωγής του. Τέλος στην τέταρτη φάση, παρατηρείται μείωση στις πωλήσεις του προϊόντος με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πλέον λόγος για επιπλέον μείωση του κόστους παραγωγής και αναζήτηση ξένων αγορών με φθηνό εργατικό δυναμικό (Bende,2002). Η θεωρία του κύκλου ζωής του προϊόντος εισάγει την έννοια των άμεσων ξένων επενδύσεων στην τρίτη φάση, της τυποποίησης. Στην φάση αυτή η αρχική επιχείρηση που πριν μονοπωλούσε την παραγωγή του προϊόντος και το οποίο στην πορεία άρχισε να εξάγει, τώρα μπορεί να οδηγηθεί στην δημιουργία άμεσης ξένης επένδυσης σε μία άλλη χώρα. Πιο συγκεκριμένα, εάν υπάρχει μία ξένη αγορά στην οποία υπάρχουν διαφορές στο κόστος των εισροών σε σχέση με την αρχική χώρα παραγωγής, ένα αυτή έχει μεγάλο μέγεθος ώστε να εξασφαλίσει οικονομίες κλίμακας και εάν εξοικονομεί κόστος μεταφοράς τότε η επιχείρηση θα προτιμήσει να παράγει το προϊόν στην ξένη χώρα για να μειώσει το κόστος παραγωγής του. Την απόφαση της επιχείρησης για μία άμεση ξένη επένδυση θα επηρεάσει επιπλέον ο ανταγωνισμός των επιχειρήσεων στην ξένη χώρα αλλά και οι πολιτικές που ακολουθεί η κυβέρνηση όπως αυτή της υποκατάστασης των εισαγωγών, της επιβολής εμποδίων στο εμπόριο και της παροχής επενδυτικών κινήτρων (Κυρκιλής, 2002). 20