«Η ψυχολογική ερμηνεία της ασθένειας από τον καθένα μας»

Ο ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΩΝ ΒΕΡΟΙΑΣ ΗΜΑΘΙΑΣ «Άγιος Παρθένιος» Διοργανώνει στο εντευκτήριό του ομιλία με θέμα: «Η ψυχολογική ερμηνεία της ασθένειας από τον καθένα μας» την Τρίτη 23 Μαρτίου στις 5:00μμ με συντονίστρια την Ψυχολόγο Μπέκα Χρύσα 1 / 14

Λόγος που γίνεται η εκδήλωση είναι για να κάνουμε μια εισαγωγή στο ρόλο της ψυχολογίας της υγείας.ο ορισμός της «υγείας» εξαρτάται από τον τρόπο θεώρησης του ζωντανού οργανισμού και της σχέσης του με το περιβάλλον δυο βασικές προσεγγίσεις στα θέματα υγείας και αρρώστιας: (α) το βιοιατρικό μοντέλο υγείας, στο οποίο στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη ιατρική. Το σύγχρονο βιοιατρικό μοντέλο υγείας θεωρεί το ανθρώπινο σώμα ως «μηχανή» που μπορεί να γίνει κατανοητή όταν αναλυθούν τα τμήματα που την αποτελούν. Όταν αυτή η «οργανική μηχανή» δεν λειτουργεί φυσιολογικά, τότε το άτομο θεωρείται άρρωστο και ο ρόλος του προσωπικού υγείας περιορίζετε στην επιδιόρθωση της δυσλειτουργίας ενός τμήματός της.η προσοχή της ιατρικής επιστήμης στρέφεται αποκλειστικά στη μελέτη των οργάνων και λειτουργιών του σώματος υπό το πρίσμα της κυτταρικής και μοριακής βιολογίας. Επικεντρώνεται στο βιολογικό επίπεδο, παραγνωρίζοντας το ρόλο των ψυχοκοινωνικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων που επηρεάζουν την ανάπτυξη της αρρώστιας. Το βιοιατρικό μοντέλο υγείας δεν μπορεί να εξηγήσει φαινόμενα όπως: - οι ψυχοσωματικές αρρώστιες, 2 / 14

- οι ατομικές διαφορές μεταξύ των ασθενών ως προς την αντιμετώπιση της αρρώστιας, του πόνου, της θεραπείας και της αποκατάστασης της υγείας τους, - η αποκατάσταση μιας οργανικής δυσλειτουργίας δεν ισοδυναμεί πάντοτε με την αποκατάσταση της υγείας, καθώς παραγνωρίζονται ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που μπορεί να συμβάλουν στην επανεμφάνιση μιας νέας οργανικής ή ψυχικής διαταραχής. (β) το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο υγείας που αποτελεί μια νέα προσέγγιση. Η διατήρηση της υγείας απαιτεί μια κατάσταση ισορροπίας ανάμεσα στο σώμα, το νου και το περιβάλλον, και αναγνώριζε ότι κάθε άνθρωπος διαθέτει αυτοθεραπευτικές ικανότητες που συμβάλλουν στην αποκατάσταση της υγείας του όταν αυτή διαταράσσεται. Υιοθετούσε μια εξατομικευμένη προσέγγιση του προβλήματος υγείας, καθώς θεωρούσε ότι ο οργανισμός κάθε ανθρώπου αντιδρά στη νόσο διαφορετικά και επηρεάζεται σημαντικά από τον τρόπο ζωής του ατόμου.από τότε άρχισε σιγά σιγά να αναπτύσσεται ενδιαφέρον για την κατανόηση της συμμετοχής των ψυχολογικών παραγόντων στην εμφάνιση και εξέλιξη διαταραχών της υγείας. Το μοντέλο αυτό αντιλαμβάνεται την υγεία και την αρρώστια ως τις δύο αλληλοσυμπληρούμενες όψεις ενός συνεχούς ενιαίου συστήματος. Η υγεία δεν αποτελεί μια κατάσταση την οποία το άτομο «αποκτά» ή «χάνει» και η αρρώστια δεν θεωρείται ως γεγονός που «εισβάλλει» στον οργανισμό. Κάθε άτομο είναι περισσότερο ή λιγότερο υγιές ή άρρωστο σε μια δεδομένη στιγμή. Η κατάσταση της υγείας του εξαρτάται από το φυσικό και ψυχοκοινωνικό περιβάλλον, το οποίο με τη σειρά του διαρκώς μεταβάλλεται. 3 / 14

Με λίγα λόγια, η υγεία ορίζεται ως μια ολότητα όπου η σωματική (σώμα), διανοητική (σκέψεις) και συναισθηματική υπόσταση του ατόμου λειτουργούν συνολικά, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και παράλληλα βρίσκονται σε δυναμική ισορροπία με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Η προσέγγιση, λοιπόν, του ασθενή, εξαρτάται και επηρεάζεται από το μοντέλο υγείας που ακολουθούν οι αρμόδιοι.όταν το ιατρικό προσωπικό θεωρεί την αρρώστια ως μια οργανική δυσλειτουργία, αντιλαμβάνεται και τον άρρωστο ως βιολογικό περιστατικό (π.χ. «μια περίπτωση πνευμονίας», «ένα άσθμα» κ.λπ.). στόχος οποιασδήποτε παρέμβασης είναι - η διάγνωση, - η θεραπεία και η - αποκατάσταση της υγείας του αρρώστου. Οι γνώσεις των «ειδικών» είναι πάντα ορθολογικές, επιστημονικά τεκμηριωμένες και βασίζονται στις αντικειμενικές πληροφορίες που παρέχουν τα κλινικά και εργαστηριακά ευρήματα. Στην περίπτωση αυτή αγνοείται η συναισθηματική, οικογενειακή και κοινωνική κατάσταση του αρρώστου. Όσο για τον άρρωστο, αυτός παραμένει αμέτοχος, εξαρτημένος και παθητικός. Δεν φέρει ευθύνη για την αρρώστια του ούτε συμμετέχει ενεργά στην αποκατάσταση της υγείας του. Καλείται να συμμορφωθεί με τις οδηγίες του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού, να το εμπιστευθεί και να δεχτεί αδιαμαρτύρητα την οποιαδήποτε θεραπεία του επιβληθεί. Η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον άρρωστο και στο προσωπικό υγείας είναι μονόδρομη και άνιση. 4 / 14

Πολλοί ασθενείς υιοθετούν την αντίληψη ότι το πρόβλημα τους είναι καθαρά οργανικό: - εξαρτώνται αποκλειστικά από τους θεραπευτές. - Υποτάσσονται στο ιατρικό μοντέλο, γιατί φοβούνται την κριτική σχετικά με τον τρόπο ζωής τους και γιατί αρνούνται να τροποποιήσουν τις συνήθειες που βλάπτει την υγεία τους. - Εναποθέτουν την ευθύνη στους «ειδικούς» τους οποίους και καθιστούν αποκλειστικ ά υπεύθυνους για την θετική ή αρνητική έκβαση της υγείας τους. - Αποφεύγουν να αναλάβουν ενεργό ρόλο στην αποκατάσταση της υγείας τους, προκειμένου να αποφύγουν τη σύγκρουση με το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό που έχει την τάση να διατηρεί τον αποκλειστικό έλεγχο και την ισχύ σε θέματα υγείας, Όμως στο βάθος δεν είναι τόσο «θεραπευτική», καθώς αγνοούνται οι εσωτερικές δυνάμεις και οι δυνατότητες αυτοθεραπείας που διαθέτει ο ίδιος ασθενής, ενώ συγχρόνως καλλιεργούνται στον άρρωστο η παθητικότητα και η εξάρτηση, καταστάσεις που δεν τον προτρέπουν να αναλάβει τις ευθύνες του και ενεργά να συμμετάσχει στη φροντίδα της υγείας του. Αντίθετα, στα πλαίσια της βιοψυχοκοινωνικής προσέγγισης, το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό ενθαρρύνει τον άρρωστο να συνειδητοποιήσει ότι η συμπεριφορά του μπορεί να επηρεάσει την υγεία. Αναθεωρώντας τον τρόπο ζωής που έχει επιλέξει, ο ασθενής μπορεί να μάθει να αν τιμετωπίζει αποτελεσματικότερα το καθημερινό στρες, να περιορίζει ορισμένες επιβλαβείς συνήθειες (κάπνισμα, υπερβολική χρήση καφεΐνης ή 5 / 14

οινοπνεύματος κλπ ) και παράλληλα να υιοθετεί νέες συμπεριφορές (σωστή διατροφή, επαρκής ύπνος, άσκηση, χαλάρωση κ.λπ.) που προωθούν και διατηρούν την υγεία του. Στα πλαίσια αυτού του μοντέλου, η σχέση ανάμεσα στον άρρωστο και το προσωπικό διακρίνεται από διάθεση ουσιαστικής συνεργασίας. Η συνεργασία αυτή αποβλέπει στη βαθύτερη κατανόηση των οργανικών παραγόντων που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της αρρώστιας και επηρεάζουν την εξέλιξη της υγείας του αρρώστου. Η θεραπευτική παρέμβαση γίνεται σε πολλά επίπεδα, από διεπιστημονική ομάδα επαγγελματιών υγείας, που απευθύνεται τόσο στον άρρωστο, όσο και στο άμεσο ή ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εμφανίζεται η ασθένεια. Η σχέση που το προσωπικό υγείας διαμορφώνει με τον άρρωστο, την οικογένεια και την κοινότητα είναι αμφίδρομη. Στα αρχαία Ελληνικά η λέξη «θεραπεύω» σημαίνει «υπηρετώ», «φροντίζω», «περιποιούμαι» και, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, αναδεικνύει το ρόλο του «θεραπευτή» που βοηθά το άτομο να ενεργοποιήσει και να χρησιμοποιήσει τις αυτοθεραπευτικές του ικανότητες συμβάλλοντας στην αποκατάσταση της υγείας του. Η ικανότητα αυτή εξαρτάται από την αντίληψη που έχει για την αρρώστια, για τον εαυτό του τους παράγοντες που πιστεύει ότι θα βοηθήσουν στην αποκατάσταση της υγείας του. 6 / 14

Οι γνώσεις που παρέχει η επιστήμη της ψυχολογίας συμπληρώνουν τις γνώσεις που παρέχουν οι υπόλοιπες επιστήμες της υγείας. Η συνεργασία των επιστημών αυτών αποβλέπει στην αντιμετώπιση του αρρώστου ες ολότητας. Η αντιμετώπιση ενός γεγονότος εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο το άτομο έχει μάθει να αντιμετωπίζει διάφορες καταστάσεις στη ζωή του. Η ασθένεια είναι μια αλλαγή και συνήθως την αντιμετωπίζουμε όπως έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε όλες τις αλλαγές στη ζωή μας. Ο αγχώδης, θα αντιδράσει με άγχος, ο θαρραλέος με θάρρος και ο αισιόδοξος θα έχει καλύτερη πρόγνωση και θεραπεία της ασθένειας. Στόχος της ψυχολογίας της υγείας είναι να βοηθήσει τον ασθενή να προσαρμοστεί με τον καλύτερο τρόπο στη νέα πραγματικότητα που έχει δημιουργήσει για αυτόν η ασθένεια σε όλους τους τομείς της ζωής του. Είναι γνωστό, πως το 70% της πορείας μιας ασθένειας, εξαρτάται από την ψυχολογία του ασθενή. Το πιο γνωστό μοντέλο στην αντιμετώπιση της αλλαγής, είναι της Elizabeth Kübl er Ross (1969). Σύμφωνα με την Kübler Ross η ψυχική διεργασία που βιώνει το άτομο κατά τη διάρκεια μιας ασθένειας χαρακτηρίζεται από πέντε στάδια: Κάθε ασθένεια ακολουθεί μια πορεία. Η Kübler Ross ισχυρίζεται ότι τα προαναφερθέντα στάδια δεν διαδέχονται το ένα το άλλο αυστηρά, αλλά συχνά συνυπάρχουν ή επανεμφανίζονται σε διάφορες φάσεις της αρρώστιας. Κάθε πρόσωπο θα βιώσει τουλάχιστον δυο. Βέβαια, κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός και διαδέχεται τα στάδια με άλλη σειρά ή σε άλλους ρυθμούς. Πολλές φορές, προσκολλάται σε ένα από αυτά με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η θεραπευτική πρόοδος. Ακόμη, λοιπόν, και αν έχετε αποθεραπευτεί, μπορεί να έχετε μείνει προσκολλημένοι σε ένα από αυτά τα στάδια. 7 / 14

Στάδιο της άρνησης «Όχι! Δεν μπορεί να συμβαίνει σε μένα αυτό. Κάποιο λάθος θα έγινε στη διάγνωση»: "Αποκλείεται, δεν μπορεί να συμβαίνει σε εμένα!". (κάτι που δεν θέλω να ξέρω ή να θυμάμαι, σα να μην έγινε ) Στην αρχική φάση η άρνηση αποτελεί ένα φυσιολογικό μηχανισμό άμυνας που λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας για το άτομο το οποίο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα ως απειλητική ή οδυνηρή. Έτσι λοιπόν αρνείται το γεγονός της αρρώστιας ή και των επιπτώσεών της. Υπάρχουν διάφορα επίπεδα άρνησης: - άρνηση που αφορά τα γεγονότα (συμπτώματα, διάγνωση, ενδείξεις υποτροπής/ αναπηρίας), - άρνηση που αφορά τις επιπτώσεις της αρρώστιας, - άρνηση που μπορεί να αφορά την επικινδυνότητά της. Στις αρχικές φάσεις της αρρώστιας η άρνηση αποτελεί μια συχνή και φυσιολογική αντίδραση. Μερικές φορές μάλιστα μπορεί να έχει ευεργετικά αποτελέσματα, καθώς - επιτρέπει στον άρρωστο να μην κυριευθεί από φόβο και - να μπορεί να θέτει μακροπρόθεσμους στόχους και να προγραμματίζει τη ζωή του. Όταν όμως η άρνηση παρατείνεται μέσα στο χρόνο τότε μπορεί να έχει σοβαρές 8 / 14

συνέπειες, καθώς μπορεί ο άρρωστος να μην τηρεί τις ιατρικές συμβουλές ή να πηγαίνει από γιατρό σε γιατρό μη αποδεχόμενος τη διάγνωση της αρρώστιας. Γνωστό είναι το παράδειγμα της «φραπελιάς». Πολλοί άνθρωποι ακολούθησαν αυτή τη μέθοδο θεραπείας κάνοντας ουσιαστικά επικίνδυνους πειραματισμούς με την υγεία τους, αρνούμενοι να συμβιβαστούν με τις ιατρικές υποδείξεις. Στάδιο του θυμού «Γιατί να τύχει αυτό το κακό σε εμένα;» "Είναι άδικο, γιατί σε εμένα; Δεν έχω ζήσει τίποτα" ή "Είμαι πολύ μικρός/μικρή γιατί μου το κάνεις αυτό;" Αυτή η έκφραση συνοδεύεται από θυμό και πικρία που πηγάζει από μια βαθύτερη αίσθηση αδικίας, αδυναμίας και έλλειψης ελέγχου. Αποτελεί μια φυσιολογική αντίδραση ενός ανθρώπου που είναι υποχρεωμένο να δεχθεί ξαφνικά ότι η ζωή του άλλαξε ριζικά και το μέλλον του χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα. Κάθε «γιατί» κρύβει πίκρα και θυμό. Συχνά μεταθέτουν το θυμό τους προς τους άλλους (συγγενείς, φίλους, νοσηλευτικό προσωπικό) ή στο Θεό ή τον διοχετεύουν προς τον ίδιο τους τον εαυτό βιώνοντας έτσι έντονες ενοχές. Τρεις μορφές ενοχών: α) Το άτομο με τη συμπεριφορά ή τον τρόπο ζωής του προκάλεσε την αρρώστια. β) Το άτομο ερμηνεύει την αρρώστια ως «τιμωρία» για μη αποδεκτές/ μη ηθικές πράξεις. γ) Επίσης, μπορεί να βιώνει ενοχές για τις ευκαιρίες που έχασε (π.χ. να κάνει παιδιά) και για τους στόχους που δεν προλαβαίνει να ολοκληρώσει. δ) Οι ενοχές του συνδέονται με το γεγονός ότι αρρώστησε, ότι αποτελεί «βάρος» για την οικογένεια και ότι προκαλεί πόνο και θλίψη στους αγαπημένους του. 9 / 14

Παρόλο που ο θυμός είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα δημιουργεί εντάσεις στις διαπροσωπικές σχέσεις με αποτέλεσμα να απομονώνει τον άρρωστο σε μια περίοδο που έχει ανάγκη υποστήριξης. Μερικές φορές ο θυμός χρησιμοποιείται εποικοδομητικά από τον άρρωστο και μπορεί μ αυτόν τον τρόπο να διεκδικεί ενημέρωση ή φροντίδα. Στάδιο διαπραγμάτευσης «Ναι μεν αλλά.». (εσωτερική σύγκρουση με μικρά δείγματα ελπίδας) Η διαπραγμάτευση μπορεί να έχει: - θετικές επιπτώσεις όταν το άτομο υιοθετεί συμπεριφορές που βοηθούν την υγεία του, και όταν πιστεύει ότι έχει δύναμη να αντέξει την επώδυνη πορεία της ασθένειας, - αρνητικές όταν δεν έχει την υποστήριξη που περίμενε από τους γιατρούς ή το κοινωνικό του περιβάλλον από τους οποίους αντλεί δύναμη και κουράγιο, ή ακόμα όταν ο Θεός φαίνεται να μην εισακούει τις προσευχές του. Σε αυτό το στάδιο συνήθως ζητά ψυχολογική υποστήριξη από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η συζήτηση βοηθά τον ασθενή να προσαρμοστεί καλύτερα στις απαιτήσεις και τους περιορισμούς της ασθένειας και τον προετοιμάζει να αντιμετωπίζει πιο ήπια το επόμενο στάδιο. Στάδιο της κατάθλιψης «Ναι η ζωή μου απειλείται» : "Είμαι τόσο λυπημένος, γιατί να προσπαθήσω να κάνω οτιδήποτε;". Η κατάθλιψη μπορεί να είναι: 10 / 14

- «αντιδραστική», όταν οφείλεται σε απώλειες που βιώνει μέσα στο παρόν, καθώς συγκρίνει πως ήταν στο παρελθόν και πώς είναι τώρα ή - «προπαρασκευαστική», όταν αναλογίζεται τις επικείμενες απώλειες λόγω της ασθένειάς του (π.χ. επιδείνωση υγείας, απομάκρυνση από την εργασία κτλ). Η κατάθλιψη εκδηλώνεται με διάφορα συμπτώματα όπως θλίψη, απώλεια ενέργειας, απαισιοδοξίας, απόγνωσης, απόσυρσης από κοινωνικές σχέσεις. Οι φυσιολογικές αυτές αντιδράσεις είναι παροδικές και όταν το άτομο ενθαρρύνεται να εκφράσει τα συναισθήματα του, έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να τα κατανοήσει, να τα αποδεχθεί και να λάβει τη στήριξη που χρειάζεται. Στάδιο της αποδοχής "Εντάξει όλα θα πάνε καλά" (δίνει νέα δύναμη) Στο στάδιο αυτό ο άρρωστος διακρίνεται από μια εσωτερική ηρεμία. Ακολουθεί τις οδηγίες του γιατρού και ελπίζει ότι όλα θα πάνε καλά. Γνωρίζει και επικαλείται στη σκέψη του ανθρώπους που τα έχουν καταφέρει. Ο Σύλλογος είναι ένας πολύ σημαντικός φορέας που ενισχύει και βοηθά κάθε άτομο αποτελώντας ένα παράδειγμα δύναμης ελπίδας για επιβίωση. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε αυτή την πορεία με την εβδομάδα των Άγιων Παθών που καταλήγει στην Ανάσταση. Αυτή η δική σας εσωτερική ανάσταση και ελπίδα, έχετε τη δύναμη να βοηθήσετε να συμβεί. Ο καθένας ακολουθεί μια διαφορετική πορεία με δικούς του ρυθμούς. Το πρώτο βήμα, είναι η αποδοχή της ασθένειας. 11 / 14

Διαχείριση Ατομικής Αλλαγής Ένα μοντέλο Αλλαγής περιγράφεται ως «διαδικασία αλλαγής σε τρία στάδια»: 1. Το πρώτο στάδιο το αποκάλεσε "αποδέσμευση". Δική σας προσπάθεια Έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε την ασθένεια με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Συνήθως αντιδρούμε όπως αντιδρούσαμε πάντα σε όλες τις δυσκολίες της ζωής μας. Το πρώτο βήμα για να πετύχουμε κάθε αλλαγή, είναι η συνειδητοποίηση και η αποδοχή της ασθένειας. Συνειδητοποίηση ότι όλες οι αντιδράσεις μας είναι φυσιολογικές και επιθυμία να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας ως ασθενή. Απαιτεί το ξεπέρασμα της αδράνειας και την αλλαγή της συνηθισμένης νοοτροπίας του ασθενή. Με λίγα λόγια, παίρνουμε την ευθύνη να συνεργαστούμε και να βοηθήσουμε την πορεία της θεραπείας μας, σε συνεργασία με το ιατρικό προσωπικό. Απαιτεί ν αναρωτηθούμε: Ευαισθητοποίηση - γιατί η αλλαγή είναι αναγκαία, πιο είναι το όφελός της. Βούληση το πόσο θέλει κάποιος και πόσο θεωρεί χρήσιμο και βοηθητικό να υποστηρίξει τον εαυτό του, να στηριχθεί στις εσωτερικές του δυνάμεις και να συμμετάσχει στην αλλαγή. 12 / 14

2. Στο δεύτερο στάδιο συμβαίνει η μεταβολή. Ψυχοθεραπεία Πρόκειται για μια τυπική μεταβατική περίοδο σύγχυσης. Έχουμε επίγνωση του ότι οι παλιοί τρόποι πρέπει να αμφισβητηθούν όμως δεν έχουμε ακόμη μια καθαρή εικόνα με το τι πρόκειται να τους αντικαταστήσει. Απαιτεί: Γνώση του τρόπου αλλαγής. Τι χρειάζεται να αλλάξω και ποιος θα με βοηθήσει σ αυτό; Ποιες είναι οι βλαβερές μου συνήθειες; 3. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο ονομάζεται «επαναδέσμευση». Δική σας προσπάθεια και του περιβάλλοντός σας Σ αυτό το στάδιο εφαρμόζεται η νέα γνώση και ο νέος τρόπος μάθησης για να προσεγγίσουμε την ασθένεια και όλοι επιστρέφουν στα προηγούμενα επίπεδα άνεσης και ηρεμίας. Απαιτεί: Ικανότητα - να εφαρμοστούν νέες δεξιότητες και συμπεριφορές (πρόληψη, υιοθέτηση υγιών συμπεριφορών πχ. Διακοπή καπνίσματος) Ενίσχυση υποστήριξη από τους επαγγελματίες γιατρούς, ψυχολόγους και το οικογενειακό κοινωνικό περιβάλλον, ώστε η αλλαγή να διατηρηθεί. Όπως έχουμε ξαναπεί, η υγεία είναι ισορροπία σώματος, σκέψεων και συναισθημάτων, άρα μπορούμε και εμείς να επηρεάσουμε την πορεία της θεραπείας μας. Αν συνδυάσουμε, λοιπόν, την πορεία της ασθένειας με τη Χριστιανική πίστη, 13 / 14

μπορούμε να διαπιστώσουμε πως και ο Ιησούς έκανε θαύματα επικαλούμενος την πίστη των ανθρώπων για σωτηρία. Άρα, έχουμε μέσα μας την εσωτερική δύναμη για να επηρεάσουμε τη ζωή μας και να βγούμε νικητές με την προσωπική μας προσπάθεια σε κάθε μάχη. 14 / 14