ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR2320012 Όρος Ερύμανθος» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Δημήτρης Παπανδρόπουλος ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009
Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Παπανδρόπουλος Δ. (2009). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR2320012 Όρος Ερύμανθος». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. This document may be cited as follows: Papandropoulos D. (2009). Action Plan for the Special Protection Area «GR2320012 Oros Erymanthos». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΣΤΟΧΟΣ...3 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...4 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...6 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...7 6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1...16 7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΖΕΠ...17 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...19 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Δράσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR2320012 Όρος Ερύμανθος». Για το σκοπό αυτό προτείνονται κατάλληλα διαχειριστικά και θεσμικά μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ. 2. ΣΤΟΧΟΣ Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR2320012 Όρος Ερύμανθος», ιδίως σε ότι αφορά τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Έτσι, προτείνονται κατάλληλα μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ, με τελικό στόχο την επίτευξη Ικανοποιητικού Καθεστώτος Προστασίας στην περιοχή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η πρόταση οριοθέτησης περιλαμβάνει τον κυρίως Ερύμανθο καθώς και γειτονικά βουνά τα οποία γεωγραφικά θεωρούνται προεκτάσεις του. Ο κυρίως Ερύμανθος με τις ψηλότερες κορυφές του Ωλενό (2224 μ.), Μουγγίλα (2169 μ.) και Προφήτη Ηλία (2125 μ.) αποτελεί το βόρειο τμήμα της περιοχής μελέτης. Το ανατολικό τμήμα περικλείει τα βουνά Καλλιφώνι (1997 μ.), Τρεις Γυναίκες (1795 μ.) και Κάκαβο (1556 μ.) ενώ στο νότιο περικλείονται το Σκιαδοβούνι (1466 μ.), η Λάμπεια (1793 μ.) και ο Άγ. Κωνσταντίνος (1620 μ.). Τα όρια της περιοχής η οποία καταλαμβάνει μεγάλα τμήματα των νομών Αχαΐας και Ηλείας, κινούνται περίπου στην ισοϋψή των 800 μ. (400-1200) και ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό δρόμους που συνδέουν οικισμούς στους πρόποδες των παραπάνω βουνών. Στα βόρεια επομένως, η περιοχή περιβάλλεται από τους οικισμούς: Κούμανη, Χρυσοπηγή, Λακκώματα, Μίχα, Βλασία, στα ανατολικά από τους οικισμούς: Κέρτεζη, Δεσινό, και Σέλλι, στα νότια από τους οικισμούς: Τριπόταμα, και Χάνι Πανόπουλου (Ν. Ηλείας) και τέλος στα δυτικά από τους οικισμούς: Σκιαδά, Δροσιά, Καλέντζι, Σπαρτιά, Αλεποχώρι και Καλούσι. Η συνολική έκταση της ΖΕΠ είναι 38.983 εκτάρια. Από την προτεινόμενη οριοθέτηση εξαιρούνται οι οικισμοί που βρίσκονται εντός της περιοχής με βάση τα νόμιμα όριά τους. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ένα έντονο ανάγλυφο που περιλαμβάνει απότομες κορυφές, πλαγιές, σάρες, οροπέδια και στενές κοιλάδες από τις οποίες ξεκινούν μεγάλα ποτάμια της βόρειας και δυτικής Πελοποννήσου (Σελινούντας, Πείρος, Πηνειός, Ερύμανθος). Η βλάστηση της περιοχής περιλαμβάνει μεσογειακούς θαμνότοπους χαμηλότερα, μεγάλα αμιγή δάση κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephallonica), συστάδες βουνοκυπάρισσων (Juniperus foetidissima) στην ανώτερη ζώνη, και εκτεταμένες λιβαδικές εκτάσεις πάνω από το δασοόριο. Σε μικρότερο βαθμό συναντώνται συστάδες φυλλοβόλων ειδών (δρύες, καστανιές) και παραποτάμια βλάστηση, και καθώς και γυμνές από βλάστηση εκτάσεις. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4
Χάρτης 1. Όρια Ζώνης Ειδικής Προστασίας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5
Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 1. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR2320012 Όρος Ερύμανθος»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήρια χαρακτηρισμού Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 91 Aquila chrysaetos Χρυσαετός Ισχύει * * Η περιοχή είναι για το είδος μια από τις 5 σημαντικότερες περιοχές στην γεωγραφική περιφέρειά της και φιλοξενεί >1% του εθνικού πληθυσμού. Γεωγραφικές περιφέρειες: 1) Θράκη Μακεδονία - Θεσσαλία, 2) Ήπειρος-Δυτική Ελλάδα-Στερεά Ελλάδα-Πελοπόννησος, 3) Νησιά Αιγαίου Πίνακας 2. Είδη οριοθέτησης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR2320012 Όρος Ερύμανθος»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Κριτήρια οριοθέτησης 76 Circaetus gallicus Φιδαετός 1% εθν. πληθ. 103 Falco peregrinus Πετρίτης 1% εθν. πληθ. 109 Alectoris graeca Πετροπέρδικα >1% εθν. πληθ. 215 Columba palumbus Φάσσα 1% εθν. πληθ. 224 Bubo bubo Μπούφος 1% εθν. πληθ. 260 Lullula arborea Δεντροσταρήθρα 1% εθν. πληθ. 269 Anthus campestris Ωχροκελάδα 1% εθν. πληθ. 374 Lanius collurio Αετομάχος 1% εθν. πληθ. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6
5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Χρυσαετού στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε 100-150 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στον Ερύμανθο φωλιάζει ένα μόνο ζευγάρι η επικράτεια του οποίου καλύπτει το βόρειο τμήμα της περιοχής. Δεδομένου ότι ο πληθυσμός για ολόκληρη την Πελοπόννησο είναι της τάξης των 5 ζευγαριών, η θεσμοθέτηση ΖΕΠ στην περιοχή αναμένεται ότι θα βοηθήσει να αναστραφεί η φθίνουσα πορεία του είδους. Εξ άλλου εκτιμάται ότι σε ολόκληρο τον Ερύμανθο θα μπορούσαν να φωλιάζουν από 3 έως 5 ζευγάρια χρυσαετού, κάτι που επιβεβαιώνεται από μαρτυρίες κτηνοτρόφων της περιοχής σχετικά με την παλαιότερη κατάσταση του είδους. Οικολογία. Είναι είδος επιδημητικό που ζει κυρίως σε απόκρημνες ορεινές περιοχές. Εκεί τα ζευγάρια εγκαθίστανται σε επικράτειες που μπορεί να φθάνουν σε έκταση τα 48 τετραγωνικά χιλιόμετρα (4800 ha). Χρησιμοποιεί γυμνές ράχες και ανοιχτούς βοσκοτόπους ή ανοιχτές εκτάσεις ανάμεσα σε φυσικές περιοχές με δάσος και θάμνους, ως ενδιαιτήματα τροφοληψίας. Τυπικά θηράματα του, που διατίθενται στην περιοχή μελέτης είναι ο λαγός (Lepus europaeus) και η πετροπέρδικα (Alectoris graeca). Γενικότερα κυνηγά θηλαστικά και πουλιά με το μέσο αντίστοιχο μέγεθος των προηγουμένων. Ένα από τα ενήλικα πουλιά παρατηρήθηκε να συλλαμβάνει κάργια (Corvus monedula) στον αέρα και να την προσφέρει σε νεοσσό. Είναι πιθανό επομένως τα κορακοειδή να παίζουν τοπικά σημαντικό ρόλο στη δίαιτα των χρυσαετών. Νεαρές αλεπούδες, κουνάβια, ακόμη και τρωκτικά είναι μερικά ακόμη πιθανά θηράματα. Είναι γνωστό ότι το χειμώνα η ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7
διατροφή συμπληρώνεται με πτώματα (πχ. κτηνοτροφικών ζώων) γεγονός που καθιστά τον χρυσαετό ευάλωτο στα δηλητηριασμένα δολώματα (φόλες). Υπάρχει καλά τεκμηριωμένη τοπική αναφορά για χρυσαετό που δηλητηριάστηκε από φόλα στη δεκαετία του 80 (Αρβανίτης Θεόδωρος, προσωπική επικοινωνία). Επίσης αναφέρονται τοπικά, παλαιότερες επιθέσεις σε κατσίκια ή αρνιά. Φαίνεται όμως ότι το εναπομείναν ζευγάρι καλύπτει τις ανάγκες του με άγρια θηράματα καθώς δεν καταγράφηκαν τέτοιες πρόσφατες περιπτώσεις μετά από συζητήσεις με τους ντόπιους κτηνοτρόφους. Ο χρυσαετός χρησιμοποιεί συνήθως μικρά ζωνάρια σε ορθοπλαγιές για να φτιάξει τη φωλιά του, αλλά και μεγάλα δέντρα αν δεν υπάρχουν διαθέσιμα βράχια. Γενικά αναπαράγεται σε αδιατάρακτες ορεινές περιοχές των οποίων το τοπίο χαρακτηρίζεται από μεγάλη φυσικότητα. Κατά τη διάρκεια της παρούσας έρευνας εντοπίστηκε η φωλιά και μάλιστα διαπιστώθηκε αναπαραγωγική επιτυχία. Στις 17/5 παρατηρήθηκε ο ηλικίας λίγων εβδομάδων νεοσσός στην φωλιά και ξανά στις 5/7, πτερωμένος, έτοιμος σχεδόν να πετάξει. Για λόγους ασφάλειας κανένα περαιτέρω στοιχείο δεν δημοσιοποιείται για την ακριβή της θέση. Μεταξύ διαφόρων πιθανών κινδύνων που μπορούν να αναφερθούν, προέκυψε από την επιτόπια έρευνα ότι λίγο παλιότερα καταβάλλονταν οργανωμένες προσπάθειες για την καταστροφή φωλιών με πρόσχημα τις ζημιές που προκαλούσαν οι χρυσαετοί στα αιγοπρόβατα. Κατά τη χειμερινή διασπορά των νεαρών χρυσαετών, οπότε αναζητούν τροφή και επικράτεια για να εγκατασταθούν, το πολύ κοντινό Παναχαϊκό όρος είναι από τις πρώτες επιλογές όπως φαίνεται από αρκετές προσωπικές παρατηρήσεις στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Τα αετόπουλα πρώτου χειμώνα έχουν πολύ μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας. Η προσφορά τροφής υπό τη μορφή σφαγίων θα μπορούσε να βοηθήσει μακροπρόθεσμα στον επαναποικισμό περιοχών του Ερύμανθου γιατί έτσι δεν θα χρειάζεται να απομακρύνονται πολύ σε άγνωστα και εχθρικά περιβάλλοντα. Φιδαετός (Circaetus gallicus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Σχεδόν Απειλούμενο Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8
Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Φιδαετού στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε τουλάχιστον 300 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην περιοχή μελέτης υπάρχουν τρεις επικράτειες Φιδαετού που αντιστοιχούν σε τρία αναπαραγόμενα ζευγάρια. Και οι τρεις εφάπτονται και καταλαμβάνουν εξ ολοκλήρου το νότιο και ανατολικό τμήμα. Οικολογία. Ο Φιδαετός είναι είδος μεταναστευτικό που έρχεται να φωλιάσει στη χώρα μας το νωρίτερο στις αρχές Μαρτίου και φεύγει για να διαχειμάσει στις υποσαχάριες περιοχές της Αφρικής ως τα μέσα Οκτωβρίου. Αναζητά την τροφή του (φίδια, σαύρες και σπανιότερα άλλα ζώα) κυρίως σε φρυγανότοπους ή και σε περιοχές με ψηλότερη βλάστηση αρκεί να αφθονούν τα ξέφωτα. Το μεγάλο υψόμετρο (>1000 μ.) είναι περιοριστικός παράγοντας για τη συνηθισμένη λεία του. Ωστόσο στην περιοχή μελέτης παρατηρήθηκαν φιδαετοί πολλές φορές να κυνηγούν σε λιβάδια και άλλους οικότοπους που βρίσκονταν πάνω από τα 1500 μ. Μεταξύ άλλων ειδών φιδιών τρέφεται και με οχιές (Vipera spp.) χωρίς να έχει ανοσία στο δηλητήριό τους. Η φωλιά κατασκευάζεται σε ψηλό δέντρο, κατά προτίμηση πεύκο, λίγο πιο χαμηλά από την κορυφή για λόγους προστασίας. Αν και δεν στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί φωλιά του είδους στην περιοχή, εκτιμάται ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη τριών φωλιών αντίστοιχων προς τις τρεις επικράτειες και εντός των προτεινόμενων ορίων. Πετρίτης (Falco peregrinus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Πετρίτη στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε τουλάχιστον 200 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην περιοχή μελέτης εντοπίστηκαν δύο επικράτειες ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9
του είδους στα δυτικά. Ο τοπικός πληθυσμός πιθανότατα εγκαταλείπει την περιοχή το χειμώνα διασπειρόμενος σε γειτονικά χαμηλότερα μέρη. Οικολογία. Ο Πετρίτης στην χώρα μας είναι είδος επιδημητικό με πληθυσμό που το χειμώνα ενισχύεται από άτομα βόρειας προέλευσης. Ωστόσο τότε το είδος είναι κοινότερο στα πεδινά και ιδιαίτερα στους υγρότοπους όπου αφθονεί η λεία. Τρέφεται αρπάζοντας αποκλειστικά πουλιά σε πτήση, με μέσο μέγεθος αυτό του αγριοπερίστερου (Columba livia). Η κάργια (Corvus monedula) που διατηρεί μικρές αποικίες στην περιοχή, φαίνεται ότι αποτελεί έναν από τους πιο αγαπημένους του στόχους. Φωλιάζει σε γκρεμούς, μέσα σε τρύπες. Τοπικά, ίσως περιορίζεται από τους πληθυσμούς των θηραμάτων του παρά από τη διαθεσιμότητα χώρων φωλιάσματος. Πετροπέρδικα (Alectoris graeca) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Τρωτό Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός της Πετροπέρδικας στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε τουλάχιστον 7000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην περιοχή μελέτης εκτιμάται ότι υπάρχουν από 100 έως 150 ζευγάρια. Η πληθυσμιακή πυκνότητα είναι περίπου ένα ζεύγος ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο (100 ha) κατάλληλου βιοτόπου. Οικολογία. Η Πετροπέρδικα είναι καθαρά επιδημητικό είδος στη χώρα μας. Οι πετρώδεις αλλά όχι εντελώς άνυδρες πλαγιές, είναι ο προτιμώμενος βιότοπος του είδους. Τέτοιες εκτάσεις υπάρχουν σε σχετική αφθονία στην περιοχή μελέτης. Τρέφεται σκαλίζοντας το έδαφος και αναζητώντας αντικείμενα περισσότερο φυτικής παρά ζωικής (πχ. διάφορα ασπόνδυλα) προέλευσης. Είναι γνωστό ότι επωφελείται ιδιαίτερα από τις καλλιέργειες σιτηρών και οσπρίων κοντά στα ορεινά χωριά, η εγκατάλειψη των ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10
οποίων, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει οδηγήσει τους πληθυσμούς της σε μείωση. Αποτελεί ένα από τα βασικά θηράματα του χρυσαετού. Φάσσα (Columba palumbus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός της Φάσσας στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε 5000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στον Ερύμανθο ο αναπαραγόμενος πληθυσμός ανέρχεται το πολύ σε 50 ζευγάρια. Καταλαμβάνει όλο τον οικότοπο του ελατοδάσους, με μικρή πληθυσμιακή πυκνότητα (2 ως 4 τετραγωνικά χιλιόμετρα για κάθε ζευγάρι). Το χειμώνα πιθανότατα εγκαταλείπει εντελώς την περιοχή για τα μεγάλα γειτονικά δρυοδάση (Φολόη, Κάνισκα κα.). Οικολογία. Η Φάσσα είναι επιδημητικό είδος στη χώρα μας. Το χειμώνα οι πληθυσμοί ενισχύονται από άτομα βορείων χωρών. Τότε σχηματίζονται μεγάλα κοπάδια που αναζητούν βελανίδια σε δρυοδάση. Τυπικά όμως φωλιάζει σε πυκνά ελατοδάση. Μπούφος (Bubo bubo) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Μπούφου στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε τουλάχιστον 200 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Λόγω της ιδιαίτερα κρυπτικής συμπεριφοράς ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11
του και του λιγοστού διαθέσιμου χρόνου για εξειδικευμένη έρευνα το είδος δεν παρατηρήθηκε άμεσα την περιοχή. Παρ όλα αυτά αναγνωρίστηκαν τρεις διαφορετικές θέσεις (δυτικά, νότια και ανατολικά) στις οποίες η παρουσία του είδους θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Παράλληλα, αξιόπιστες μαρτυρίες ντόπιων υποστήριξαν αυτές τις υποθέσεις. Συνεπώς εκτιμάται ότι υπάρχουν δύο έως τρία ζευγάρια μπούφου στην περιοχή μελέτης. Οικολογία. Ο Μπούφος είναι επίσης ένα εντελώς επιδημητικό είδος. Τυπικά φωλιάζει σε εσοχές μικρών ορθοπλαγιών σε σχετικά μικρά υψόμετρα. Δεν απομακρύνεται ιδιαίτερα από εκεί τόσο για να τραφεί όσο και για να κοιμηθεί κρυμμένος στη διάρκεια της ημέρας. Αρπάζει θηλαστικά και πουλιά που συχνά αιφνιδιάζει στον ύπνο. Από τα θηλαστικά ο σκατζόχοιρος (Erinaceus concolor) και ο λαγός (Lepus europaeus) είναι χαρακτηριστικά θηράματα ενώ από τα πουλιά ακόμα και μεγαλόσωμα είδη όπως η γερακίνα (Buteo buteo) μπορεί να πέσουν θύματά του. Μεσαίος δρυοκολάπτης (Dendrocopos medius) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Μεσαίου δρυοκολάπτη στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε 10.000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στον Ερύμανθο είναι το συχνότερο από τα τρία είδη δρυοκολαπτών που παρατηρήθηκαν στη διάρκεια της παρούσας έρευνας και ο πληθυσμός του ανέρχεται σε περίπου 100 ζευγάρια. Οικολογία. Συνήθως προτιμά τα δάση φυλλοβόλων. Τοπικά όμως καταλαμβάνει εξ ολοκλήρου, αν και με αραιούς πληθυσμούς, τον οικότοπο του ελατοδάσους που διατίθεται σε μεγαλύτερη έκταση καθώς και κάθε άλλον διαθέσιμο δενδρώδη οικότοπο (παραποτάμιες συστάδες, συστάδες καστανιάς ή δρυών). Τρέφεται με προνύμφες ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12
ξυλοφάγων κολεοπτέρων, σκάβοντας με το ράμφος του το σάπιο ξύλο άρρωστων δέντρων. Συνεπώς ελέγχει τους πληθυσμούς επιβλαβών εντόμων και παράλληλα χρειάζεται τα γέρικα και άρρωστα δέντρα. Η φωλιά είναι κοιλότητα σχήματος «Γ» που σκάβει σε έλατα ή άλλα δέντρα. Δεντροσταρήθρα (Lullula arborea) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός της Δεντροσταρήθρας στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε περίπου 5000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην περιοχή μελέτης εκτιμάται η ύπαρξη περισσότερων από 50 ζευγαριών με πληθυσμιακή πυκνότητα που δεν ξεπερνά το ένα ζεύγος ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο (100 ha). Οικολογία. Είναι επιδημητικό είδος κορυδαλλού. Έχει εδαφόβιες συνήθειες όπως και οι άλλοι κορυδαλλοί αλλά είναι το μόνο είδος που στέκεται ορισμένες φορές σε θάμνους, εξ ου και το όνομα. Τρέφεται με έντομα το καλοκαίρι και σπόρους τον χειμώνα. Η φωλιά κατασκευάζεται στο έδαφος. Ο βιότοπος αναπαραγωγής είναι γενικά οι ανοικτές εκτάσεις στα μεγαλύτερα υψόμετρα (>1200 μ.) με σαφέστερη προτίμηση στις πιο ομαλές, χορτώδεις θέσεις όπως πχ. δολίνες. Απαραίτητη είναι και η παρουσία θάμνων (πχ. άρκευθοι, τρικουκιές). Οριοθετεί τις επικράτειές του τραγουδώντας εν πτήσει, σπανιότερα από το έδαφος, ακόμη και τη νύχτα. Οι περισσότερες καταγραφές έγιναν στην υψομετρική ζώνη των 1600 με 2100 μ. Χαρακτηριστικές περιοχές εμφάνισης του είδους στον Ερύμανθο: το οροπέδιο Κάμπος Ωλενού και η κορυφογραμμή του Προφήτη Ηλία. Τον χειμώνα σχηματίζει μικρά κοπάδια και μετακινείται σε ανοιχτές εκτάσεις στους πρόποδες ή και πιο μακριά, αποφεύγοντας το χιόνι. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13
Ωχροκελάδα (Anthus campestris) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός της Ωχροκελάδας στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε περίπου 5000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην περιοχή εκτιμάται ότι ο πληθυσμός ανέρχεται περίπου σε 50 ζευγάρια. Η Ωχροκελάδα έχει μάλλον διακριτική συμπεριφορά και ο βιότοπός της είναι αρκετά δύσβατος. Συνεπώς η προηγούμενη εκτίμηση στηρίχτηκε περισσότερο στην διαθεσιμότητα του βιοτόπου της. Οικολογία. Είναι είδος μεταναστευτικό που έρχεται στην χώρα μας στις αρχές Απριλίου για να αναπαραχθεί. Επιστρέφει κατά τις αρχές Οκτωβρίου στην Αφρική για να διαχειμάσει. Ο βιότοπος αναπαραγωγής είναι γενικά επικλινείς βραχώδεις πλαγιές με αραιή βλάστηση και ιδιαίτερα σάρες (λιθώνες), σε υψόμετρα μεγαλύτερα των 1500 μ. Τρέφεται με έντομα. Η φωλιά είναι κοιλότητα στο έδαφος. Χαρακτηριστικές θέσεις εμφάνισής της στον Ερύμανθο, οι πλαγιές των ψηλότερων κορυφών: Ωλενού και Μουγγίλας, στα βόρεια. Αετομάχος (Lanius collurio) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο πληθυσμός του Αετομάχου στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί σε περίπου 10.000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην περιοχή μελέτης εκτιμάται ότι ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14
αναπαράγεται πληθυσμός της τάξης των 100 και πλέον ζευγαριών που εξαπλώνονται κυρίως βόρεια και κεντρικά. Οικολογία. Είναι είδος μεταναστευτικό που έρχεται στην χώρα μας προς τα τέλη Απριλίου για να αναπαραχθεί. Επιστρέφει στην Αφρική ήδη από τις αρχές Σεπτεμβρίου για να διαχειμάσει. Ο βιότοπος του είναι γενικά ανοιχτές εκτάσεις, βοσκότοποι, μεγάλα ξέφωτα δάσους με υποχρεωτική παρουσία αραιών θάμνων και μικρών δέντρων, στην υψομετρική ζώνη 800-1700 μ. Πιο χαμηλά την οικολογική του θέση καταλαμβάνει ο συγγενικός κοκκινοκεφαλάς (Lanius senator). Τρέφεται με μεγάλα έντομα, αλλά και μικρά τρωκτικά, νεοσσούς καθώς και μικρές σαύρες εφορμώντας από το σύνηθες του παρατηρητήριο το οποίο μπορεί να είναι η κορυφή ενός θάμνου. Το πλεόνασμα της τροφής καρφώνεται σε αγκαθωτούς θάμνους για να καταναλωθεί αργότερα. Στην περιοχή μελέτης τα πιο προωθημένα υψομετρικά άτομα παρατηρήθηκαν στα οροπέδια Κάμπος Ωλενού και Μαυρολιθάρι κάτω από τις ψηλότερες κορυφές, στα 1700μ. Σε πιο μεγάλη πυκνότητα (ως 3 ζευγάρια στο τετραγωνικό χιλιόμετρο) παρατηρήθηκαν σε κοιλάδες και διάσελα ακόμα και μέσα σε χωριά, πάνω από τα 1000 μ. προς τα κεντρικά (Κρυόβρυση, Πλατανίτσα, Αστράς). Η φωλιά τοποθετείται όχι πολύ ψηλά, σε μικρό δέντρο (πχ. κορομηλιά, τρικουκιά). Γενικά ο βιότοπός του χαρακτηρίζεται από μωσαϊκότητα η οποία είναι αποτέλεσμα της μακροχρόνιας βόσκησης. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15
6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1 Εξορυκτικές δραστηριότητες: λατομεία-ορυχεία Ανανεώσιμες μορφές ενέργειας: Αιολικά Πάρκα Παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για έλεγχο "επιβλαβών" θηλαστικών Καταδίωξη από συγκεκριμένους χρήστες ως επιβλαβή Δραστηριότητες που προκαλούν όχληση (κυνήγι, υλοτομία, αλιεία, συλλογή φυτών και καυσόξυλων Οχλούσες δραστηριότητες αναψυχής Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας Παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για έλεγχο "επιβλαβών" θηλαστικών Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας 1: Η κατηγοριοποίηση ορολογία των απειλών ακολουθεί την αντίστοιχη του BirdLife International, σύμφωνα και με τις τροποποιήσεις και τις περιγραφές του προγράμματος «Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας» (Δημαλέξης κ.α., 2009) ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16
7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΖΕΠ Γενικές προϋποθέσεις για την ορθή διαχείριση των ελληνικών ΖΕΠ: Εθνικός Συντονισμός Διαχείρισης Παρακολούθησης των ΖΕΠ με κατάλληλο μηχανισμό διοικητικής και επιστημονικής υποστήριξης. Χαρτογράφηση πυρήνων κατανομής και κρίσιμων ενδιαιτημάτων των ειδών χαρακτηρισμού στο σύνολο των ΖΕΠ. Καθορισμός Επιθυμητών Τιμών Αναφοράς για τα είδη χαρακτηρισμού (FRVs) στο σύνολο των ΖΕΠ. Παρακολούθηση πληθυσμιακών τάσεων των ειδών προτεραιότητας των ΖΕΠ. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τα είδη χαρακτηρισμού. Απαγόρευση εισαγωγής αλλόχθονων ειδών ή υβριδίων. Χαρτογράφηση και οριοθέτηση υγροτόπων εντός των ΖΕΠ. Απαγόρευση χρήσης μολύβδινων βολίδων στους υγροτόπους. Υποχρέωση εκπόνησης Ειδικής Ορνιθολογικής Μελέτης για τα έργα των κατηγοριών Α1,Α2,Β3 στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση ειδικών ομάδων χρηστών της περιοχής. Ειδικά μέτρα για την περιοχή: Μέτρο Εκπόνηση Σχεδίου Διαχείρισης για τη ΖΕΠ. Ενημέρωση των κατοίκων γύρω από την αναγκαιότητα προστασίας του Χρυσαετού με πιθανή έμφαση στην πολιτισμική του αξία. Ενημέρωση σε τοπικό επίπεδο για τον οικολογικό ρόλο του φιδαετού. Υποβοήθηση του πληθυσμού της Πετροπέρδικας με σπορές ψυχανθών σε επιλεγμένα σημεία μετά από ειδική μελέτη αλλά και απαγόρευση κάθε «διαχειριστικής δράσης» (σπορές, ποτίστρες κ.λπ.) χωρίς ειδική διαχειριστική μελέτη και μελέτη σκοπιμότητας. Δημιουργία ταΐστρας σε προσεκτικά επιλεγμένη θέση για την υποβοήθηση των αετών, ειδικά των νεαρών κατά τη χειμερινή περίοδο. Προτεραιότητα Υψηλή Ενδιάμεση Ενδιάμεση Ενδιάμεση Χαμηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17
Μέτρα αντιδιαβρωτικά και οποιοδήποτε άλλο δασοτεχνικό έργο συντελεί στην διατήρηση και την τόνωση του ελατοδάσους. Διερεύνηση της σχέσης της Δεντροσταρήθρας και του Αετομάχου με την κτηνοτροφία. Ίδρυση Καταφυγίου Άγριας Ζωής για τα είδη χαρακτηρισμού της ΖΕΠ. Αυστηρή τήρηση της νομοθεσίας σχετικά με τη διάνοιξη δρόμων σε προστατευόμενες περιοχές. Αυστηρή τήρηση της ισχύουσας κυνηγετικής νομοθεσίας σε ό,τι αφορά τα δηλητηριασμένα δολώματα και την λαθροθηρία. Χαμηλή Ενδιάμεση Υψηλή Υψηλή Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18
8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ BirdLife International (2000) Threatened Birds of the World. BirdLife International & Lynx Edicions, Barcelona & Cambridge. BirdLife International 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. (BirdLife Conservation Series No.12). Bourdakis S. & Vareltzidou, S. 2000. Greece pp 261-333. In Heath, M. F. and Evans, M. I., eds. 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. 2: Southern Europe. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 8, p. 791. Campbell L. and Denis, R. (1996) Golden Eagles, Colin Baxter, Scotland. Cramp, S. and Perrins, C. M. (1994) The Birds of the Western Palearctic. Vol. 9. Oxford University Press, Oxford. Hagemeijer, E.J.M. and M.J. Blair (Editors). 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T & A D Poyser, London. Handrinos, G. and Akriotis, T. 1997. The Birds of Greece. London, UK: Helm Publ. Hatzirvasanis, V.(compiler).1999. Important Bird Areas in Greece: 097. Mount Erymanthos. In: Bourdakis S. & Vareltzidou S. (compilers). Important Bird Areas in Greece Database. Hellenic Ornithological Society, BirdLife International. (unpublished report) Heredia, B., L. Rose, and M. Painter. 1996: Globally threatened birds in Europe. Action Plans. Birdlife International, Council of Europe, Germany. Snow, D. and Perrins, C. M. (eds.) (1998) The Birds of the Western Palearctic, Concise Edition. Vol. 2. Oxford University Press, Oxford. Tucker, G. M. and Heath, M. F. (eds.) (1994) Birds in Europe: Their Conservation Status. BirdLife International, Cambridge (BirdLife Conservation Series No. 3). Δημαλέξης Α., E. Μπουρδάκης και Έλενα Χατζηχαραλάμπους. 2004. Προδιαγραφές οριοθέτησης Ζωνών Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. 117 σελ. + i παράρτημα. Δημαλέξης Τ., Καστρίτης Θ., Μανωλόπουλος Α., & Κ. Γρίβας. 2009. Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Τελική Έκθεση, ΥΠΕΧΩΔΕ. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 19
Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. 1994. Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας: Μια γνωριμία με τους σημαντικούς βιοτόπους της Ελλάδας. Ειδική Έκδοση, Αθήνα. 272 σ. Καζαντζίδης, Σ. και Σ. Βαρελτζίδου (συντάκτες). 2001. Ορνιθολογικά Στοιχεία για το Τυποποιημένο Δελτίο Δεδομένων της υποψήφιας ΖΕΠ «Όρος Ερύμανθος» με κωδικό ΣΠΠΕ GR097. ΕΟΕ:Παραδοτέο Προγράμματος «Άμεσες ενέργειες για την προστασία έξη ειδών αρπακτικών» - ΥΠΕΧΩΔΕ, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, ΤΔΦΠ. Παναγιωτοπούλου Μ. 2005. Έκθεση ορνιθολογικής αξιολόγησης της περιοχής «GR36 Όρος Ίταμος», για το χαρακτηρισμό της ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. 37 σελ. + ii παραρτήματα. Παπανδρόπουλος Δημήτρης, Ορνιθολογικές παρατηρήσεις των ετών 1988-2008 από το όρος Ερύμανθος. (Αδημοσίευτη εργασία) Χατζηρβασάνης Β., Ματσούκα Π., Αδαμακόπουλος Τ.1988. Τα βουνά του Μωριά., Πιτσιλός, Αθήνα. Χανδρινός Γ., Καστρίτης Θ. 2009. Πουλια Στο: Α. Λεγάκις & Π. Μαραγκού (επιμ.) (2009). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Αθήνα (υπό έκδοση). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 20