"Μεθοδολογίες ανάλυσης και εκτίµησης των επιπτώσεων της µυϊκής κόπωσης και των µυοσκελετικών προβληµάτων σε χειρωνακτικές εργασίες", Αγγελακούδης Κων/νος, Σταυρόπουλος Κων/νος, Βλάχος Γεώργιος, Σπυρόπουλος Ηλείας, Αθανασίου Γεώργιος. 1 Εργαστήριο Εργονοµίας, Τοµέας Βιοµηχανικής ιοίκησης, Οργάνωσης της Παραγωγής και Πληροφοριακών Συστηµάτων, Τµήµα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών, Πανεπιστήµιο Πατρών. Πρόλογος Η εργασία αυτή συντάχθηκε και παρουσιάστηκε στην ηµερίδα του Τεχνικού Επιµελητηρίου Ελλάδος για θέµατα Εργονοµίας. Έχει σαν στόχο να παρουσιάσει την κατάσταση των Μυοσκελετικών Παθήσεων (ΜΣΠ) και την διερεύνηση της εργασιακής κόπωσης στη χώρα µας καθώς και την µεθοδολογία που χρησιµοποιεί η οµάδα µας για την εκτίµηση αυτής. Εισαγωγή Η ιστορία του ανθρωπίνου είδους είναι συνυφασµένη µε την εργασία, καθώς αυτό το χαρακτηριστικό ότι δηλαδή εκτελεί οργανωµένες κινήσεις µε συγκεκριµένο σκοπό και µε τη χρήση εργαλείων, είναι το καθοριστικό που για πολλούς το διαφοροποιεί ως είδος από τα υπόλοιπα. Στα πλαίσια της ιστορικής αυτής εξέλιξης, δηλαδή από την αρχέγονη και ορµέφυτη αναζήτηση µέχρι και τη σύγχρονη επιστηµονική οργάνωση της εργασίας, ο άνθρωπος προσπαθεί να εφεύρει µεθόδους, τεχνικές και πρακτικές που θα βελτιώνουν τις συνθήκες παραγωγής. Τους τελευταίους τρεις αιώνες οι αλµατώδεις και σηµαντικές εξελίξεις που σηµειώθηκαν στις επιστήµες της εργασίας και στην τεχνολογία είχαν ευεργετικές επιδράσεις στην προσφορά αγαθών, στην ανύψωση της βιοτικής στάθµης, στην αύξηση του προσδόκιµου επιβίωσης κτλ, ενώ παράλληλα µε την εκµηχάνιση και την επιστηµονική οργάνωση της παραγωγής τέθηκε το ζήτηµα της «ορθής» οργάνωσης της εργασίας. Την περίοδο αυτή εµφανίζεται µια προσπάθεια για την οργάνωση των συστηµάτων παραγωγής και τους εργαζοµένους µε έµφαση στους φυσικούς νόµους και την υγεία που σχετίζονται µε την εργασία. Η επιστηµονική αυτή προσπάθεια έφερε στο προσκήνιο την αναγκαιότητα µε τον όρο «Εργονοµία». Ιδιαίτερα από το τέλος του Β Παγκοσµίου πολέµου υπήρξε µια συστηµατική προσπάθεια καταγραφής και ανάδειξης των «νόµων της εργασίας», τα φαινόµενα δηλαδή που εµφανίζονται κατά την εκτέλεση εργασιών από τον άνθρωπο είτε αυτά αφορούν στο Περιβάλλον Εργασίας, είτε στον τρόπο που αυτή διεξάγεται, είτε στον ίδιο τον άνθρωπο είτε ακόµη και στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων αυτών. Ένας από τους κύριους λόγους που κατέστησαν την εργονοµία αναγκαία ήταν οι συνέπειες στην υγεία των εργαζοµένων από την µη προσαρµογή της εργασίας στον άνθρωπο. Οι συνέπειες αυτές εµφανίσθηκαν µε την µορφή διαφόρων παθήσεων, κυρίως µυοσκελετικών σε όλες σχεδόν τις αναπτυγµένες χώρες µετά την βιοµηχανική επανάσταση. Πρόκειται για παθήσεις που καλύπτουν ευρύ φάσµα ασθενειών και 1
αφορούν το σκελετό, τις αρθρώσεις, τους µύες και το µέρος εκείνο του νευρικού συστήµατος που ελέγχει το µυϊκό σύστηµα. Ιστορία των Μυοσκελετικών Παθήσεων Στα µέσα του 20ου αι. οι µυοσκελετικές παθήσεις εµφανίσθηκαν µε τη µορφή επιδηµίας σε διάφορες χώρες τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αµερική, Αυστραλία και Ιαπωνία. Στη Β. Αµερική αναφέρονται ως πάθηση συσσωρευτικού τραύµατος (Cumulative Trauma Disorder)(4) στην Αυστραλία και το Η. Βασίλειο είναι γνωστές ως κακώσεις των άκρων που προέρχονται από επαναλαµβανόµενη καταπόνηση (Repetitive Strain Injuries) καθώς και ως σύνδροµο υπερβολικής επαγγελµατικής δραστηριότητας (Occupational Overuse Syndrome). Οι διαφορετικές αυτές ονοµασίες οφείλονται στον διαφορετικό τρόπο µε τον οποίο αντιµετωπίστηκε το θέµα σε κάθε χωρά καθώς και τον διαφορετικό τρόπο µε τον οποίο οι χώρε αυτές αντιλαµβάνονταν τις αιτίες των φαινοµένων αυτών. Την περίοδο εκείνη ο βαθµός εκµηχάνισης και η εργονοµική παρέµβαση στους χώρους εργασίας ήταν σε πρωτόλειο επίπεδο. Από τη δεκαετία του 1940 έως τις µέρες µας οι συνθήκες εργασίες έχουν αλλάξει πολύ και ειδικά στον δευτερογενή τοµέα µε την εισαγωγή της πληροφορικής και της ροµποτικής, την αυτοµατοποίηση και της εκµηχάνισης της παραγωγής έχει µειωθεί κατά πολύ η καταπόνωση. Αντίθετα στον πρωτογενή τοµέα, στο εµπόριο και ιδιαίτερα στην κατασκευή, για διάφορους λόγους (µη τυποποιηµένο πλαίσιο εργασίας, µικρότερος βαθµός εκµηχάνισης, εξωτερικές συνθήκες) η καταπόνηση από την εργασία παραµένει σε υψηλά επίπεδα. Αν και τη δεκαετία του 1980 εµφανίστηκε µια µείωση των µυοσκελετικών παθήσεων, τις τελευταίες δεκαετίες η εµφάνιση των σχετιζοµένων µε τη εργασία µυοσκελετικών διαταραχών αυξάνεται µε σταθερό ρυθµό και θεωρείται ότι έχει φτάσει ξανά σε επιδηµιολογικές διαστάσεις στις βιοµηχανοποιηµένες χώρες, παρά τις σηµαντικές βελτιώσεις που έχουν πραγµατοποιηθεί στους χώρους εργασίας. Στις 22 Μαΐου 1990 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατάρτισε ευρωπαϊκό κατάλογο επαγγελµατικών ασθενειών (90/326/ΕΟΚ), µε την προτροπή να υιοθετηθεί επίσηµα από τα κράτη µέλη. Στον κατάλογο αυτό οποίο περιλαµβάνονται οι παρακάτω µυοσκελετικές παθήσεις: Οστεοαρθρικές ασθένειες των χεριών και των καρπών που προκαλούνται από µηχανικές δονήσεις Ασθένειες των περιαρθρικών θυλάκων λόγω πίεσης Ασθένειες που οφείλονται σε υπερένταση των τενόντιων ελύτρων Ασθένειες που οφείλονται σε υπερένταση του ενδοτενοντίου Ασθένειες που οφείλονται σε υπερένταση των µυϊκών και τενόντιων καταφύσεων Βλάβες του µηνίσκου ύστερα από εκτεταµένες περιόδους εργασίες σε γονατιστή θέση 2
Παράλυση των νεύρων λόγω πίεσης Μυοσκελετικές Παθήσεις στην Ευρώπη Η Ευρωπαϊκη Ένωση και σχετικοί οργανισµοί έχουν επισηµάνει τους κίνδυνους και τις αυξανόµενες τάσεις ιδιαίτερα των ΜΣΠ. Για το λόγο αυτό έχει πραγµατοποιήσει σηµαντικές δράσεις ενώ έχει προωθήσει και κανονισµούς ορθής πρακτικής. Την τελευταία µάλιστα 15ετία έχει πραγµατοποιήσει δια µέσω διαφόρων ιδρυµάτων µεγάλες έρευνες για την κατάσταση των ευρωπαίων εργαζοµένων. Γενικά έχει παρατηρηθεί ότι οι ευρωπαίοι εργαζόµενοι αναφέρουν συχνά τις ΜΣΠ µεταξύ των παθήσεων που σχετίζονται µε την εργασία: 30% παραπονέθηκε για οσφυαλγία, 17% για µυϊκούς πόνους στα χέρια και στα πόδια, 45% ανέφεραν ότι εργάζονται σε επίπονες ή κοπιαστικές θέσεις, ενώ 31% ότι διακινούν φορτία κατά τη διάρκεια της εργασίας. Στον πιο κάτω πίνακα αναλύονται ορισµένα δεδοµένα για κάθε χώρα της ΕΕ. Πίνακας 1:Ανάλυση δεδοµένων για κάθε χώρα της ΕΕ. Το 2000, το Ευρωπαϊκό Ίδρυµα για τη Βελτίωση των Συνθηκών ιαβίωσης και Εργασίας, οπότε πραγµατοποίησε την τρίτη του ευρωπαϊκή σετική έρευνα, µε ερωτήσεις που έθεσε σε 21.500 εργαζόµενους µέσω προσωπικών συνεντεύξεων, σχετικά µε τις συνθήκες εργασίας τους. Η έρευνα του 2000 αποκαλύπτει ότι οι µυοσκελετικές παθήσεις παρουσιάζουν αύξηση σε σχέση µε τα στοιχεία των προηγούµενων ερευνών του 1995 και 1990: ένας στους τρεις εργαζόµενους ανέφερε ότι υποφέρει από πόνους στη ράχη (33%) και άγχος (28%), ενώ ένας σχεδόν στους τέσσερις ανέφερε µυαλγία στον αυχένα και στους ώµους (23%).Η ίδια έρευνα αποκαλύπτει ότι και οι παραπάνω αναφερόµενοι κίνδυνοι, που σχετίζονται µε τις µυοσκελετικές παθήσεις παρουσιάζουν αύξηση σε σχέση µε τα στοιχεία του 1995 και 1990. Περίπου το µισό των ερωτηθέντων για παράδειγµα (47%),δήλωσε το 2000 ότι η στάση του κατά την εργασία είναι επώδυνη ή κουραστική, ενώ το 1990 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 43%.Το 2000, το 37% των ερωτηθέντων εκτίθεται σε χειρωνακτική διακίνηση φορτίων ενώ το 1990 το ποσοστό 3
ανερχόταν στο 31%. Η έκθεση σε διαφόρους παράγοντες φυσικού περιβάλλοντος που προκαλούν άγχος και σωµατική καταπόνηση (θόρυβος, κραδασµοί επικίνδυνες ουσίες, ζέστη, κρύο, κλπ),παραµένουν συνήθη φαινόµενα και το 2000, όπως ήταν το 1990 και το 1995.Το ποσοστό των εργαζοµένων που εκτίθενται σε αυτούς τους κινδύνους παραµένει υψηλό. To 57% δηλώνει ότι εκτελεί επαναλαµβανόµενες κινήσεις. Το 2000 το 32% των εργαζοµένων δηλώνει ότι εκτελεί επαναλαµβανόµενα καθήκοντα χρόνου µικρότερου των 10 λεπτών και το 22% χρόνου µικρότερου του 1 λεπτού. Υπάρχει στενή συσχέτιση µεταξύ µυοσκελετικών παθήσεων και της οργάνωσης της εργασίας όπως οι επαναλαµβανόµενες κινήσεις, όπως φαίνεται στον πίνακα 1. % Πόνοι στην πλάτη Μυϊκοί πόνοι στον αυχένα Μυϊκοί πόνοι στα άνω άκρα Μυϊκοί πόνοι στα κάτω άκρα Επαναλαµβανόµενες κινήσεις Μη Επαναλαµβανόµενες κινήσεις 48 37 24 21 19 11 4 5 Μέσος όρος 33 23 13 11 Πίνακας 2:Συσχέτιση µεταξύ µυοσκελετικών παθήσεων και των χαρακτηριστικών οργάνωσης της εργασίας Από τα περισσότερο εντυπωσιακά ευρήµατα της έρευνας είναι η εντατικοποίηση της εργασίας. Η ένταση της εργασίας αυξήθηκε κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, και το 2000 περισσότεροι από τους µισούς εργαζόµενους δήλωσαν ότι εργάζονταν µε ταχύτατο ρυθµό (56%) ή µε πιεστικές προθεσµίες (60%) κατά τη διάρκεια του ενός τετάρτου του χρόνου εργασίας τους. Επιπλέον, το 21% του συνόλου των εργαζοµένων δήλωσαν ότι δεν διαθέτουν αρκετό χρόνο για να εκτελέσουν την εργασία τους. Υπάρχει στενή συσχέτιση µεταξύ της έντασης της εργασίας, των µυοσκελετικών παθήσεων και των εργατικών ατυχηµάτων όπως φαίνεται στους πιο κάτω πίνακες. % Πόνοι στην πλάτη Άγχος Μυϊκοί πόνοι στον αυχένα και στους ώµους Κακώσει ς Συνεχής εργασία σε ταχύ ρυθµό Ποτέ εργασία σε ταχύ ρυθµό 46 40 35 11 25 20 15 5 4
Πίνακας 3:Προβλήµατα υγείας που σχετίζονται µε ταχύτατους ρυθµούς εργασίας % Πόνοι στην πλάτη Άγχος Μυϊκοί πόνοι στον αυχένα και στους ώµους Κακώσει ς Συνεχής εργασία υπό πιεστικές προθεσµίες 42 40 31 10 Ποτέ εργασία υπό πιεστικές προθεσµίες 27 20 17 5 Πίνακας 4: Προβλήµατα υγείας που σχετίζονται µε εργασία που εκτελείται υπό πιεστικές προθεσµίες Η αναγνώριση των µυοσκελετικων παθήσεων που σχετίζονται µε την εργασία στην Ελλάδα Στη χώρα µας η αναγνώριση και η ακόλουθη αποζηµίωση της αποκαλούµενης «επαγγελµατικής νόσου» υπάγεται στο άρθρο 40 του Κανονισµού του Ι.Κ.Α., ΦΕΚ 132/12.2.1979. Στον κατάλογο αυτό των επαγγελµατικών ασθενειών περιλαµβάνονται οι εξής µυοσκελετικές παθήσεις που οφείλονται σε επαγγελµατική έκθεση: Νόσοι εκ µεταβολών της ατµοσφαιρικής πιέσεως Παθήσεις οφειλόµεναι εις µηχανικάς δονήσεις Επαγγελµατικός σπασµός Βλάβαι µηνίσκων των µεταλλωρύχων Απόσπασις εξ υπερφορτώσεως των ακανθωδών αποφύσεων. Πέραν τούτου µια σειρά νοµοθετήµατα µε τα οποία η χώρα µας έχει εναρµονισθεί µε βασικές Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφορούν την εκτίµηση των βλαπτικών παραγόντων στο εργασιακό περιβάλλον, τον ιατρικό έλεγχο και την ενηµέρωση των εργαζοµένων: Ν. 1568/85 «Υγιεινή και Ασφάλεια των εργαζοµένων», ΦΕΚ 177/Α/85, Π.. 395/94 «Εξοπλισµός εργασίας», ΦΕΚ 220/Α/94, Π.. 397/94 «Χειρωνακτική διακίνηση φορτίων» ΦΕΚ 221/Α/94, Π.. 398/94 «Οθόνες Οπτικής Απεικόνισης», ΦΕΚ 221/Α/94, Π.. 16/96 «Χώροι εργασίας» ΦΕΚ 10/Α/96, Π.. «Βελτίωση της ασφάλειας και της υγείας» ΦΕΚ 11/Α/96. 5
Κατά γενική οµολογία οι µυοσκελετικές παθήσεις, αλλά και γενικότερα οι επαγγελµατικές παθήσεις δεν καταγράφονται συστηµατικά στην Ελλάδα, οπότε δεν είναι πλήρως αξιολογήσιµα τα στοιχεία που υπάρχουν. Σχέση Μυοσκελετικών Παθήσεων και Εργασίας Η σχέση µεταξύ ΜΣΠ και εργασίας είναι στενή και έχει αποδειχτεί από πολλούς ερευνητές. Οι κυριότεροι παράγοντες κινδύνου δίδονται πιο κάτω. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΤΟΝ ΚΙΝ ΥΝΟ ΜΣΠ σωµατική εργασία φορτία επίπονες στάσεις επαναλαµβανόµενες µε έντονο ρυθµό κινήσεις χειρονακτικές εργασίες που απαιτούν δύναµη άµεση µηχανική πίεση σε ιστούς του σώµατος άµεση µηχανική πίεση σε ιστούς του σώµατος ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ρυθµός εργασίας επαναλαµβανόµενη εργασία ωράρια συστήµατα πληρωµών µονότονη εργασία κόπωση ψυχρό περιβάλλον εργασίας Πίνακας 5: Οι κυριότεροι παράγοντες κινδύνου ΜΣΠ Όπως µπορεί να παρατηρήσει οι αιτίες και οι παράγοντες που συνεισφέρουν στα φαινόµενα των ΜΣΠ είναι πολύπλοκοι και αγγίζουν το σύνολο του «συστήµατος εργασίας». Θέλουµε να ιδιαίτερα να σταθούµε στον ρυθµό της εργασίας, τις επίπονες στάσεις, και το ψυχρό περιβάλλον εργασίας, καθώς είναι στοιχεία που µπορεί ο Εργονόµος ή ο εκάστοτε µηχανικός να επηρεάσει κατά το σχεδιασµό της θέσης εργασίας ή κατά την επίβλεψη της παραγωγικής δραστηριότητας. Επίσης οφείλουµε να σταθούµε στην ιδιαιτερότητα της κόπωσης, αφού επηρεάζει πολύ την κοινωνική ζωή των εργαζοµένων, ενώ επειδή ακριβώς γίνεται αισθητή δίδει πληροφορία πολύ σηµαντική για την κατάσταση του ιδιαίτερα σε ότι αφορά τη µυϊκή δραστηριότητα. 6
Κόπωση Η κόπωση αυτή του ανθρώπου εξαρτάται από την εργασία και τις συνθήκες υπό τις οποίες διενεργείται, και µπορεί να περιλαµβάνει τη σωµατική (που προέρχεται κυρίως από την µυϊκή καταπόνηση), τη νοητική (προερχόµενη κυρίως από τις έντονες νοητικές δραστηριότητες) και την ψυχική (αποτέλεσµα της ψυχικής φόρτισης-κατάσταση στρες). Η κόπωση των µυών ή κάµµατος ορίζεται ως η κατάσταση κατά την οποία ο µυς αποτυγχάνει να διατηρήσει την απαραίτητη ή αναµενόµενη δύναµη. Η κόπωση εµφανίζεται επίσης ως αδυναµία για διατήρηση της ενέργειας ή παραγωγής µέγιστης ενέργειας. Μπορεί να σηµαίνει επίσης απώλεια της ικανότητας για ανάπτυξη δύναµης, ταχύτητας ή και των δύο. Η εµφάνιση της κόπωσης είναι συνάρτηση τριών παραγόντων: (i) της έντασης της εργασιακής δραστηριότητας, (ii) της χρονικής διάρκειας εκτέλεσης της εργασίας, και (iii) των διαφόρων καταστάσεων που είναι δυνατόν να συµβάλλουν στην ψυχική φόρτιση του εργαζοµένου. Η κόπωση είναι αναστρέψιµο φαινόµενο. Για να επανέλθει ο άνθρωπος στην προ της κόπωσης κατάσταση, είναι απαραίτητη η ξεκούρασή του, µε προσωρινή διακοπή της εργασιακής δραστηριότητας (διαλείµµατα) ή περάτωσή της. Αυτές οι διακοπές της εργασίας και τα συγκεκριµένα διαλείµµατα καθορίζουν εν πολλοίς την διάρκεια της εργασίας και την ένταση της, οπότε στον κύκλο της εργασίας προσδιορίζουν τόσο το αίσθηµα της κόπωσης όσο και την κατάσταση των µυών. Τρεις τύποι µυϊκής κόπωσης έχουν περιγραφεί: κεντρικής αιτιολογίας κόπωση, κόπωση µετάδοσης και κόπωση συστολής (περιφερική κόπωση). Κάτω από ορισµένες συνθήκες όµως, όλα τα στοιχεία που συµµετέχουν στη µυϊκή συστολή, µπορεί να συµβάλλουν για την εµφάνιση µυϊκής κόπωσης. Σηµαντικοί διαχωρισµοί µπορούν να γίνουν ανάµεσα στους κεντρικούς και περιφερικούς µηχανισµούς, που εµπλέκονται στη µυϊκή κόπωση όπως φαίνεται στον πιο κάτω πίνακα. Οι κεντρικοί µηχανισµοί αντιπροσωπεύουν την ικανότητα στρατολόγησης όλων των πιθανών κινητικών µονάδων, ενώ οι περιφερικοί αντανακλούν την ανεπάρκεια των µυϊκών ινών να ανταποκριθούν στο µέγιστο, όταν υπάρχει µέγιστη διέγερση. Η κόπωση είναι καθοριστικός παράγοντας γενικά κατά την οργάνωση της εργασίας καθώς λειτουργεί ως παράγοντας αυτορύθµισης του εργαζόµενου, είτε µε τη µείωση της έντασης, είτε µε την µείωση των ρυθµών, είτε µε την αλλαγή στρατηγικής είτε µε τη διακοπή της εργασίας µε σκοπό σε κάθε περίπτωση τη βελτίωση του επιπέδου άνεσης. Πρέπει να τονίσουµε τέλος πως το φαινόµενο είναι πολυπαραγοντικό και ενώ έχουν προταθεί διάφορα µοντέλα προσοµοίωσης της δεν υπάρχουν έως σήµερα πολύ ικανοποητικά αποτελέσµατα. 7
Εκτίµηση του σωµατικού φόρτου Οι σχετικές µε την εργασία µυοσκελετικες διαταραχές συνδέονται µε πολυάριθµους επαγγελµατικούς κινδύνους συµπεριλαµβανοµένων παραγόντων όπως δύναµη, θέση, µετακίνηση και δόνηση, ψυχοκοινωνικούς παράγοντες άγχους, και µεµονωµένους παράγοντες. Το επίπεδο έκθεσης στον φόρτο εργασίας µπορεί να αξιολογηθεί κανονικά όσον αφορά την ένταση (ή το µέγεθος), την επαναληψιµότητα και τη διάρκεια. ιάφορες µέθοδοι είναι µέχρι τώρα διαθέσιµες για την αξιολόγηση της έκθεσης στους κινδύνους που συνδέονται µε τις σχετικές µε την εργασία µυοσκελετικές διαταραχές, ή τον προσδιορισµό των ενδεχοµένως επικίνδυνων εργασιών ή των παραγόντων κινδύνου µέσα σε µια εργασία. Αυτές περιλαµβάνουν παρατηρητικές µεθόδους, άµεσες µεθόδους, ατοµικές εκθέσεις και άλλες ψυχοσωµατικές µεθόδους. Γενικά θα µπορούσαµε να πούµε πως υπάρχουν οι εξής κατηγορίες µεθόδων εκτίµησης του σωµατικού φόρτου: 1. Μέτρηση Μεταβολισµού 2. Εκτίµηση µε την αξιολόγηση των στάσεων 3. Ηλεκτροµυογραφία 4. Εµβιοµηχανικό Μοντέλο 5. Κινησιολογική ή- υναµική ανάλυση 6. Υποκειµενική Εκτίµηση Στα πλαίσια του άρθρου αυτού θα επιδιώξουµε να παρουσιάσουµε τις σηµαντικότερες κατά την άποψη µας πρακτικές. Εκτίµηση µε την αξιολόγηση των στάσεων Από το δέκατο έβδοµο αιώνα, υπάρχουν µέθοδοι για την καταγραφή των ανθρώπινων στάσεων, αλλά µέχρι την ανάπτυξη της µεθόδου του Priel, οι καταγραφές στάσης γίνονταν µε τη βοήθεια σχεδίων, φωτογραφιών και συµπληρωµατικών σχολίων. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζουµε τις σηµαντικότερες τεχνικές που έχουν προταθεί και εφαρµόζονται σε µια σειρά από χώρες. Τεχνικές Βασικά χαρακτηριστικά Τοµείς εφαρµογών Posturegram (Priel 1974 [76]) OWAS (Karhu et al. 1977 [49]) Οι στάσεις σώµατος είναι ταξινοµηµένες και καταγραµµένες από τη χρονική δειγµατοληψία προς τις κάρτες ως ψηφιακοί αριθµοί. Ταξινοµηµένες στάσεις του σώµατος σε ψηφιακούς αριθµούς, Αξιολόγηση όλων των στάσεων του σώµατος. Ανάλυση όλων των στάσεων του σώµατος. 8
Posture Targetting (Corlett et al. 1979 [57]) Gil and Tunes (1989 [58]) RULA (McAtamney and Corlett 1993 [55]) HAMA (Christmansson 1994 [59]) PLIBEL (Kemmlert and Kilbom 1987 [56]; Kemmlert 1995 [63]) REBA (McAtamney and Hignett 1995 [64]) QEC (Li and Buckle 1998 [65]) συµπεριλαµβανοµένης της δύναµης, της χρονικής δειγµατοληψίας, έχει τις κατηγορίες δράσης. Οι στάσεις χαρακτηρίζονται ως γωνίες και κατευθύνσεις, µαζί µε τις δραστηριότητες εργασίας, από τη χρονική δειγµατοληψία. Ταξινοµηµένες γωνίες στάσης σώµατος και συχνότητα του περιστατικού, χρονική δειγµατοληψία. Ταξινοµηµένη στάση σώµατος, ως κωδικοποιηµένοι αριθµοί, συµπεριλαµβανοµένων των δραστηριοτήτων δύναµης και µυών, χρονική δειγµατοληψία. Καταγράφει τους τύπους κίνησης, ελέγχων, θέσεων χεριών και χαρακτηριστικών γνωρισµάτων του φορτίου. τα στοιχεία συνδέονται µε τις δραστηριότητες εργασίας. Πίνακας ελέγχου µε ερωτήσεις που απαντιούνται από εργαζοµένους. Αξιολόγηση των στάσεων του σώµατος, υπολογισµός φορτίου, µε τα επίπεδα δράσης. Εκτίµηση των στάσεων του σώµατος, των επαναλαµβανόµενων µετακινήσεων, της δύναµης/φορτίου και της διάρκειας της εργασίας για τις διαφορετικές περιοχές του σώµατος, µε έναν υποτιθέµενο πίνακα αποτελεσµάτων για τις αλληλεπιδράσεις τους. Αξιολόγηση όλων των στάσεων του σώµατος για στατικές θέσεις εργασίας. Αξιολόγηση όλων των στάσεων του σώµατος για καθιστές θέσεις εργασίας. Αξιολόγηση άνω άκρων. Αξιολόγηση άνω άκρων. Προσδιορισµός των παραγόντων κινδύνου. Αξιολόγηση του κινδύνου ολόκληρου του σώµατος για τις µη στατικές εργασίες. Αξιολόγηση της αλλαγής στην έκθεση και για στατικές και δυναµικές εργασίες. Οι µέθοδοι αυτές προσφέρον γρήγορα αποτελέσµατα και σχετικά αξιόπιστα. Παρόλαυτα δεν συµπεριλαµβανουν τα στοιχεία του ίδιου του εργαζόµενου καθώς και δεν αποδίδουν το επίπεδο της κόπωσης σε σχέση µε το χρόνο της εργασίας, αφού αναφέρονται είτε σε συγκεκριµένες στάσεις είτε µόνο σε επαναλαµβανοµενες εργασίες. Κινησιολογική- υναµική ανάλυση Σήµερα µε την πρόδο της Τεχνολογιας και της ψηφιακής εργασίας είναι δυνατή η πλήρη αποτύπωση και ανάλυση των «καθηκόντων- tasks» που σχετίζονται µε την 9
εργασία. Οι µέθοδοι αυτοί έχουν προέλεθει από την εµβιοµηχανική και τον αθλητισµό. Η µέθοδος αυτή χρησιµοποιεί την βιντεοσκόπηση της άσκησης µε τη χρήση ειδικών markers, οι οποιοί τοποθετούνται επίτων αρθρώσεων.οι markers αυτοί εισάγονται σε κατάλληλα λογισµικά και µετά από επεξεργασία δίδουν στοιχεία που αφορούν την κινησιολογία, την ταχύτητα, την επιτάγχυνση, την ανάπτυξη δυνάµεων και την παραγωγή έργου. Με τη µέθοδο οι markers αντιστοιχούν σε κόµβους ενώ τα στοιχεία που ενώνουν τους κόµβους αντιστοιχούν σε στοιχεία- ράβδοι. Με τη µέθοδο αυτή µπορούν να εµφανιστούν σηµεία όπου παρατηρείται πιθανή πτώση της απόδοσης ή «παρέκκλιση» από τη συνήθη κίνηση. Η µέθοδος αυτή είναι πολύ απλή γιατί χωρίς ουσιαστικά να δεσµεύεται ο εργαζόµενος µπορούµε να µπούµε στο χώρο της εργασίας του, να τον αφήσουµε να εκτελεί τα καθήκοντα του µε σχετικά «κανονικό» τρόπο, οπότε και να έχουµε σαφή στοιχεία για αυτό. Η µέθοδος αυτή σε συνδυασµό µε τη χρήση EMG (Ηλεκτροµυογραφίας» δίδουν ακριβή στοιχεία για την καταπόνηση των µυών και του σκελετού, την κατάσταση αυτών, οπότε µπορούµε να έχουµε µια πλήρη εικόνα Υποκειµενική εκτίµηση Καθοριστικός Παράγοντας σε κάθε περίπτωση είναι η υποκειµενική εκτίµηση του ιδιου του εργαζόµενου για την κατάσταση του. Στα πλαίσια αυτά σε κάθε κύκλο φόρτισης ερωτάται ο εργαζόµενος να εκτιµήσει- βαθµολογήσει τη φυσική του κατάσταση µεσω συγκεκριµένου ερωτηµατολόγιου. Έτσι είναι δυνατόν να συσχετιστούν αντικειµενικά στοιχεία µετρήσεων µε την υποκειµενική αντίληψη των ανθρώπων, καθώς η αντίληψη αυτή είναι που θα καθορίσει την επιλογή του εργαζόµενου. Η βαθµολόγηση αυτή γίνεται αφού έχει ενηµερωθεί ο εθελοντής για την αντιστοίχηση του επιπέδου άνεσης. Έτσι µπορούµε να ελέγξουµε και την αξιοπιστία του αισθήµατος της «κόπωσης» Η προτεινόµενη Μεθοδολογία Η µεθοδολογία που εφαρµόζουµε συσχετίζει την Κινησιολογική- υναµική ανάλυση µε την Υποκειµενική Εκτίµηση, ενώ σε περιπτώσεις χρησιµοποιείται και το EMG. Πιο συγκεκριµένα περιλαµβάνει τα εξής στάδια: 1. Ανθρωποµετρικές µετρήσεις των εργαζοµένων- εθελοντών 2. Αποτύπωση και «κανονικοποίηση» των καθηκόντων εργασίας 3. Καταγραφή των Περιβαλλοντικών Συνθηκών (θερµοκρασία, φωτισµός κτλ) 4. Προετοιµασία πειράµατος (τοποθέτηση markers σε κατάλληλες θέσεις, σωστή τοποθέτηση εικονολήπτη, «καλιµπράρισµα», εκπαίδευση εργαζόµενου) 5. ιεξαγωγή του πειράµατος (κανονικός ρυθµός, µε διαλλείµατα, ελεύθερη στρατηγική εκτέλεσης κινήσεων, προγραµµατισµένη στρατηγική κτλ) 10
6. Επεξεργασία µε τρήσεων σε κατάλληλο λογισµικό Η µέθοδος έχει εφαρµοστεί σε σειρά καθηκόντων στον πρωτογενή (αγροτική παραγωγή, οικοτεχνία), στο δευτερογενή (βιοµηχανία) και στον τριτογενή (εµπόριοlogistics), τόσο σε εργαστηριακές όσο και «επί τόπου» µετρήσεις. Ένα Παράδειγµα Πρόκειται για µια εργασία σε ένα οικοτεχνικό εργαστήριο εµφιάλωσης Η διεξαγωγή του πειράµατος γίνεται σε δύο φάσεις. 1η φάση: Με τοποθέτηση του µηχανήµατος πάνω σε πάγκο εργασίας ύψους 1.5 m. 2η φάση: Με τοποθέτηση του µηχανήµατος στο έδαφος. Η διαδικασία που ακολουθείται είναι η εξής: Ο εθελοντής βρίσκεται µπροστά από πάγκο εργασίας πάνω στον οποίο είναι τοποθετηµένο το µηχάνηµα εµφιάλωσης. Κατόπιν γίνεται τροφοδοσία της µηχανής µε το µπουκάλι και µε τον φελλό για να αρχίσει η διαδικασία της εµφιάλωσης.ο εθελοντής ασκεί πίεση στον µοχλό του µηχανήµατος για να επιτύχει την εισαγωγή του φελλού στο µπουκάλι όπως δείχνουν τα σχήµατα που ακολουθούν. Με την επίτευξη της εισαγωγής του φελλού στο µπουκάλι ο εθελοντής ανεβάζει τον µοχλό προς τα πάνω ώστε να τον επαναφέρει στην αρχική του θέση.. Εικόνα 1:Θέση Α Εικόνα 2: Θέση Β 11
Εικόνα 3: Θέση Γ Εικόνα 4: Θέση Ταυτόχρονα σε κάθε κύκλο ο εθελοντής- εργαζόµενος βαθµολογεί την φυσική του κατάσταση βάσει της παρακάτω κλίµακας. ΚΛΙΜΑΚΑ ΚΟΠΩΣΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ 10 ΜΗ ΕΝΙΚΗ ΚΟΠΩΣΗ 8 ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΟΠΩΣΗΣ 6 ΣΤΑ ΙΑΚΗ ΑΥΞΗΣΗ ΚΟΠΩΣΗΣ 4 ΚΟΠΩΣΗ 2 ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ Μετά τη συλλογή των µετρήσεων µε τη χρήση του λογισµικού προγράµµατος LOGGER PRO παρουσιάζονται τα εξής διαγράµµατα ιάγραµµα 1.Μετατόπιση του marker 1 στον άξονα Y στη µονάδα του χρόνου κατά την 1 η φάση της διαδικασίας. 12
. ιάγραµµα 2. Ταχύτητα του marker 1 στον άξονα Y στη µονάδα του χρόνου κατά την 1 η φάση της διαδικασίας. Βάσει των αποτελεσµάτων µπορούµε να γνωρίζουµε σε ποια φάση εµφανίζονται τα φαινόµενα µέγιστης καταπόνησης, το φαινόµενο της κόπωσης καθώς και αν τα ερεθίσµατα του εθελοντή ήρθαν στο χρόνο που απαιτούνται έτσι ώστε σωστά να αυτορρυθµιστεί. Επίσης µπορούµε να γνωρίζουµε την επίδραση που έχουν τα διαλλείµατα και ο χρόνος στη διαδικασία. Συµπεράσµατα Οι Μυοσκελετικές Παθήσεις (ΜΣΠ) από την εργασία είναι ένα πολύ σηµαντικό πρόβληµα της σύγχρονης εργασίας, είτε αυτή είναι καθιστική είτε χειρονακτική, είτε πραγµατοποιείται σε κλειστούς χώρους (super market) είτε στην ύπαιθρο και την κατασκευή. Επίσης είναι σηµαντικό ένας µηχανικός- επιβλέπων µιας παραγωγικής διαδικασίας ή ο Εργονόµος να παρακολουθεί το θέµα της κόπωσης είτε ως θέµα σχετιζόµενο µε τις ΜΣΠ είτε ως πρόβληµα κοινωνικό. Η µεθοδολογία της κινησιολογικής- δυναµικής ανάλυσης είναι µια µέθοδος που µπορεί να δώσει απαντήσεις τόσο στην καταγραφή όσο και στην ορθή οργάνωση και σχεδιασµό του συστήµατος της εργασίας, µε σκοπό την άµβλυνση των προβληµάτων από την κόπωση και την εξάλειψη των Μυοσκελετικών Παθήσεων. Είναι µια µέθοδος απλή και αρκετά αξιόπιστη αφού βασίζεται σε µετρήσεις φυσικών παραµέτρων σε 13
πραγµατικούς χώρους εργασίας, µε πραγµατικές περιβαλλοντικές συνθήκες εργασίας και χρησιµοποιεί µαθηµατικά και εµβιοµηχανικά µοντέλα προκειµένου να προσοµοιώσει µε αντικειµενικό ποσοτικό τρόπο τα φαινόµενα που εµφανίζονται κατά την διάρκαια των εργασιακών καθηκόντων. Σε συνδυασµό δε µε την Υποκειµενική αντίληψη των εθελοντών µπορούν να προκύψουν σηµαντικά συµπεράσµατα για την οργάνωση των καθηκόντων, τη ρύθµιση του χρόνου και των διαλειµµάτων κατά την διάρκεια της εργασίας. Πρέπει να γίνει σαφές τόσο στο Κράτος όσο στους εργοδότες και στα στελέχη της παραγωγής πως σε τελική ανάλυση είναι και οικονοµικά αποτελεσµατικό να θεσπίσουν και να εφαρµόσουν µοντέλα προσοµοίωσης της κόπωσης, διότι µόνο έτσι µπορεί να µειωθούν οι τεράστιες οικονοµικές απώλειες είτε από την απουσία των εργαζοµένων και από την αποθεραπεία τους είτε από την βελτίωση των όρων εργασίας και του επιπέδου ικανοποίησης- άνεσης των εργαζοµένων. 14