Πώς αντιδρούν οι γονείς στους κινδύνους της τηλεόρασης; Στάσεις προς την τηλεόραση, προσλαµβανόµενη επιρροή στα παιδιά και γονική διαµεσολάβηση Γαρδικιώτης Αντώνης Τµήµα Δηµοσιογραφίας και ΜΜΕ Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Περίληψη Με ποιο τρόπο εµπλέκονται οι γονείς στο τι παρακολουθούν τα παιδιά τους στην τηλεόραση και τι επηρεάζει αυτή την εµπλοκή; Η εµπλοκή αυτή ορίζεται ως γονική διαµεσολάβηση και παίρνει τις εξής µορφές: τη διδακτική (όταν οι γονείς βοηθούν τα παιδιά τους να κατανοήσουν το περιεχόµενο της τηλεόρασης), την περιοριστική (όταν απλά ρυθµίζουν και περιορίζουν τη χρήση της τηλεόρασης), και τη συµπαρακολούθηση (όταν παρακολουθούν µαζί µε τα παιδιά τους τηλεόραση χωρίς όµως να εξηγούν το περιεχόµενό της). Η παρούσα έρευνα (σε δείγµα 275 γονέων παιδιών ηλικίας 5 µε 7 χρονών) διερεύνησε καταρχήν τη συχνότητα της γονικής διαµεσολάβησης και κατά πόσο συνδέεται µε τις αντιλήψεις των γονέων για το βαθµό επιρροής της τηλεόρασης στα δικά τους παιδιά αλλά και στα συνοµήλικα παιδιά γενικά. Επίσης, µελετήθηκε το πώς επηρεάζουν τη γονική διαµεσολάβηση οι στάσεις των γονέων απέναντι στο ίδιο το περιεχόµενο της τηλεόρασης και η χρήση της τηλεόρασης (από τα παιδιά και τους γονείς). Τέλος, εξετάστηκε η σηµασία της αντίληψης της τρωτότητας των παιδιών (το πόσο ευάλωτα θεωρούν ότι είναι µπροστά στην τηλεόραση) για τη γονική διαµεσολάβηση. Τα αποτελέσµατα δείχνουν ότι οι γονείς επιλέγουν περισσότερο την περιοριστική και διδακτική διαµεσολάβηση. Η συχνότητα χρήσης της τηλεόρασης από τα παιδιά συσχετίζεται άµεσα µε τη συχνότητα χρήσης της τηλεόρασης από τους γονείς. Οι στάσεις των γονέων απέναντι στην τηλεόραση φάνηκε να είναι καθοριστικός παράγοντας για την επιλογή της περιοριστικής αλλά και της διδακτικής διαµεσολάβησης. Επίσης, η προσλαµβανόµενη επιρροή της τηλεόρασης φαίνεται να προβλέπει σηµαντικά την περιοριστική διαµεσολάβηση. Σε αυτή τη σχέση φαίνεται να παίζουν σηµαντικό ρόλο και οι αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών απέναντι στην τηλεόραση. Λέξεις κλειδιά: Γονική διαµεσολάβηση, προσλαµβανόµενη επιρροή, στάσεις προς την τηλεόραση. 1
How do parents react to the danger of television? Attitudes towards the television, perceived influence on children and parental mediation Gardikiotis Antonis School of Journalism and Mass Media Studies Aristotle University of Thessaloniki Abstract Do parents intervene with their children s television viewing and what does it affect their intervention? This intervention is defined as parental mediation and is discerned in three kinds: instructive (when parents help their children to understand television s content), restrictive (when they just moderate children s use of television), and coviewing (when they watch television with their children without explaining its content). The present study (in a sample of 275 parents of preschool children) examined the frequency of parental mediation and the degree to which it is related to parents perceptions of television impact on their children and on children in general. It was also examined how attitudes towards television s content and television use affected parental mediation. Finally, the importance of attribution of children s vulnerability for parental mediation was also examined. Results showed that parents display restrictive and instructive mediation more than coviewing. Parents use of television is positively correlated with their children s use. Attitudes towards the television proved a significant variable in predicting both restrictive and instructive mediation. Additionally perceived influence of television on children seemed to significantly predicting restrictive mediation. In the latter relationship, attributions of vulnerability seem to play an important role. Key words: parental mediation, perceived influence, attitudes towards the television. 2
Εισαγωγή Η σχέση που αναπτύσσουν τα µικρά παιδιά µε την τηλεόραση έχει απασχολήσει και προβληµατίσει τόσο τις κοινωνίες και τους γονείς αλλά και την επιστηµονική κοινότητα. Παιδιά ηλικίας ενός χρόνου παρακολουθούν µία µε δύο ώρες τηλεόραση κάθε ηµέρα και ο αριθµός αυξάνει σε δύο µε τέσσερις ώρες καθώς τα παιδιά φτάνουν τα τέσσερά τους χρόνια (Comstock & Scharrer, 2001). Σε αυτήν τη σχέση των µικρών παιδιών µε την τηλεόραση η γονική διαµεσολάβηση (parental mediation) θεωρείται ότι βοηθάει τα παιδιά να κατανοήσουν τις συµβάσεις των τηλεοπτικών προγραµµάτων αλλά λειτουργεί και ως ένας ρυθµιστικός παράγοντας της χρήσης της τηλεόρασης από τα παιδιά. Η παρούσα µελέτη αποτελεί µια προσπάθεια να διερευνηθεί καταρχήν το πώς εκδηλώνεται η γονική διαµεσολάβηση και πώς σχετίζεται µε µια σειρά αντιλήψεων των γονέων για την τηλεόραση και την επιρροή της. Ειδικότερα, στοχεύει να διακρίνει τον τρόπο µε τον οποίο οι στάσεις των γονέων απέναντι στο περιεχόµενο της τηλεόρασης καθώς και η αντίληψη για την πιθανή επιρροή της τηλεόρασης στα παιδιά (δηλ. το φαινόµενο του τρίτου προσώπου, Perloff, 2009) συνδέονται µε τη γονική διαµεσολάβηση. Γονική διαµεσολάβηση Η γονική διαµεσολάβηση ορίζεται ως η συµπεριφορά κατά την οποία «οι γονείς καθορίζουν κανόνες για τη χρήση της τηλεόρασης και εκδηλώνουν µια ερµηνευτική προσέγγιση, µεταχειριζόµενοι το µέσο ως αντικείµενο για κριτική εκτίµηση όπως θα έκαναν για τα κοινωνικά γεγονότα του πραγµατικού κόσµου της οικογένειας ή της γειτονιάς» (Singer, Singer, Desmond, Hirsch, & Nicol, 1988, pp. 329-330). Η γονική διαµεσολάβηση διακρίνεται σε τρία διακριτά είδη: την περιοριστική διαµεσολάβηση, τη συµπαρακολούθηση και τη διδακτική διαµεσολάβηση (Valkenburg, Krcmar, Peeters, & Marseille, 1999). Η περιοριστική διαµεσολάβηση περιλαµβάνει τους κανόνες που θέτουν οι γονείς σχετικά µε τη διάρκεια και το χρόνο παρακολούθησης της τηλεόρασης, µε τα επιτρεπτά ή απαγορευµένα περιεχόµενα, και τη χρήση της τηλεόρασης ως συµπεριφορική επιβράβευση ή τιµωρία (Warren, 2003). Η συµπαρακολούθηση ορίζεται ως παρακολούθηση της τηλεόρασης από κοινού µε το παιδί χωρίς κάποια ιδιαίτερη συζήτηση του περιεχοµένου των προγραµµάτων (Dorr, Kovaric, & Doubleday,1989). Η διδακτική διαµεσολάβηση ορίζεται ως µία ενσυνείδητη προσπάθεια να µεταφραστεί το περιεχόµενο µε όρους που µπορούν να καταλάβουν τα παιδιά. Έτσι η προσπάθεια αυτή µπορεί να περιλαµβάνει σχολιασµό του περιεχοµένου µε αξιολογικούς όρους ή οποιαδήποτε συζήτηση µε σκοπό την ερµηνεία του περιεχοµένου της τηλεόρασης από τα παιδιά. 3
Η γονική διαµεσολάβηση φαίνεται να επηρεάζει τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά. Για παράδειγµα, η περιοριστική διαµεσολάβηση συνδέεται µε λιγότερη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά ή και µε αυξηµένη χρήση της εκπαιδευτικής τηλεόρασης (St. Peters, Fitch, Huston, Wright, & Eakins, 1991). Από την άλλη πλευρά, η διδακτική διαµεσολάβηση φαίνεται να βελτιώνει την κατανόηση πεντάχρονων και εξάχρονων παιδιών για τα στοιχεία της πλοκής, τη διάκριση του φανταστικού από το πραγµατικό περιεχόµενο και την κατανόηση των τεχνικών παραγωγής. Ακόµα συνδέεται µε αποδοχή µη παραδοσιακών ρόλων των δύο φύλων και περιορισµένη αποδοχή της επιθετικής συµπεριφοράς. Η περιοριστική και διδακτική διαµεσολάβηση έχουν επίσης βρεθεί να µειώνουν την επιρροή του βίαιου περιεχοµένου των µέσων (Nathanson, 1998). Μία µελέτη που συνέκρινε τη συνεισφορά της περιοριστικής και της διδακτικής διαµεσολάβησης στο χειρισµό των συναισθηµατικών αντιδράσεων των παιδιών απέναντι σε ανησυχητικό περιεχόµενο των δελτίων ειδήσεων (Buijen, Walma van der Molen, & Sondij, 2007) έδειξε ότι µόνο η διδακτική διαµεσολάβηση µείωσε τη σχέση µεταξύ της έκθεσης στο περιεχόµενο και των συναισθηµάτων του φόβου και του θυµού στα µικρά παιδιά. Τέλος, η συνεισφορά της συµπαρακολούθησης φαίνεται να εξαρτάται από τη στοχευµένη συζήτηση για το περιεχόµενο (Nathanson, 1998). Η πρόσφατη επιστηµονική έρευνα για τη γονική διαµεσολάβηση εστιάζει στους παράγοντες εκείνους που µπορούν να οδηγήσουν στην εµφάνιση του ενός ή του άλλου είδους διαµεσολάβησης. Τέτοιοι παράγοντες, είναι ανάµεσα σε άλλους, οι στάσεις των γονέων προς το περιεχόµενο της τηλεόρασης και οι αντιλήψεις της προσλαµβανόµενης επιρροής της στο κοινό. Στάσεις απέναντι στην τηλεόραση και γονική διαµεσολάβηση Οι στάσεις των γονέων προς το περιεχόµενο της τηλεόρασης (δηλαδή ο τρόπος µε τον οποίο το αξιολογούν) αναδεικνύεται από τη σχετική βιβλιογραφία ως ένας σηµαντικός παράγοντας πρόβλεψης της γονικής διαµεσολάβησης. Όσο περισσότερο αρνητικά αξιολογούν το περιεχόµενο οι γονείς και ανησυχούν γι αυτό, τόσο περισσότερο θέτουν κανόνες για τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά (Atkin et al., 1991. St. Peters et al., 1991). Άλλοι ερευνητές (π.χ. Valkenburg et al., 1999) βρήκαν ότι περισσότερο αρνητικές στάσεις εκφράζουν οι γονείς των µικρότερων παιδιών. Για παράδειγµα, ο Warren (2003) σε ένα δείγµα 129 γονέων παιδιών µέχρι 5 χρονών βρήκε ότι οι στάσεις τους προέβλεπαν µε στατιστικά σηµαντικό τρόπο (και περισσότερο από άλλες µεταβλητές όπως η χρήση της τηλεόρασης από τους ίδιους ή τα παιδιά τους) την περιοριστική διαµεσολάβηση και τη συµπαρακολούθηση. 4
Προσλαµβανόµενη επιρροή της τηλεόρασης Οι αντιλήψεις των γονέων για την επιρροή της τηλεόρασης στα παιδιά εµπίπτουν στην έρευνα για το φαινόµενο (ή την αντίληψη) του τρίτου προσώπου (Davison, 1983). Η αντίληψη του τρίτου προσώπου ορίζεται ως η τάση που έχουν οι άνθρωποι να εκτιµούν ότι τα ΜΜΕ θα επηρεάσουν περισσότερο τα άλλα µέλη του κοινού παρά τους ίδιους (Paul, Salwen, & Dupagne, 2000). Οι θεωρητικές ερµηνείες που έχουν δοθεί για τη µεροληπτική αυτή αντίληψη εστιάζουν στο ρόλο που παίζουν τα κίνητρα των ατόµων. Για παράδειγµα, έχει προταθεί µία ερµηνεία βασιζόµενη στο κίνητρο αυτο-προαγωγής που βασίζεται στην τάση των ανθρώπων να θεωρούν ότι είναι λιγότερο πιθανόν να έχουν αρνητικές εµπειρίες (π.χ. αρρώστιες) και περισσότερο πιθανό να έχουν θετικές εµπειρίες συγκριτικά µε τους άλλους ανθρώπους (φαινόµενο της ουτοπικής αισιοδοξίας, Weinstein, 1980). Οι άνθρωποι έχουν το κίνητρο να βελτιώσουν την αυτο-εικόνα τους και επειδή η αποδοχή της επιρροής από το (κυρίως αρνητικό) περιεχόµενο της τηλεόρασης είναι δυνατόν να υπονοµεύσει την αυτό-αξιολόγησή τους, θεωρούν ότι επηρεάζονται λιγότερο από τους άλλους ανθρώπους διατηρώντας µε αυτόν τον τρόπο µια θετική εικόνα για τον εαυτό τους (Gunther & Mundy, 1993). Μία άλλη ερµηνεία που έχει δοθεί για την αντίληψη του τρίτου προσώπου βασίζεται στις αιτιακές αποδόσεις και στο θεµελιώδες σφάλµα απόδοσης (Ross & Fletcher, 1985), σύµφωνα µε το οποίο οι άνθρωποι εξηγούν τη συµπεριφορά των άλλων ανθρώπων µε εσωτερικές αποδόσεις (π.χ. χαρακτηριστικά της προσωπικότητας) και τη δική τους συµπεριφορά µε εξωτερικές αποδόσεις (π.χ. το κοινωνική περιβάλλον). Σύµφωνα µε αυτήν την προσέγγιση οι άνθρωποι εκτιµούν ότι οι άλλοι επηρεάζονται ευκολότερα από τα ΜΜΕ επειδή αποδίδουν την επιρροή των µέσων στους άλλους σε εσωτερικά αίτια (π.χ. επειδή είναι ευάλωτοι, Gunther, 1991). Έρευνες έχουν δείξει ότι η µεροληπτική αντίληψη του τρίτου προσώπου περιλαµβάνει τους στενούς φίλους και τους συντρόφους (Murray, Holmes, & Griffin, 1996). Έτσι, οι άνθρωποι τείνουν να συµπεριλαµβάνουν στην προστατευτική οµπρέλα της µεροληπτικής αντίληψης και αυτούς για τους οποίους έχουν επενδύσει συναισθηµατικά. Για παράδειγµα, οι γονείς τείνουν να αποδίδουν περισσότερα θετικά χαρακτηριστικά στα παιδιά τους συγκριτικά µε το µέσο παιδί (Reagan, Snyder, & Kassin, 1995). Έτσι, τα άτοµα µε τα οποία έχουν στενές σχέσεις, ιδιαίτερα τα µέλη της οικογένειας, συµπεριλαµβάνονται στην ατοµική αυτό-εικόνα. Οι Hoffner και Buchanan (2002) εξέτασαν το φαινόµενο του τρίτου προσώπου στα παιδιά και, επιβεβαιώνοντας την παραπάνω υπόθεση, έδειξαν ότι οι γονείς θεωρούν ότι τα παιδιά τους επηρεάζονται λιγότερο από την τηλεοπτική βία σε σύγκριση µε τα υπόλοιπα παιδιά παρόµοιας ηλικίας µε τα δικά τους. 5
Η παρούσα έρευνα αποτελεί µια προσπάθεια διερεύνησης της σηµασίας των παραπάνω παραγόντων σε ένα ελληνικό δείγµα γονέων. Επίσης, για πρώτη φορά ερευνάται η σχέση της προσλαµβανόµενης επιρροής και της γονικής διαµεσολάβησης συνολικά για το περιεχόµενο της τηλεόρασης καθώς και η σηµασία της αποδόσεων τρωτότητας για τη σχέση αυτή. Μέθοδος Δείγµα Οι συµµετέχοντες στην έρευνα ήταν 275 γονείς, η πλειοψηφία των οποίων ήταν γυναίκες (76%), ηλικίας µεταξύ 25 και 60 ετών (Μ=36.35). Οι γονείς δέχτηκαν να συµµετέχουν στην έρευνα εθελοντικά και συµπλήρωσαν το ερωτηµατολόγιο ενώ περίµεναν να παραλάβουν τα παιδιά τους (ηλικίας µεταξύ 5 και 7 ετών) τα οποία φοιτούσαν είτε σε δηµόσιο νηπιαγωγείο είτε στην πρώτη τάξη δηµόσιου δηµοτικού σχολείου. Τα σχολεία αυτά βρίσκονται σε περιοχές της ανατολικής και της δυτικής Θεσσαλονίκης. Από τους γονείς που συµµετείχαν στην έρευνα το 46% είχε ολοκληρώσει τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση και το 54% την τριτοβάθµια εκπαίδευση. Μετρήσεις Γονική διαµεσολάβηση: Η µέτρηση της γονικής διαµεσολάβησης έγινε µε την κλίµακα των Valkenburg, et al. (1999) σε 5-βάθµια κλίµακα (1= ποτέ, 5= πάντα). Η κλίµακα (τύπου Likert) αποτελείται από τρεις υποκλίµακες: η πρώτη υποκλίµακα, της περιοριστικής διαµεσολάβησης, µετρά τη συχνότητα σύµφωνα µε την οποία οι γονείς περιορίζουν την τηλεθέαση στα παιδιά τους (5 ερωτήµατα, α=.786, για παράδειγµα «Προσδιορίζετε από πριν τα προγράµµατα που µπορεί να δει το παιδί σας;»). Η δεύτερη υποκλίµακα, της συµπαρακολούθησης, µετρά τη συχνότητα σύµφωνα µε την οποία οι γονείς παρακολουθούν από κοινού µε τα παιδιά τους ένα πρόγραµµα γιατί µοιράζονται ένα κοινό ενδιαφέρον για το πρόγραµµα (5 ερωτήµατα, α=.876, για παράδειγµα, «Παρακολουθείτε τηλεόραση µαζί µε το παιδί σας γιατί ενδιαφέρει και τους δυο σας κάποιο πρόγραµµα;»). Τέλος, η τρίτη υποκλίµακα, της διδακτικής διαµεσολάβησης, µετρά τη συχνότητα σύµφωνα µε την οποία οι γονείς συζητούν µε τα παιδιά τους το περιεχόµενο των προγραµµάτων που παρακολουθούν και προσπαθούν να τους εξηγήσουν τις συµβάσεις των τηλεοπτικών προγραµµάτων (5 ερωτήµατα, α=.797, για παράδειγµα, «Προσπαθείτε να βοηθήσετε το παιδί σας να καταλάβει τι βλέπει στην τηλεόραση;»). Στάσεις: Οι στάσεις των συµµετεχόντων απέναντι στο περιεχόµενο της τηλεόρασης µετρήθηκε µε τρία ερωτήµατα (4-βάθµια, τύπου Likert) που αφορούσαν στο βίαιο, σεξουαλικό, ή γλωσσικό περιεχόµενο (Cantor, 2001). Χρησιµοποιήθηκε ο µέσος όρος των τριών ερωτηµάτων για να 6
κατασκευαστεί µια αξιόπιστη κλίµακα (α=.786), όπου οι µεγαλύτεροι αριθµοί δηλώνουν περισσότερο αρνητική στάση απέναντι στο περιεχόµενο της τηλεόρασης. Χρήση της τηλεόρασης: Οι συµµετέχοντες ρωτήθηκαν πόσες ώρες και λεπτά παρακολουθούν τηλεόραση οι ίδιοι και τα παιδιά τους κατά τη διάρκεια µιας τυπικής καθηµερινής ηµέρας και το Σαββατοκύριακο. Οι απαντήσεις τους µετατράπηκαν σε λεπτά της ώρας. Προσλαµβανόµενη επιρροή: Οι συµµετέχοντες κλήθηκαν να εκτιµήσουν σε ποιο βαθµό η τηλεόραση επηρεάζει α) το παιδί τους και β) γενικά τα παιδιά ίδιας ηλικίας µε το δικό τους (Hoffner & Buchanan, 2002) σε 5-βάθµια κλίµακα (1= δεν τα επηρεάζει καθόλου, 5= τα επηρεάζει πάρα πολύ). Αιτιακές αποδόσεις τρωτότητας: Επίσης, οι αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών απέναντι στο περιεχόµενο της τηλεόρασης µετρήθηκαν µε τη συµφωνία ή διαφωνία των συµµετεχόντων σε τρεις ερωτήσεις (5-βάθµια κλίµακα, α=.788, για παράδειγµα, «Τα παιδιά είναι ευάλωτα µπροστά στην τηλεόραση»). Δηµογραφικές πληροφορίες: Τέλος οι συµµετέχοντες δήλωναν την ηλικία, το φύλο και το επίπεδο εκπαίδευσης τους (τον ανώτερο τίτλο σπουδών που κατείχαν). <ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΠΕΡΙΠΟΥ ΕΔΩ> Ανάλυση Ο Πίνακας 1 δείχνει τους µέσους όρους, τις τυπικές αποκλίσεις, και τις συσχετίσεις των µεταβλητών µεταξύ τους. Οι γονείς δηλώνουν ότι παρακολουθούν περίπου τρεις ώρες την ηµέρα τηλεόραση (Μ= 188 λεπτά), είκοσι πέντε λεπτά περισσότερα από τα παιδιά τους (Μ=163). Επίσης δηλώνουν ότι υιοθετούν την περιοριστική (Μ= 4,08) και τη διδακτική διαµεσολάβηση (Μ= 3,94) περισσότερο από τη συµπαρακολούθηση (Μ= 3,38) [t(273)=5.32, p<.03 και t(273)=4.48, p<.05, αντίστοιχα]. Οι γονείς δηλώνουν ανήσυχοι και εκφράζουν αρνητική στάση απέναντι στο περιεχόµενο της τηλεόρασης (Μ= 3,75), επίσης εκτιµούν ότι τα παιδιά είναι γενικά τρωτά απέναντι στην τηλεόραση (Μ= 4,12). Τέλος, οι συµµετέχοντες εκτιµούν ότι η τηλεόραση επηρεάζει το παιδί τους (Μ= 3,26) αλλά ακόµα περισσότερο επηρεάζει τα παιδιά ίδιας ηλικίας µε τα δικά τους (Μ= 3,78, t(272)=6.31, <.001), επιβεβαιώνοντας το φαινόµενο του τρίτου προσώπου. Συσχετίσεις: Οι συσχετίσεις Pearson s r µεταξύ των µεταβλητών αναδεικνύουν ότι η περιοριστική διαµεσολάβηση συσχετίζεται µε τη διδακτική, ενώ η διδακτική συνδέεται µε τη συµπαρακολούθηση. Έτσι, όσο περισσότερο οι γονείς δηλώνουν ότι εφαρµόζουν κανόνες στη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά τους τόσο περισσότερο δηλώνουν ότι προσπαθούν να τους 7
βοηθήσουν να ερµηνεύσουν το περιεχόµενό της. Από την άλλη πλευρά, όσο περισσότερο δηλώνουν ότι συµπαρακολουθούν µε τα παιδιά τους τηλεόραση τόσο περισσότερο δηλώνουν ότι τα βοηθούν να ερµηνεύσουν το περιεχόµενό της. Ειδικότερα, η περιοριστική διαµεσολάβηση συσχετίζεται θετικά µε τις στάσεις και τις αντιλήψεις τρωτότητας, αλλά και µε τις αντιλήψεις προσλαµβανόµενης επιρροής. Έτσι, οι γονείς υιοθετούν τη συγκεκριµένη διαµεσολάβηση όσο περισσότερο ανησυχούν για το περιεχόµενο της τηλεόρασης και όσο περισσότερο θεωρούν ότι τα παιδιά είναι ευάλωτα απέναντι στην τηλεόραση. Επίσης, οι γονείς υιοθετούν την περιοριστική διαµεσολάβηση όσο περισσότερο πιστεύουν ότι η τηλεόραση µπορεί να επηρεάσει το παιδί τους αλλά και τα παιδιά της ίδιας ηλικίας. Τέλος η περιοριστική διαµεσολάβηση συσχετίζεται αρνητικά µε τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά, δηλαδή όσο περισσότερο δηλώνουν ότι ακολουθούν αυτήν τη διαµεσολάβηση τόσο λιγότερο δηλώνουν ότι παρακολουθούν τα παιδιά τους τηλεόραση. Η συµπαρακολούθηση συσχετίζεται θετικά µε τη χρήση της τηλεόρασης από το παιδί, έτσι όσο περισσότερο οι γονείς δηλώνουν ότι τα παιδιά τους παρακολουθούν τηλεόραση τόσο περισσότερο δηλώνουν ότι παρακολουθούν µαζί µε αυτά κάποιο πρόγραµµα χωρίς κάποια ιδιαίτερη συζήτηση σχετικά µε αυτό. Η διδακτική διαµεσολάβηση συσχετίζεται θετικά µε τις στάσεις, τις αντιλήψεις τρωτότητας και την προσλαµβανόµενη επιρροή στα παιδιά γενικά. Έτσι όσο περισσότερο οι γονείς αξιολογούν αρνητικά το περιεχόµενο της τηλεόρασης, τόσο περισσότερο θεωρούν ότι τα παιδιά είναι ευάλωτα απέναντι στην τηλεόραση και η τηλεόραση µπορεί να επηρεάσει τα παιδιά γενικά, και τόσο περισσότερο δηλώνουν ότι προσπαθούν να τα βοηθήσουν να ερµηνεύσουν το περιεχόµενο της τηλεόρασης. Η χρήση της τηλεόρασης συσχετίζεται θετικά µε τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά, όσο περισσότερο δηλαδή παρακολουθούν τηλεόραση οι γονείς τόσο περισσότερο παρακολουθούν και τα παιδιά τους. Η χρήση της τηλεόρασης από τους γονείς συσχετίζεται αρνητικά µε τις αντιλήψεις περί τρωτότητας των παιδιών, αυτό σηµαίνει ότι όσο περισσότερο παρακολουθεί τηλεόραση ο γονέας τόσο λιγότερο πιστεύει ότι τα παιδιά είναι ευάλωτα απέναντι στην τηλεόραση. Από την άλλη πλευρά, η χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά συσχετίζεται θετικά µε τη συµπαρακολούθηση και αρνητικά µε τη διδακτική διαµεσολάβηση, τις αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών, αλλά και την προσλαµβανόµενη επιρροή της τηλεόρασης στα παιδιά γενικά. Έτσι, όσο περισσότερο παρακολουθούν τηλεόραση τα παιδιά τόσο περισσότερο οι γονείς παρακολουθούν µαζί τους τηλεόραση χωρίς ιδιαίτερη συζήτηση, τόσο λιγότερο τα βοηθούν να ερµηνεύσουν το 8
περιεχόµενο της, τόσο λιγότερο θεωρούν ότι τα παιδιά είναι ευάλωτα απέναντι στην τηλεόραση, και τόσο λιγότερο πιστεύουν ότι η τηλεόραση επηρεάζει τα παιδιά γενικά. Τέλος, η προσλαµβανόµενη επιρροή στο παιδί τους αλλά και στα παιδιά γενικά συσχετίζεται θετικά µεταξύ τους αλλά και µε τις αντιλήψεις τρωτότητας: όσο περισσότερο οι γονείς θεωρούν ότι η τηλεόραση επηρεάζει το παιδί τους τόσο περισσότερο πιστεύουν ότι επηρεάζει και τα παιδιά γενικά. Επίσης, όσο περισσότερο πιστεύουν ότι τα παιδιά είναι ευάλωτα στην τηλεόραση τόσο περισσότερο πιστεύουν ότι η τηλεόραση επηρεάζει και το παιδί τους και τα παιδιά γενικά. Από την άλλη πλευρά, εµφανίζεται µια θετική συσχέτιση µεταξύ της προσλαµβανόµενης επιρροής στο παιδί τους και της χρήσης της τηλεόρασης από το παιδί τους αλλά µια αρνητική συσχέτιση µεταξύ της προσλαµβανόµενης επιρροής στα παιδιά γενικά και της χρήσης της τηλεόρασης από τους γονείς. Έτσι, οι γονείς εµφανίζονται να πιστεύουν ότι όσο περισσότερο παρακολουθεί τηλεόραση το παιδί τους τόσο περισσότερο µπορεί να επηρεαστεί αλλά από την άλλη όσο περισσότερο παρακολουθούν τηλεόραση οι ίδιοι τόσο λιγότερο εµφανίζονται να πιστεύουν ότι µπορούν να επηρεάζονται τα παιδιά γενικά. Αναλύσεις γραµµικής παλινδρόµησης: Πραγµατοποιήθηκαν τρεις αναλύσεις γραµµικής παλινδρόµησης µε τα τρία είδη γονικής διαµεσολάβησης ως εξαρτηµένες µεταβλητές (βλ. Πίνακα 2). Οι αναλύσεις δείχνουν ότι οι µεταβλητές που µε στατιστικά σηµαντικό τρόπο προβλέπουν την περιοριστική διαµεσολάβηση είναι η εκπαίδευση, οι αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών και οι στάσεις απέναντι στο περιεχόµενο της τηλεόρασης. Τη συµπαρακολούθηση την προβλέπει η χρήση της τηλεόρασης από το παιδί και τη διδακτική διαµεσολάβηση την προβλέπουν η προσλαµβανόµενη επιρροή της τηλεόραση στα παιδιά γενικά και οι στάσεις των γονέων απέναντι στην τηλεόραση. <ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΠΕΡΙΠΟΥ ΕΔΩ> Ανάλυση διαδροµών: Πραγµατοποιήθηκε επίσης µία ανάλυση διαδροµών (path analysis) ειδικότερα για την περιοριστική διαµεσολάβηση (Γράφηµα 1) γιατί καταρχήν εκεί εξηγείται το µεγαλύτερο µέρος της διακύµανσης (R 2 ) και επίσης φαίνεται οι ανεξάρτητες µεταβλητές να συσχετίζονται µεταξύ τους µε έναν πιθανό έµµεσα αιτιακό τρόπο (εφόσον οι στατιστικά σηµαντικές τους συσχετίσεις εξαφανίζονται όταν συµπεριληφθούν όλες οι µεταβλητές στα µοντέλα γραµµικής παλινδρόµησης). Ο έλεγχος προσαρµοστικότητας του µοντέλου δείχνει ότι ο δείκτης χ 2 είναι µη στατιστικά σηµαντικός (χ 2 =11.91, df=8, p=.155), άρα φαίνεται να έχει ικανοποιητική προσαρµογή στα δεδοµένα. Οι συντελεστές διαδροµών του δοµικού µοντέλου 9
δείχνουν ότι οι στάσεις απέναντι στο περιεχόµενο διαµεσολαβούν µεταξύ της προσλαµβανόµενης επιρροής στο παιδί τους και της απόφασής τους να υιοθετήσουν την περιοριστική διαµεσολάβηση. Επίσης φαίνεται ότι, όπως αναµενόταν, οι αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών διαµεσολαβούν την επιρροή της προσλαµβανόµενης επιρροής στα παιδιά γενικά πάνω στην περιοριστική διαµεσολάβηση. Το µοντέλο συνεπώς αναδεικνύει τις έµµεσες αιτιακές σχέσεις που προβλέπουν την περιοριστική διαµεσολάβηση. <ΓΡΑΦΗΜΑ 1 ΠΕΡΙΠΟΥ ΕΔΩ> Συζήτηση Στην προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία τα παιδιά παρακολουθούν τηλεόραση και καλούνται να διαχειριστούν γνωστικά και συναισθηµατικά το περιεχόµενό της (Comstock & Scharrer, 2001). Είναι αυτή η ηλικία κατά την οποία τα παιδιά µαθαίνουν να ερµηνεύουν τα περίπλοκα συµβολικά συστήµατα της τηλεόρασης, να κατανοούν αφηγηµατικές δοµές και τα κίνητρα των ηρώων των προγραµµάτων. Ο ρόλος των γονέων σε αυτήν την αλληλεπίδραση των µικρών παιδιών µε την τηλεόραση είναι σηµαντικός και στόχος της παρούσας έρευνας είναι να προσδιοριστούν οι παράγοντες εκείνοι που συνδέονται µε την εµπλοκή των γονέων. Η εµπλοκή των γονέων στη σχέση των παιδιών µε την τηλεόραση έχει κυρίως διερευνηθεί στο πλαίσιο της γονικής διαµεσολάβησης, δηλαδή του τρόπου µε τον οποίο οι γονείς βοηθούν (ή όχι) τα παιδιά να ερµηνεύσουν το περιεχόµενο και τις συµβάσεις της τηλεόρασης και θέτουν (ή όχι) κανόνες που ρυθµίζουν τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά. Μια ευρέως διαδεδοµένη κατηγοριοποίηση της διαµεσολάβησης των γονέων περιγράφει τρεις τρόπους διαµεσολάβησης, τη διδακτική, κατά την οποία οι γονείς εξηγούν στο παιδί το τι βλέπει, την περιοριστική, κατά την οποία οι γονείς ρυθµίζουν το πότε και τι βλέπουν τα παιδιά στην τηλεόραση, και τη συµπαρακολούθηση, κατά την οποία οι γονείς απλά παρακολουθούν τηλεόραση µαζί µε τα παιδιά τηλεόραση χωρίς ιδιαίτερο σχολιασµό (Valkenburg et al., 1999). Η παρούσα έρευνα είχε σαν στόχο να προσδιορίσει ποιοι παράγοντες προβλέπουν το είδος διαµεσολάβησης που επιλέγουν οι Έλληνες γονείς στο παρόν δείγµα. Αρχικά, διερευνήθηκε η συχνότητα του κάθε είδους διαµεσολάβησης που επιλέγουν οι γονείς και κατά πόσο τα συνδυάζουν µεταξύ τους. Επίσης σε περιγραφικό επίπεδο διερευνήθηκε ποιες είναι οι στάσεις των γονέων απέναντι στην τηλεόραση, δηλαδή πώς το αξιολογούν γενικά, ποιες είναι οι αντιλήψεις των γονέων όσον αφορά στην προσλαµβανόµενη επιρροή της τηλεόρασης στα παιδιά και στην προσλαµβανόµενη τρωτότητα των παιδιών απέναντι στο περιεχόµενό της. 10
Οι γονείς δηλώνουν ότι ακολουθούν σε παρόµοια συχνότητα τη διδακτική και την περιοριστική διαµεσολάβηση περισσότερο από τη συµπαρακολούθηση. Επίσης, αξιολογούν αρνητικά το περιεχόµενο της τηλεόρασης ανησυχώντας για το βίαιο και σεξουαλικό περιεχόµενο καθώς και για τη γλώσσα που χρησιµοποιείται. Τέλος, θεωρούν ότι τα παιδιά είναι τρωτά απέναντι στην τηλεόραση και γενικά ότι η τηλεόραση επηρεάζει σε σηµαντικό βαθµό τα παιδιά τους όµως σηµαντικά λιγότερο από τα παιδιά παρόµοιας ηλικίας. Η αντιληπτική διαφορά µεταξύ της επιρροής στα παιδιά τους και τα άλλα παιδιά επιβεβαιώνει ότι στο φαινόµενο του τρίτου προσώπου, οι γονείς προστατεύουν αντιληπτικά τα παιδιά τους προφανώς λόγω της ψυχολογικής σηµασίας που έχουν για τους ίδιους (Perloff, 2009). Οι στάσεις των γονέων απέναντι στην τηλεόραση φάνηκαν να είναι από τους πιο σηµαντικούς παράγοντες που προβλέπουν τόσο τη διδακτική αλλά και την περιοριστική διαµεσολάβηση, όπως φάνηκε από τις αναλύσεις της γραµµικής παλινδρόµησης. Πιο συγκεκριµένα φάνηκε ότι η ανησυχία τους για το αρνητικό περιεχόµενο της τηλεόρασης τους οδηγεί τόσο να ρυθµίζουν µε αυστηρότερο τρόπο τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά τους όσο και να τα βοηθούν να ερµηνεύσουν το περιεχόµενο της τηλεόρασης (Warren, 2003). Σχετικά µε τη χρήση της τηλεόρασης φάνηκε ότι το πόσο παρακολουθούν οι γονείς τηλεόραση συνδέεται άµεσα µε το πόσο βλέπουν και τα παιδιά τους. Επίσης, φάνηκε ότι όσο περισσότερο παρακολουθούν τηλεόραση οι γονείς τόσο λιγότερο πιστεύουν ότι τα παιδιά είναι γενικά ευάλωτα στην τηλεόραση. Το εύρηµα αυτό επιβεβαιώνει ένα σχετικό συµπέρασµα από τη θεωρία της πολιτισµικής καλλιέργειας που προτείνει ότι οι τηλεθεατές που κάνουν υπερβολική χρήση της τηλεόρασης (heavy viewers) θεωρούν ότι γενικά η τηλεόραση δεν έχει µεγάλη επιρροή (Morgan & Shanahan, 1997). Οι αντιλήψεις για την επιρροή της τηλεόρασης γενικά στα παιδιά και ειδικότερα στα παιδιά των συµµετεχόντων γονέων φάνηκε να συνδέεται µε την περιοριστική και τη διδακτική διαµεσολάβηση. Από τις αναλύσεις διαδροµών φάνηκε ότι η αντίληψη της επιρροής στα παιδιά γενικά οδηγεί στην περιοριστική διαµεσολάβηση, εν µέρει µέσω της αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών και η αντίληψη της επιρροής στα ίδια τους τα παιδιά οδηγεί στην περιοριστική διαµεσολάβηση εν µέρει µέσω των στάσεων απέναντι στην τηλεόραση. Η αντίληψη για την επιρροή της τηλεόρασης φαίνεται να είναι ένας σηµαντικός παράγοντας για τη συµπεριφορά των γονέων απέναντι στην αλληλεπίδραση των παιδιών µε την τηλεόραση (Hoffner & Buchanan, 2002). Επίσης τα δεδοµένα έδειξαν ότι οι αντιλήψεις τρωτότητας των παιδιών (το πόσο ευάλωτα τα θεωρούν οι γονείς) συνδέονται µε την επιλογή της περιοριστικής διαµεσολάβησης. Ειδικότερα, 11
από τις αναλύσεις διαδροµών οι αντιλήψεις τρωτότητας φάνηκαν να διαµεσολαβούν την επιρροή της προσλαµβανόµενης επιρροής στα παιδιά γενικά στην επιλογή τους για περιοριστική διαµεσολάβηση. Δηλαδή, εάν οι γονείς θεωρούν ότι τα παιδιά επηρεάζονται από την τηλεόραση τότε θα εκδηλώσουν περιοριστική διαµεσολάβηση, εν µέρει (όπως φάνηκε η διαµεσολάβηση είναι µερική) γιατί πιστεύουν ότι τα παιδιά είναι ευάλωτα απέναντί της. Αυτό, επιβεβαιώνει τη σηµασία της εσωτερικής απόδοσης (η εξήγηση της επιρροής εντοπίζεται εντός των ατόµων) στις αντιλήψεις του τρίτου προσώπου (Gunther, 1991). Η παρούσα έρευνα επιβεβαιώνει τη σηµασία των αποδόσεων για τη σχέση των αντιλήψεων επιρροής µε την εκδήλωση της περιοριστικής διαµεσολάβησης. Η θεωρητική συνεισφορά, λοιπόν της έρευνας, είναι ότι ενώ, από τη µια πλευρά, επιβεβαιώνει τη σηµασία της προσλαµβανόµενης επιρροής για την περιοριστική διαµεσολάβηση (Hoffner & Buchanan, 2002), από την άλλη πλευρά, προσδιορίζει ότι η σχέση αυτή διαµεσολαβείται µερικά από τις αντιλήψεις τρωτότητας. Τέλος, το µορφωτικό επίπεδο των συµµετεχόντων γονέων φάνηκε να παίζει σηµαντικό ρόλο στην περιοριστική διαµεσολάβηση, έτσι οι γονείς µε ανώτερο µορφωτικό επίπεδο (δηλ. πτυχία ΑΕΙ, ΤΕΙ) φάνηκε να ρυθµίζουν σε µεγαλύτερο βαθµό τη χρήση της τηλεόρασης από τα παιδιά τους σε σύγκριση µε τους γονείς µε κατώτερο µορφωτικό επίπεδο. Βιβλιογραφία Atkin, C. K., Greenberg, B. S., & Engelbertson, J. (1991). The home ecology of children s television viewing: Parental mediation and the new video environment. Journal of Commucation, 41, 40-52. Buijzen, M., Walma van der Molen, J. H., & Sodij, P. (2007). Parental mediation of children s emotional responses to a violent news event. Communication Research, 34, 212-230. Cantor, J. (2001). The media and children s fears, anxieties, and perceptions of danger. In D. G. Singer & J. L. Singer (Eds.), Handbook of children and the media (pp. 207-222). Thousand Oaks, CA: Sage. Comstock, G., & Scharrer, E. (2001). The use of television and other film-related media. In D. G. Singer & J. L. Singer (Eds.), Handbook of children and the media (pp. 101-120). Thousand Oaks, CA: Sage. Davison, W. P. (1983). The third-person effect in communication, Public Opinion Quarterly, 47, 1-15. Dorr, A., Kovaric, P., & Doubleday, C. (1989). Parent-child coviewing of television. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 33, 33-51. Hoffner, C., & Buchanan, M. (2002). Parents responses to television violence: The third-person perception, parental mediation, and support for censorship. Media Psychology, 4, 231-252. Gunther, A. C. (1991). What we think others think: Cause and consequence in the third-person effect. Communication Research, 18, 355-372. Gunther, A. C., & Mundy, P. (1993). Biased optimism and the third-person effect. Journalism Quarterly, 70, 58-67. 12
Morgan, M., & Shanahan, J. (1997). Two decades of cultivation research: An appraisal and metaanalysis. In B. Burleson, (Ed.), Communication Yearbook 20 (pp. 1-45). Thousand Oaks, CA: Sage. Murray, S. L., Holmes, J. G., & Griffin, D. W. (1996). The benefits of positive illusions: Idealization and the construction of satisfying close relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 79-98. Nathanson, A. I. (1998). Identifying and explaining the relationship between parental mediation and children s aggression. Communication Research, 26, 124-143. Paul, B. M., Salwen, M. B., & Dupagne, M. (2000). The third-person effect: A meta-analysis of the perceptual component. Mass Communication and Society, 3, 57-85. Perloff, R. (2009). Mass media, social perception, and the third-person effect. In J. Bryant & M. B. Oliver (Eds.), Media effects: Advances in theory and research (3 rd ed. pp. 252-268). NY: Routledge. Regan, P. C., Snyder, M., & Kassin, S. M. (1995). Unrealistic optimism: Self-enhancement or person positivity? Personality and Social Psychology Bulletin, 21,1073-1082. Ross, M., & Fletcher, G. J. (1985). Attribution and social perception. In G. Lindzey & E. Aronson (Eds.), Handbook of social psychology (3rd ed., pp. 73-122). New York: Random House. Singer, J. L., Singer, D. G., Desmond, B., Hirsch, B., & Nicol, A. (1988). Family mediation and children s cognition, aggression and comprehension of television: A longitudinal study. Journal of Applied Developmental Psychology, 9, 329-347. St. Peters, M., Fitch, M., Huston, A. C., Wright, J. C., & Eakins, D. J. (1991). Television and families: What do young children watch with their parents? Child Development, 62, 1409-1423. Valkenburg, P. M., Krcmar, M., Peeters, A. L., & Marseille, N. M. (1999). Developing a scale to assess three styles of television mediation: Instructive mediation, restrictive mediation, and social coviewing. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 43, 52-66. Warren, R. (2003). Parental mediation of preschool children s television viewing. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 47, 394-417. Weinstein, N. D. (1980). Unrealistic optimism about future life events. Journal of Personality and Social Psychology, 39,806-820. Γαρδικιώτης Αντώνης agardiki@jour.auth.gr 13
Παράρτηµα 14