Μάθηση, μνήμη, σκέψη και νοημοσύνη

Μάθηση, μνήμη, σκέψη και νοημοσύνη Αντώνης Κ. Τραυλός (B.A., M.A., Ph.D.) Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού 1 Μάθηση μία σχετικά μόνιμη αλλαγή στη συμπεριφορά ως αποτέλεσμα της εμπειρίας 2 1

ΜΑΘΗΣΗ Ενεργός διαδικασία 3 Μάθηση: αντικείμενο μελέτης Η μάθηση αναφέρεται στην απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων, ικανοτήτων και στάσεων. Είναι δηλαδή μια αλλαγή στη συμπεριφορά του ατόμου που προκύπτει ως αποτέλεσμα της εμπειρίας του. Η μάθηση επηρεάζει τη περιγραφή και τη διάγνωση της συμπεριφοράς. Η μάθηση είναι μια συνεχής διαδικασία, αυτόματη και συχνά κοινωνική. Η μάθηση συνδέει το άτομο με τον κοινωνικό κόσμο και είναι συγχρόνως μια προσωπική και κοινωνική εμπειρία. Μάθηση έχουμε, όταν τα άτομα μπορούν να αποδείξουν ότι γνωρίζουν κάτι το οποίο δεν γνώριζαν πριν ή όταν μπορούν να πραγματοποιήσουν κάτι το οποίο δεν μπορούσαν να το πραγματοποιήσουν πριν. 4 2

Μαθαίνουμε με διαφορετικούς τρόπους Τα άτομα μαθαίνουν κατά διαφορετικούς τρόπους. Οι επιστήμονες της συμπεριφοράς (behaviorist) δίνουν έμφαση στις εξωτερικές επιδράσεις και στη δύναμη των αμοιβών. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι (cognitive) δίνουν έμφαση στις εσωτερικές νοητικές διεργασίες. Τέλος, οι θεωρητικοί της κοινωνικής μάθησης θεωρούν ότι οι δύο προηγούμενοι τρόποι δημιουργούν μοντέλα κοινωνικής συμπεριφοράς. Υπάρχουν τέσσερις γενικές προσεγγίσεις μάθησης: Κλασική υποκατάσταση ή εξάρτηση (Classical Conditioning) Συντελεστική ή ενεργητική υποκατάσταση (Operant conditioning) Γνωστική μάθηση (Cognitive theory) Κοινωνική μάθηση (social learning theory) 5 Μπιχεβιοριστές και γνωστικοί ψυχολόγοι Πολλοί ψυχολόγοι, που λέγονται μπιχεβιοριστές, στην προσπάθεια τους να ορίσουν τη μάθηση ως μία αλλαγή της συμπεριφοράς που οφείλεται στην εμπειρία, ορίζουν τη συμπεριφορά ως μία σειρά από πράξεις που μπορούν να παρατηρηθούν. Άλλοι, οι οποίοι είναι γνωστοί ως γνωστικοί ψυχολόγοι, μελετούν και τις πνευματικές διεργασίες, όπως τις σκέψεις και τις απόψεις. Οι ψυχολόγοι διαχωρίζουν τη μάθηση από τις επιδράσεις της ωρίμανσης. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ποδήλατο. Εάν βάλουμε ένα παιδί 6 μηνών να κάνει ποδήλατο για 16 ώρες την ημέρα, και πάλι δεν θα μπορεί να το κάνει. Γιατί; Επειδή δεν έχει τη σωματική ωριμότητα για να συντονίσει τους μύες του. Αργότερα, όταν θα έχει ωριμάσει λίγο περισσότερο, θα μπορεί να κάνει ποδήλατο. Με αυτό το παράδειγμα βλέπουμε πως κάποιες αλλαγές στη συμπεριφορά δεν εξαρτώνται μόνο από τη μάθηση αλλά και από την ωριμότητα. 6 3

Σε αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε 4 βασικούς τύπους μάθησης: την κλασική εξαρτημένη μάθηση, τη συντελεστική εξαρτημένη μάθηση και τη γνωστική μάθηση. την κοινωνική μάθηση 7 Κλασική εξαρτημένη μάθηση Βλέπετε μια ταινία τρόμου και η καρδιά σας αρχίζει να χτυπάει δυνατά και το σώμα σας βρίσκεται σε ένταση. Τι σας συμβαίνει? Η κλασική εξαρτημένη μάθηση είναι ένα είδος μάθησης στο οποίο ένα καινούργιο ερέθισμα προκαλεί μια αντανακλαστική αντίδραση λόγω της σύνδεσης του με κάποιο άλλο ερέθισμα το οποίο φυσιολογικά προκαλεί την αντανακλαστική κίνηση. 8 4

Τα Πειράματα του Pavlov Οι ρίζες της κλασικής εξαρτημένης μάθησης βρίσκονται στο έργο του Ρώσου φυσιολόγου Ivan Pavlov (1849-1936). Ενώ μελετούσε την πέψη των σκύλων, ο Pavlov παρατήρησε πως το αντανακλαστικό της σιελόρροιας στα σκυλιά εξαρτιόταν από τη συμπεριφορά του. 9 Κλασική εξαρτημένη μάθηση Ερέθισμα Απάντηση Φάση 1 Φαγητό Έκκριση Σιέλου Ουδέτερο ερέθισμα????? Φάση 2 Ουδέτερο ερέθισμα με Φαγητό Έκκριση Σιέλου Φάση 3 Ουδέτερο ερέθισμα Έκκριση Σιέλου 10 5

Ορολογία της Κλασικής εξαρτημένης μάθησης μη εξαρτημένο ερέθισμα ένα ερέθισμα που προκαλεί φυσικά την αντανακλαστική αντίδραση (πχ Φαγητό) μη εξαρτημένη αντίδραση -μία αντανακλαστική αντίδραση σε ένα μη εξαρτημένο ερέθισμα (σιελόρροια). εξαρτημένο ερέθισμα - ένα ουδέτερο ερέθισμα (ήχος) που τελικά προκαλεί την αντανακλαστική αντίδραση με τον επανειλημμένο συνδυασμό του με ένα μη εξαρτημένο ερέθισμα. εξαρτημένη αντίδραση μια αντανακλαστική αντίδραση σε ένα εξαρτημένο ερέθισμα. κατάκτηση της μάθησης η ενδυνάμωση μίας εξαρτημένης αντίδρασης από τους επανειλημμένους συνδυασμούς των εξαρτημένων και μη εξαρτημένων ερεθισμάτων 11 Εφαρμογές της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης μη εξαρτημένο ερέθισμα μη εξαρτημένη αντίδραση Ήλιος θάλασσα παραλία Ευχαρίστηση εξαρτημένο ερέθισμα Προϊόν εξαρτημένο ερέθισμα εξαρτημένη αντίδραση Προϊόν Ευχαρίστηση 12 6

Ορολογία της Κλασικής εξαρτημένης μάθησης 13 απόσβεση - η εξασθένιση και εξαφάνιση της εξαρτημένης αντίδρασης αυθόρμητη επαναφορά η επανεμφάνιση μίας εξαφανισμένης αντίδρασης χωρίς επανεκπαίδευση γενίκευση ερεθισμάτων - μια αντίδραση σε ένα ερέθισμα το οποίο μοιάζει με το εξαρτημένο ερέθισμα διάκριση ερεθισμάτων - η επιλεκτική αντίδραση οε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα εξαρτημένη μάθηση υψηλής τάξης - η σύνδεση ενός ουδέτερου ερεθίσματος με ένα εξαρτημένο έτσι ώστε να προκαλούν την ίδια εξαρτημένη αντίδραση. Εφαρμογές της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Το 1920, ο ψυχολόγος John B. Watson και η βοηθός ερευνητής Rosalie Rayner έδειξαν πως οι άνθρωποι θα μπορούσαν να μάθουν τις συναισθηματικές αντιδράσεις. Εξήγησαν αυτά τα ευρήματα χρησιμοποιώντας τις αρχές της κλασικής εξαρτημένης μάθησης. Το υποκείμενο στην έρευνα του Watson ήταν ένα αγόρι 11 μηνών "ο μικρός Albert που έπαιζε με ένα λευκό ποντικάκι. Στην αρχή ο Albert διασκέδαζε με αυτό, αλλά όταν ο Watson προκάλεσε φόβο στον Albert χτυπώντας δυο μεταλλικές ράβδους πίσω από το κεφάλι του μικρού, ο Albert άρχισε να φοβάται το ποντίκι, παρουσιάζοντας λοιπόν εξαρτημένη συναισθηματική αντίδραση (ΕΣΑ). 14 7

Εφαρμογές της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Μετά το μικρό Albert, οι ψυχολόγοι απέδειξαν πως πολλές συναισθηματικές αντιδράσεις θα μπορούσαν να διδαχθούν μέσα από την κλασική εξαρτημένη μάθηση. Εάν δεν σας αρέσει πλέον ένα φαγητό που παλαιότερα σας άρεσε, τότε έχετε από πρώτο χέρι γνώση της ΕΣΑ στους ανθρώπους. Οι ερευνητές ανακάλυψαν πως η εξαρτημένη αποστροφή γεύσης (ΕΑΓ) ίσως παίζει σημαντικό ρόλο στη νευρογενή ανορεξία, μία διαταραχή στην πρόσληψη τροφής, κατά την οποία το άτομο δεν τρώει αρκετό φαγητό για να διατηρήσει ένα φυσιολογικό σωματικό βάρος. Η κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών και η υποτροπή εξηγούνται και αυτές από την κλασική εξαρτημένη μάθηση. Η κλασική εξαρτημένη μάθηση είναι η βάση των θεραπειών που σχεδιάζονται για την εξάλειψη των ανεπιθύμητων συμπεριφορών, ειδικά των παράλογων φόβων που λέγονται φοβίες. 15 Σύγχρονες Απόψεις της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Οι σύγχρονες απόψεις συμφωνούν πως το σημαντικό στοιχείο στην κλασική εξαρτημένη μάθηση είναι η πληροφορία που παρέχει το ΕΕ στο άτομο. Αυτή η ιδέα, που λέγεται θεωρία του απρόοπτου, δηλώνει πως η εξαρτημένη μάθηση περιλαμβάνει τη μάθηση σχέσεων μεταξύ των γεγονότων. Με άλλα λόγια, ένα εξαρτημένο ερέθισμα συνδέεται με ένα μη εξαρτημένο μόνο όταν το πρώτο προβλέπει την παρουσία ενός σημαντικού μη εξαρτημένου ερεθίσματος. 16 8

Συντελεστική ή ενεργητική υποκατάσταση (Operant conditioning) ή Συντελεστική Εξαρτημένη Μάθηση 17 Συντελεστική ή ενεργητική υποκατάσταση (Operant conditioning) Η μελέτη της κλασικής εξαρτημένης μάθησης είναι πολύ σημαντική για την ιστορία της ψυχολογίας, αλλά αφορά σε ένα μόνο είδος μάθησης. Στην κλασική εξαρτημένη μάθηση μαθαίνουμε πώς τα ερεθίσματα συνδυάζονται για να παράγουν μια αντανακλαστική αντίδραση. Συντελεστική εξαρτημένη μάθηση: ένα είδος μάθησης όπου οι αντιδράσεις που λέγονται συντελεστικές δυναμώνουν ή εξασθενούν από τις συνέπειές τους. Ενισχυτής: ένα ερέθισμα που αυξάνει την πιθανότητα μίας ανάδρασης 18 9

Η Εξαρτημένη Αντανακλαστική Μάθηση του Thorndike Απομάκρυνση υλικού από έναν οργανισμό (αθλητικό και μη) χωρίς να επισημανθεί η απουσία του. Το χρησιμοποιείς για όφελος σου.??! 19 εξαρτημένη αντανακλαστική μάθηση ένα είδος μάθησης κατά την οποία η συμπεριφορά καθοδηγείται προς ένα σκοπό Νόμος του αποτελέσματος κανόνας σύμφωνα με τον οποίο οι συμπεριφορές που ακολουθούνται από ικανοποιητικές συνέπειες δυναμώνουν και οι αντιδράσεις που ακολουθούνται από μη ικανοποιητικές συνέπειες εξασθενούν. Τον νόμο του αποτελέσματος τον εφάρμοσε στο πείραμά του ο Skinner Συμπεριλαμβάνει τη λέξη «ενίσχυση» αντί για τη λέξη «αμοιβή». Η λέξη «ενισχυτής» περιλαμβάνει όλα τα πράγματα που μπορούν να αποτελέσουν αμοιβές, όπως π.χ. η τροφή που δίνεται σε ένα περιστέρι ή ποντίκι που στερείται τροφής. Η διαδικασία στην οποία η συμπεριφορά ενδυναμώνεται με την ενίσχυση, μετά από μία επιθυμητή αντίδραση, ονομάζεται συντελεστική υποκατάσταση (operant conditioning). Ένα παράδειγμα «υποκατάστασης ενισχυτή» (conditioned reinforcer) είναι ο ήχος της συσκευής που προειδοποιεί για την τροφή στο κουτί του Skinner 20 10

Όπως και οι άλλες θεωρίες, που δίνουν έμφαση στις αρχές της μάθησης για να εξηγήσουν τη συμπεριφορά, η συντελεστική θεωρία είναι ένα είδος μπιχεβιορισμού που βασίζεται σε κάποιες υποθέσεις: Οι βασικοί στόχοι της ψυχολογίας είναι η πρόβλεψη και ο έλεγχος της συμπεριφοράς. Η συμπεριφορά καθορίζεται από νόμους, δηλαδή ελέγχεται ή προκαλείται από παράγοντες στο περιβάλλον και μπορεί να εξηγηθεί επιστημονικά. Η ψυχολογία θα πρέπει να περιορίζεται στη συμπεριφορά που μπορεί να παρατηρηθεί. Ο "μενταλισμός", δηλαδή η μελέτη του μυαλού για την εξήγηση της συμπεριφοράς, δεν έχει καμία θέση στην επιστημονική ψυχολογία 21 Υπάρχουν δύο είδη ενισχυτών: ο θετικός και ο αρνητικός Θετικός ενισχυτής - ένα ερέθισμα που όταν εφαρμόζεται μετά από μια αντίδραση, αυξάνει την πιθανότητα ότι η αντίδραση θα επαναληφθεί (πχ bonus) αρνητικός ενισχυτής - όταν ένα ερέθισμα απομακρύνεται μετά από μια αντίδραση, αυξάνει την πιθανότητα ότι η αντίδραση θα επαναληφθεί (πονοκέφαλος ασπιρίνη) 22 11

Οι θετικοί ενισχυτές κατηγοριοποιούνται σε πρωτογενής και δευτερογενής Πρωτογενής ενισχυτής είναι αυτός ο οποίος ικανοποιεί μια βιολογική ανάγκη. Το φαγητό θα μπορούσε να είναι θετικός ενισχυτής, επειδή, όταν πεινάμε, αυξάνονται οι πιθανότητες να φάμε. Ένα ερέθισμα που επιβραβεύει λόγω της σχέσης του με ένα βασικό ενισχυτή είναι γνωστό ως δευτερογενής ενισχυτής. Επειδή οι επιβραβεύσεις των δευτερευόντων ενισχυτών μαθαίνονται λέγονται και κεκτημένοι ενισχυτές (πχ τα χρήματα). 23 Οι πιθανότητες που υπάρχουν να προκληθεί μία συμπεριφορά εξαρτώνται και από το πόσο σύντομα ενισχύεται αυτή. Γενικά, η ενίσχυση είναι περισσότερο αποτελεσματική όταν γίνεται αμέσως μετά την αντίδραση. Η καθυστερημένη ενίσχυση, από την άλλη, επιτρέπει σε άλλα ερεθίσματα να παρεμβληθούν μεταξύ της αντίδρασης και της συνέπειας της, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο δύσκολο σε εμάς να καταλάβουμε ποιο ερέθισμα συνδέεται με τη συμπεριφορά. 24 12

Τιμωρία Ένας άλλος τρόπος αλλαγής της συμπεριφοράς είναι μέσω της τιμωρίας, η οποία είναι ένα ερέθισμα που μειώνει την πιθανότητα μιας αντίδρασης. Σε αντίθεση με τον θετικό και τον αρνητικό ενισχυτή, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για να ενδυναμώσουν τις συμπεριφορές, οι τιμωρίες υπάρχουν για να τις εξαλείφουν. Πολλές μελέτες δείχνουν πως η τιμωρία μπορεί να λειτουργήσει έτσι ώστε να καταστέλλει κάποια συμπεριφορά, αλλά πρέπει να χρησιμοποιείται σωστά. Παρά τη δυσαρέσκεια που προκαλεί η τιμωρία, παίζει σημαντικό ρόλο στον έλεγχο της συμπεριφοράς, ειδικά όταν αυτή είναι επικίνδυνη- για παράδειγμα όταν βάζουμε το χέρι μας στη πρίζα- και άλλες συμπεριφορές που πρέπει να σταματήσουν άμεσα. 25 Για την κατάλληλη εφαρμογή της τιμωρίας υπάρχουν κάποιοι γενικοί κανόνες: Η συμπεριφορά που πρέπει να τιμωρηθεί θα πρέπει να ορίζεται όσο το δυνατόν πιο συγκεκριμένα. Για παράδειγμα, εάν κάποιος τιμωρήσει ένα παιδί επειδή ήταν «κακό παιδί», τότε το παιδί δεν θα μάθει ποια από τις συμπεριφορές του ήταν η λανθασμένη. Η τιμωρία πρέπει να επέρχεται αμέσως μετά τη μη αποδεκτή συμπεριφορά, και πρέπει να είναι συνεπής, δηλαδή η τιμωρία θα πρέπει να έπεται κάθε φορά που εμφανίζεται αυτή η συμπεριφορά. Η τιμωρία θα πρέπει να αρμόζει στη συμπεριφορά. Οι γονείς που τιμωρούν ένα παιδί, ενώ είναι ακόμα θυμωμένοι, ίσως να το τιμωρήσουν περισσότερο αυστηρά από όσο χρειάζεται (σκεφτείτε για παράδειγμα την άμεση επίπληξη ενός εκπαιδευτικού στην τάξη ή την άμεση επίπληξη ή τιμωρία ενός παιδιού με «προβλήματα»). Η χρήση της τιμωρίας δεν θα πρέπει να είναι το βασικό μέσο τροποποίησης της συμπεριφοράς. Η τιμωρία ενός παιδιού για κάτι κακό που έκανε και η μη επιβράβευση του για κάτι άλλο καλό που έκανε θα γεμίσει το παιδί αγανάκτηση. Εξάλλου, η τιμωρία μαθαίνει στο παιδί τι να μην κάνει, αλλά δεν του λέει τι να κάνει. Μόνο η ενίσχυση μπορεί να ενδυναμώσει τη σωστή συμπεριφορά. 26 13

Αρχές της Συντελεστικής Εξαρτημένης Μάθησης Πολλές αρχές της μάθησης που ανακαλύφθηκαν στην κλασική εξαρτημένη μάθηση, όπως η απόσβεση, η γενίκευση και η διάκριση εφαρμόζονται και στη συντελεστική μάθηση. Οι συμπεριφορές συχνά δεν εκτελούνται σωστά από την αρχή. Εάν προσπαθήσετε να παίξετε ένα μουσικό όργανο θα δείτε πως πρέπει να αποκτήσετε κάποιες ικανότητες για να μπορέσετε να παίξετε καλά. Μία θεμελιώδης διαδικασία στη θεωρία της συντελεστικής μάθησης λέγεται σταδιακή προσεγγιστική διαμόρφωση. Η διαμόρφωση είναι η ενίσχυση των διαδοχικών προσεγγίσεων της σωστής αντίδρασης. 27 Αρχές της Συντελεστικής Εξαρτημένης Μάθησης Όπως και οι εξαρτημένες αντιδράσεις, οι συντελεστικές μπορούν να εξαλειφθούν. Η σταδιακή εξαφάνιση της αντίδρασης που προκαλείται από την απομάκρυνση της αντίδρασης λέγεται απόσβεση της συντελεστικής αντίδρασης. Εάν κάποιο παιδί θέλει να κάνει το δικό του, οι γονείς θα πρέπει να αγνοήσουν τη συμπεριφορά του και να μην την ενισχύσουν δίνοντας του σημασία. Εάν αγνοούν συνέχεια την κακή συμπεριφορά, μπορεί τελικά να την εξαλείψουν. 28 14

Δύο είδη ενισχυτικών προγραμμάτων πρόγραμμα συνεχούς ενίσχυσης - μέθοδος ενίσχυσης στην οποία κάθε σωστή αντίδραση ενισχύεται πρόγραμμα μερικής ενίσχυσης - μέθοδος ενίσχυσης στην οποία η αντίδραση ενισχύεται περιστασιακά 29 Δύο είδη ενισχυτικών προγραμμάτων πρόγραμμα συνεχούς ενίσχυσης - μέθοδος ενίσχυσης στην οποία κάθε σωστή αντίδραση ενισχύεται πρόγραμμα μερικής ενίσχυσης - μέθοδος ενίσχυσης στην οποία η αντίδραση ενισχύεται περιστασιακά 30 15

Εφαρμογές της Συντελεστικής Εξαρτημένης Μάθησης Οι αρχές της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης χρησιμοποιήθηκαν για να εξηγηθούν πολλές πλευρές της μάθησης, συμπεριλαμβανομένης της παιδικής μνήμης, της γλώσσας και της αντιληπτικής ανάπτυξης, αλλά και της προσωπικότητας και της μη φυσιολογικής συμπεριφοράς. Οι αρχές της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης εφαρμόστηκαν επίσης στη διαπαιδαγώγηση και τη θεραπεία της παθολογικής συμπεριφοράς Η συντελεστική εξαρτημένη μάθηση έχει βρει τη θέση της ακόμα και στο διάστημα (πχ χιμπατζής) 31 Εφαρμογές της Συντελεστικής Εξαρτημένης Μάθησης Οι αρχές της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης χρησιμοποιούνται για να τροποποιηθούν οι συμπεριφορές των μαθητών μέσα στην τάξη αλλά και ως εργαλείο διδασκαλίας. Στην τροποποίηση της συμπεριφοράς χρησιμοποιούνται βαθμοί ή αστεράκια ως συμβολικές αμοιβές για την επιβράβευση της επιθυμητής συμπεριφοράς, όπως, για παράδειγμα, για την ολοκλήρωση μίας εργασίας, για την προσοχή στο μάθημα και τα λοιπά. Στο τέλος κάθε εβδομάδας, οι συμβολικές αμοιβές ανταλλάσσονται με κάποια προνόμια μέσα στην τάξη. π.χ. υπολογιστής και άμεση επιβράβευση. Η τιμωρία παίρνει τη μορφή απαγόρευσης της συνέχειας 32 16

Συντελεστική Υποκατάσταση vs Κλασική Υποκατάσταση Η συντελεστική υποκατάσταση έχει μεγαλύτερη επίδραση από την κλασική υποκατάσταση. Η έμφαση αποδίδεται στον ρόλο που παίζουν οι συνέπειες της συμπεριφοράς στη μάθηση. Η συντελεστική υποκατάσταση είναι η διαδικασία τροποποίησης της συμπεριφοράς, με τη βοήθεια της χρησιμοποίησης θετικών ή αρνητικών συνεπειών που ακολουθούνται από μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Η συμπεριφορά είναι συνάρτηση των συνεπειών. Το περιβαλλοντικό γεγονός ακολουθεί τη συμπεριφορά. π.χ. Δώρο μετά από μια σπουδαία απόδοση. 33 Γνωστική μάθηση (Cognitive theory) Η κλασική εξαρτημένη και η συντελεστική εξαρτημένη μάθηση δίνουν έμφαση στις σχέσεις μεταξύ του παρατηρούμενου ερεθίσματος, των αντιδράσεων και των συνεπειών, ενώ αποτυγχάνουν να εξηγήσουν τις βαθύτερες πνευματικές διαδικασίες, όπως την προσοχή και τη σκέψη. Αυτές οι μπιχεβιορίστικες προσεγγίσεις υποθέτουν πως οι πνευματικές εκδηλώσεις δεν είναι σημαντικές και ούτε μπορούν να γίνουν κατανοητές με επιστημονικό τρόπο. Σε αντίθεση, η γνωστική μάθηση ασχολείται με πνευματικές δραστηριότητες, οι οποίες δεν μπορούν να παρατηρηθούν, όπως η προσοχή, η αντίληψη, η σκέψη και η μνήμη. Είναι η μάθηση η οποία στηρίζεται στη λογική επεξεργασία των δεδομένων και στον συσχετισμό μεταξύ γεγονότων, ατομικών σκοπών και προσδοκιών. Διορατική μάθηση (Wolfgang Kohler 1913) Λανθάνουσα Μάθηση: Πείραμα του Tolman με τα ποντίκια που έμαθαν να περνούν μέσα από ένα λαβύρινθο, προκειμένου να εκπληρώσουν το σκοπό τους που ήταν η εύρεση της τροφής (γνωστικοί χάρτες). 34 17

Διορατική μάθηση Το 1913, ο Wolfgang Kohler ψυχολόγος της μορφολογικής σχολής, μελέτησε τις ικανότητες επίλυσης προβλημάτων που διαθέτουν οι χιμπατζήδες. Σε μία χαρακτηριστική μελέτη, έβαζε μία μπανάνα στο ταβάνι ενός κλουβιού. Ο χιμπατζής μπορούσε να φτάσει τη μπανάνα εάν στεκόταν πάνω στο κουτί και χοροπηδούσε για να τη ρίξει κάτω. 35 Λανθάνουσα Μάθηση: μάθηση που αποκαλύπτεται όταν δίνεται το κατάλληλο κίνητρο 36 18

Μοντέλο επεξεργασίας πληροφοριών Ερεθίσματα Επιλογή Οργάνωση Ερμηνεία Συμπεριφορά Αισθητήρια Μνήμη Μικρής Διαρκείας Εσωτερική Ανατροφοδότηση Εσωτερική Ανατροφοδότηση Αισθητήρια Όργανα Μηχανισμοί Αντίληψης Μηχανισμοί Απόφασης Μηχανισμοί Εκτέλεσης Μυϊκό Σύστημα Κίνηση Μνήμη Μικρής Διαρκείας 37 ÌΜνήμη í Þì ç ÌΜακράς áêñüò Äéáñêåßáò Διάρκειας Εξωτερική Ανατροφοδότηση Μοντέλα παράλληλης & καταμερισμένης επεξεργασίας πληροφοριών Μονάδες Εισόδου Μονάδες Επεξεργασίας Μονάδες Εξόδου Πρότυπο Ενεργοποίησης Μονάδων 38 19

Κοινωνική μάθηση (social learning theory) Επιτυγχάνεται μέσω της αλληλεπίδρασης των ατόμων και του περιβάλλοντος (Bandura) Αυτεπίγνωση της αποτελεσματικότητας (self-efficacy) 39 Κοινωνική μάθηση (social learning theory) 40 20

Μνήμη Μνήμη: πνευματικές ικανότητες απόκτησης, διατήρησης και πρόσβασης πληροφοριών 41 Μνήμη Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο μνήμη για να μιλήσουν για τις πνευματικές ικανότητες με τις οποίες αποκτάμε, διατηρούμε και προσεγγίζουμε τις πληροφορίες για τις εμπειρίες μας. Ανεξάρτητα από το εάν η μνήμη μας λειτουργεί καλά ή όχι, η δραστηριότητα της χαρακτηρίζεται από τρεις βασικές διαδικασίες: απόκτηση πληροφοριών, ή κωδικοποίηση διατήρηση πληροφοριών μέσα στον χρόνο, ή αποθήκευση πρόσβαση πληροφοριών, ή ανάκληση αναμνήσεων 42 21

Κωδικοποίηση, αποθήκευση, ανάκληση Η κωδικοποίηση είναι μία διαδικασία που βάζει τις πληροφορίες μέσα στη μνήμη μας μέσω μνημονικών κωδικών, δηλαδή τρόπων αναπαράστασης των πληροφοριών. Για παράδειγμα, καθώς διαβάζετε αυτήν την πρόταση, μπαίνει στη μνήμη σας σαν κώδικας που βασίζεται στην έννοια των λέξεων. Άλλοι μνημονικοί κώδικες αναπαριστούν την αντιληπτική και συναισθηματική εμπειρία. Οι πληροφορίες στη μνήμη διατηρούνται για κάποιο χρονικό διάστημα μέσω της διαδικασίας της αποθήκευσης. Έχετε προσπαθήσει ποτέ να θυμηθείτε ένα ορισμό επαναλαμβάνοντας τον πολλές φορές; Όταν το κάνετε αυτό, χρησιμοποιείτε την κοινή διαδικασία αποθήκευσης. 43 Με ποιο τρόπο μετριέται η Μνήμη 44 Στα τέλη της δεκαετίας του 1800, ο Γερμανός ψυχολόγος Hermann Ebbinghaus (1850-1909) άρχισε την επιστημονική μελέτη της μνήμης, όντας ο ίδιος το υποκείμενο, χρησιμοποιώντας συλλαβές χωρίς νόημα, ή συνδυασμούς γραμμάτων χωρίς σημασία, όπως το ΚΟΠ και ΧΑΗ. Όσο περισσότερες φορές εξασκούνταν στην εκμάθηση μιας λίστας (π.χ. 20 τέτοιων λέξεων) την πρώτη μέρα, τόσο λιγότερες επαναλήψεις χρειαζόταν να κάνει την επόμενη ημέρα. 22

Αποτελέσματα ερευνών του Ebbinghaus 45 Με ποιο τρόπο μετριέται η Μνήμη Το τεστ της ανάκλησης απαιτεί από το άτομο να ερευνήσει τη μνήμη του για συγκεκριμένες πληροφορίες και να κρίνει πόσο ακριβείς είναι οι πιθανότητες. Πχ Ποιος είναι ο πατέρας της ψυχολογίας; Σε αντίθεση, το τεστ της αναγνώρισης σας ζητάει να αναγνωρίσετε την ομοιότητα ή την ορθότητα κάποιων πληροφοριών. Οι εξετάσεις με το σύστημα των ερωτήσεων πολλαπλών επιλογών είναι τεστ αναγνώρισης. Τα τεστ της εκ νέου μάθησης μετρούν τον χρόνο που χρειαστήκατε για να μάθετε κάποιες πληροφορίες για δεύτερη φορά. Ο Ebbinghaus ονόμασε αυτή τη μέθοδο, μέθοδο εξοικονόμησης. 46 23

Το Πρότυπο Επεξεργασίας των Πληροφοριών της Μνήμης 47 Συνένωση σε μονάδες (Chunks) συνένωση σε μονάδες - διαδικασία της ΒΜ που οργανώνει τις πληροφορίες σε μεγαλύτερα κομμάτια που έχουν κάποιο νόημα. Ε Λ Τ Α Δ Ε Η Κ Τ Ε Ο Ε Υ Δ Α Π ΕΛΤΑ- ΔΕΗ- ΚΤΕΟ- ΕΥΔΑΠ 48 24

Οι διαδικασίες της Βραχύχρονης Μνήμης Η ΒΜ μας βοηθάει να προσέχουμε, να διατηρούμε συνειδητά και να οργανώνουμε πληροφορίες. Επιπλέον, η ΒΜ προωθεί και περισσότερο μόνιμες, μακροχρόνιες αναμνήσεις. Πως, όμως, απομνημονεύουμε ονόματα, αριθμούς τηλεφώνων, διευθύνσεις ή καινούργια στοιχεία; 49 Επανάληψη συντήρησης Η πιο συνηθισμένη μέθοδος είναι η επανάληψη, η οποία είναι γνωστή και ως επανάληψη συντήρησης και είναι μια αποτελεσματική διαδικασία της ΒΜ αναφορικά με τη μάθηση και την καθιέρωση των μακροχρόνιων αναμνήσεων. Ωστόσο, η υπερβολική δοκιμή συντήρησης μπορεί να προκαλέσει την απώλεια του νοήματος των πληροφοριών και για αυτό τον λόγο τη λήθη τους. Προσπαθήστε να επαναλάβετε έναν άγνωστο σε εσάς ορισμό για 100 φορές. Πολύ πριν φτάσετε στην εκατοστή επανάληψη, ο ορισμός θα έχει χάσει το νόημα του και θα είναι απλά ένας θόρυβος χωρίς σημασία. 50 25

Επανάληψη επεξεργασίας Μια πιο αποτελεσματική στρατηγική της ΒΜ είναι η επανάληψη επεξεργασίας, στην οποία σχετίζουμε καινούργιες πληροφορίες με οικεία δεδομένα ή με γνώσεις που κατέχουμε ήδη. Παρόλο που απαιτεί περισσότερη προσπάθεια από τη δοκιμή διατήρησης, είναι περισσότερο ουσιαστική και έχει μεγαλύτερη διάρκεια. 51 Μνημονική Κάποιες φορές βασιζόμαστε σε κάτι μικρά λογοπαίγνια για να θυμηθούμε μια σειρά ονομάτων, γεγονότων ή άλλων πληροφοριών. Όταν κάνουμε αυτό χρησιμοποιούμε τη μνημονική, ή αλλιώς μία στρατηγική με την οποία οργανώνουμε εκ νέου πληροφορίες για να μπορούμε να τις θυμόμαστε καλύτερα. Ίσως και εσείς να το έχετε κάνει αυτό, για παράδειγμα: Ξανθό Τσακάλι φοράει Σκούφο: μία φράση χωρίς σημασία για να θυμόμαστε τα ονόματα των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρίας, Ξάνθος, Τσακάλωφ και Σκουφάς. 52 26

Μακρόχρονη Μνήμη μακρόχρονη μνήμη - το τελικό στάδιο της μνήμης, όπου γίνεται η ασυνείδητη αποθήκευση πληροφοριών για μεγάλα χρονικά διαστήματα 53 Η Οργάνωση της Μακρόχρονης Μνήμης Η σημασιολογική και η επεισοδιακή μνήμη λέγονται και δηλωτικές μνήμες και χρειάζονται συνειδητή προσπάθεια για τη μάθηση και την ανάκληση πληροφοριών. Βλ. http://books.eudoxus.gr/publishers/id_0273/eg-0039-abs.pdf 54 27

Οι Διαδικασίες της Μακρόχρονης Μνήμης μοντέλο των επιπέδων επεξεργασίας - άποψη ότι η δύναμη της μνήμης εξαρτάται από τη διαδικασία κωδικοποίησης. ανακατασκευαστική μνήμη: η μνήμη που επηρεάζεται από τις προσωπικές απόψεις, τα σχήματα και τα συμπεράσματα. μνήμη που εξαρτάται από υποδείξεις: μνήμη που επηρεάζεται από τις υποδείξεις των συνθηκών ή της συναισθηματικής κατάστασης του ατόμου 55 Η Λήθη Λήθη - αποτυχία να θυμηθούμε λόγω προβλημάτων σε μία ή περισσότερες διαδικασίες της μνήμης 56 28

Η θεωρία της παρέμβασης υποστηρίζει πως η λήθη προκαλείται από την παρεμβολή της μίας ανάμνησης στην άλλη. Όταν οι περισσότερο καθιερωμένες, οι παλαιότερες αναμνήσεις παρεμβάλουν στις πιο καινούργιες, στις πιο πρόσφατες αναμνήσεις, τότε βιώνετε την προδρομική επίσχεση, η οποία αυξάνει τη λήθη των πιο πρόσφατων πληροφοριών. Αντίθετα, η αναδρομική επίσχεση εμφανίζεται όταν οι πιο πρόσφατες αναμνήσεις εμποδίζουν τις παλαιότερες και προκαλούν τη λήθη τους. 57 Η Βιολογική Βάση της Μνήμης 58 29

59 Οι Νευρικοί Μηχανισμοί στη Μνήμη Πολλοί ερευνητές μετά το Lashley προσπάθησαν να ορίσουν το έγγραμμα εξετάζοντας τους νευρικούς μηχανισμούς στη μνήμη. Το 1949, ο ψυχολόγος Donald Hebb (1904-1985) πρότεινε την υπόθεση της σταθεροποίησης, η οποία εξηγεί τη μνήμη σε σχέση με τα αντανακλαστικά νευρικά κυκλώματα που καθιερώνονται από τη μάθηση και ισχυροποιούνται από την επανάληψη. Αυτά τα κυκλώματα είναι ομάδες από νευρώνες και οι σύνδεσμοι τους που ενεργοποιούνται από το ερέθισμα. Όταν μαθαίνουμε κάτι, ένα κύκλωμα νεύρων διαμορφώνεται στον εγκέφαλο μας και, όταν χρησιμοποιούμε τη μνήμη, αυτό το κύκλωμα ενισχύεται. Η θεωρία της σταθεροποίησης δεν ορίζει ξεκάθαρα τη φύση αυτών των κυκλωμάτων της μνήμης, αλλά έχει παρακινήσει πολλές έρευνες πάνω σε αυτό το θέμα. 60 30

Η σκέψη, η γλώσσα και η νοημοσύνη 61 Πρόβλημα Τρεις ιεραπόστολοι και τρεις κανίβαλοι βρίσκονται στην όχθη ενός ποταμού και περιμένουν να τον διασχίσουν. Έχουν στη διάθεσή τους μία βάρκα η οποία χωράει μόνο δύο ανθρώπους. Υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα, εάν υπάρχουν περισσότεροι κανίβαλοι από ιεραποστόλους στη μία ή την άλλη όχθη του ποταμού, τότε υπάρχει κίνδυνος οι κανίβαλοι να φάνε τους ιεραπόστολους. Με ποιο τρόπο μπορούν να μεταφερθούν στην άλλη όχθη και οι έξι άνθρωποι χωρίς να τεθούν σε κίνδυνο οι ιεραπόστολοι; 62 31

Η Σκέψη Η σκέψη είναι η πράξη της νοητικής αναπαράστασης πληροφοριών σε εικόνες, λέξεις, σύμβολα ή ιδέες. Επομένως, η σκέψη βρίσκεται στην καρδιά της γνωστικής ψυχολογίας, επειδή εμπλέκει υψηλού επιπέδου πνευματικές ικανότητες, όπως την ανάπλαση των αναμνήσεων, την κατανόηση της γλώσσας, τη λογική, την επίλυση προβλημάτων και τη λήψη αποφάσεων. Η σκέψη είναι επίσης ένα σημαντικό συστατικό της νοημοσύνης μας. 63 Η Σκέψη και οι Εικόνες Τι σας έρχεται στο μυαλό όταν φαντάζεστε τον εαυτό σας να κολυμπάει σε μια θάλασσα ή μια λίμνη; Σίγουρα έχετε μια "νοητική εικόνα" όπου διασκεδάζετε και πλατσουρίζετε στο νερό. Μπορεί ακόμα και να "νιώθετε" το νερό να σας περιβάλλει, ακόμα και να "ακούτε" το νερό γύρω σας ή και να το "γεύεστε". Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνετε πως οι σκέψεις συντίθενται από εικόνες, ή αλλιώς αισθητηριακές εντυπώσεις. Ο αρχαίος φιλόσοφος Αριστοτέλης πίστευε πως η σκέψη δεν υπάρχει χωρίς την εικόνα. Στην ψυχολογία, ένα από τα πλέον φλέγοντα ζητήματα είναι το εάν οι εικόνες είναι ουσιώδη στοιχεία της σκέψης ή απλώς ένα προϊόν της λεκτικής μας περιγραφής των πραγμάτων και των γεγονότων. 64 32

Νοητική Περιστροφή 65 Η Σκέψη και οι Έννοιες Τι κοινό έχουν ένα Φίατ, ένα Τογιότα και μια Πόρσε; Εάν σας αρέσει κάποιο από αυτά, στην αρχή θα πείτε πως δεν έχουν τίποτα κοινό, και όμως είναι όλα αυτοκίνητα. Ένα από τα πιο εμφανή χαρακτηριστικά της σκέψης είναι η δυνατότητα μας να οργανώνουμε τις πληροφορίες σε κατηγορίες. Η κατηγορία είναι η βάση της έννοιας, δηλαδή μιας ιδέας που αντιπροσωπεύει ένα σύνολο πραγμάτων ή γεγονότων που έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Οι έννοιες μας βοηθούν να οργανώνουμε και να δίνουμε νόημα στις εμπειρίες μας. 66 33

Έννοιες και πρωτότυπο Οι έννοιες, συχνά διαμορφώνονται γύρω από ένα πρωτότυπο, δηλαδή ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της κατηγορίας, το όποιο έχει τα περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά με τα υπόλοιπα μέλη της κατηγορίας, θα αναγνωρίσετε με ευκολία μία πέστροφα ως ένα ψάρι (ή και ως ένα γευστικό γεύμα) επειδή διαθέτει τα περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά της κατηγορίας των ψαριών. Οι έννοιες προχωρούν από το πιο συγκεκριμένο στο πιο γενικό. Ξέρετε πως η πέστροφα (συγκεκριμένο) είναι ψάρι, όπως και τα χέλια (λιγότερο συγκεκριμένο). Είναι επίσης υδρόβια πλάσματα (γενικό) που βρίσκονται στην ίδια κατηγορία με άλλα ζώα, όπως τις φάλαινες και τα καβούρια. 67 Η Επίλυση Προβλημάτων Βήματα στην Επίλυση Προβλημάτων 68 34

Βήματα για την επίλυση προβλημάτων Δύο τρόποι διαμόρφωσης υποθέσεων και επίλυσης προβλημάτων είναι η χρήση αλγορίθμων και ευρετικών 69 Σκέψη και επίλυση προβλημάτων από στελέχη επιχειρήσεων Οι ερευνητές, οι οποίοι μελετούν τη σκέψη και τις τεχνικές επίλυσης προβλημάτων των επιτυχημένων στελεχών, έχουν αναγνωρίσει αρκετά γνωστικά χαρακτηριστικά. Ένα από τα πιο σημαντικά είναι η ευκαιριακή σκέψη. Όσοι την εφαρμόζουν ανταποκρίνονται στις ευκαιρίες, αναπτύσσουν ιδέες πριν μία κατάσταση ξεκαθαριστεί πλήρως, και πριν διαμορφωθεί μία ισχυρή κρίση και εξάγουν κάποια συμπεράσματα με βάση τις διαθέσιμες πληροφορίες. 70 35

Τα Εμπόδια στη Λύση των Προβλημάτων Η επίλυση ενός προβλήματος δεν είναι τόσο εύκολη όσο η εφαρμογή των τεσσάρων βημάτων που αναλύσαμε πιο πάνω. Πέρα από το ότι πρέπει να έχουμε τις απαραίτητες πληροφορίες για να λύσουμε ένα πρόβλημα, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που μπορούν να παρεμποδίσουν την ικανότητα μας να επιλύουμε προβλήματα. Δυο εμπόδια είναι η νοητική τάση και η λειτουργική προσήλωση. 71 Η τάση που έχουμε να προσεγγίζουμε καινούργια προβλήματα με παλιές και άκαμπτες τεχνικές λέγεται νοητική τάση 72 36

73 Λειτουργική προσήλωση Ένα άλλο εμπόδιο στην επίλυση προβλημάτων είναι η λειτουργική προσήλωση, δηλαδή η τάση που έχουμε να κοιτάμε ένα αντικείμενο σύμφωνα με την κλασική χρήση ή λειτουργία του. Για παράδειγμα χρησιμοποιούμε τα κέρματα για να αγοράσουμε πράγματα, τα νύχια μας είναι και αυτά πράγματα που συνήθως βάφουμε ή τρώμε. Εάν έχετε χρησιμοποιήσει κάποια στιγμή τα νύχια σας ή ένα κέρμα ως κατσαβίδι, τότε έχετε ξεπεράσει το πρόβλημα τις λειτουργικής προσήλωσης. 74 37

Η Δημιουργική Επίλυση Προβλημάτων Η λύση σε κάποια προβλήματα απαιτεί την προσέγγιση του προβλήματος με ένα μοναδικό τρόπο. Εσείς τι από τα παρακάτω κάνετε; 1. Φτιάχνετε τους κανόνες όσο προχωράτε στην επίλυση; 2. Είσαστε ελεύθερο πνεύμα; 3. Έχετε την ικανότητα να συνδυάζετε τις παλιές πληροφορίες με έναν καινούργιο τρόπο; 4. Εκτιμάτε τις τέχνες; 5. Ακολουθείτε την καρδιά σας στις αποφάσεις σας αφού ζυγίσετε τα υπέρ και τα κατά; 6. Αμφισβητείτε τους κοινωνικούς κανόνες; 7. Παρακινήστε από κάποιους στόχους; 75 Δημιουργικότητα Εάν έχετε απαντήσει ναι στις περισσότερες ερωτήσεις, τότε επιδεικνύετε δημιουργικότητα, δηλαδή, έχετε την ικανότητα να επιλύετε προβλήματα με μοναδικούς τρόπους. Μπορείτε να λύνετε πολλά προβλήματα χρησιμοποιώντας τη συγκλίνουσα σκέψη, σύμφωνα με την οποία τα γεγονότα χρησιμοποιούνται στην πολύ στενή τους έννοια για να βρεθεί μία λύση με βάση τη λογική. Ωστόσο, οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει πως η δημιουργική επίλυση των προβλημάτων συνδέεται συχνά με την αποκλίνουσα σκέψη, δηλαδή την επινόηση πολλών πιθανών λύσεων για ένα πρόβλημα. καταιγισμός ιδεών. 76 38

Η Γλώσσα Η γλώσσα είναι ένα οργανωμένο σύστημα που χρησιμοποιεί σύμβολα, όπως ήχους, εικόνες και χειρονομίες για να μεταδώσει σκέψεις και συναισθήματα. Η γλώσσα ως μια έκφρασης της σκέψης είναι μία από τις πιο σημαντικές γνωστικές μας ικανότητες. 77 Η Νοημοσύνη Η νοημοσύνη είναι μία από τις πιο πολύτιμες ιδιότητες μας. Υπήρξε το κέντρο πολλών διαμαχών για περισσότερο από έναν αιώνα. Θα δούμε τα τρία βασικότερα ζητήματα που απασχολούν τους ψυχολόγους σήμερα: τη φύση της νοημοσύνης, τη μέτρηση της και τους καθοριστικούς της παράγοντες. 78 39

Σε μία μελέτη, ρωτήθηκαν τριών κατηγοριών άνθρωποι, επιβάτες τραίνων, φοιτητές πανεπιστημίου και αγοραστές σε σούπερ μάρκετ, τι νόμιζαν πως είναι η νοημοσύνη Οι περισσότεροι από αυτούς συμφώνησαν στο ότι η νοημοσύνη αποτελείται από τρία βασικά χαρακτηριστικά: 1. Την ικανότητα να επιλύουμε με πρακτικό τρόπο προβλήματα, όπως αυτή εμφανίζεται στη λογική σκέψη. 2. Την λεκτική ικανότητα, όπως να μπορούμε να διαβάζουμε με άνεση και να συμμετέχουμε σε συζητήσεις 3. Την κοινωνική νοημοσύνη, η οποία περιλαμβάνει την ευαισθησία σε κοινωνικές καταστάσεις αλλά και το ενδιαφέρον μας προς τον κόσμο. 79 Νοημοσύνη: η νοητική διαχείριση της ζωής του ατόμου με έναν εποικοδομητικό και σκόπιμο τρόπο 80 40

Θεωρίες της Νοημοσύνης Η θεωρία του Παράγοντα του Spearman. Ο Charles Spearman (1863-1945) ήταν ο πρώτος ψυχολόγος που μελέτησε τη νοημοσύνη χρησιμοποιώντας τις στατιστικές μεθόδους της παραγοντικής ανάλυσης. Παρόλο που ο Spearman αναγνώριζε πως τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, ή αλλιώς οι s- παράγοντες, αποτελούν μέρος της πνευματικής - νοητικής ικανότητας, κατέληξε πως η νοημοσύνη αποτελείται βασικά από έναν παράγοντα που λέγεται γενική νοημοσύνη (general intelligence) ή αλλιώς παράγοντας g. Ο παράγοντας g είναι ένα είδος νοητικής ικανότητας που χρησιμοποιούμε για να επιτελούμε πολλές νοητικές λειτουργίες, όπως την επίλυση μαθηματικών προβλημάτων, το διάβασμα και την κατανόηση ενός βιβλίου ή τη λύση ενός παζλ. 81 Η Θεωρία των Πρωταρχικών Νοητικών Ικανοτήτων του Thurstone Ο ψυχολόγος Luis Thurstone (1887-1955) παρουσίασε μία Θεωρία σχετικά με τη νοημοσύνη, η οποία βασιζόταν σε επτά πρωταρχικές νοητικές ικανότητες και όχι σε ένα μόνο βασικό παράγοντα. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι πρωταρχικές νοητικές ικανότητες είναι: 1. Η λεκτική κατανόηση, ή αλλιώς η κατανόηση των λέξεων 2. Η λεκτική ευχέρεια, ή αλλιώς η παραγωγή του λόγου 3. Η Λογική 4. Η διαμόρφωση μίας οπτικής του χώρου, ή αλλιώς η ικανότητα να αναγνωρίζουμε σχήματα και να αντιλαμβανόμαστε αποστάσεις 5. Η αριθμητική ικανότητα 6. Η μνήμη 7. Η ταχύτητα αντίληψης 82 41

Το Πρότυπο της Δομής της Νοημοσύνης του Guilford Από τις μελέτες παραγοντικής ανάλυσης της πνευματικής ικανότητας, ο ψυχολόγος J. P. Guilford (1897-1987) διαμόρφωσε το πρότυπο της δομής της νοημοσύνης, το οποίο αναγνωρίζει 150 παράγοντες νοημοσύνης που ταξινομούνται στις γενικές κατηγορίες λειτουργιών, περιεχομένου και προϊόντων. Οι λειτουργίες είναι πνευματικές διαδικασίες, το περιεχόμενο αναφέρεται στο εάν ένα πρόβλημα εμπεριέχει λέξεις, αριθμούς ή εικόνες και τα προϊόντα είναι τα είδη των αντιδράσεων που χρειάζονται για να λυθεί σωστά ένα πρόβλημα. 83 Η θεωρία του Gardner για την Πολλαπλή Νοημοσύνη Οι θεωρίες των παραγόντων υποστηρίζουν πως η νοημοσύνη είναι ένα μόνο "πράγμα" που αποτελείται από βαθύτερους παράγοντες. Ο ψυχολόγος Howard Gardner με τη θεωρία για την πολλαπλή νοημοσύνη υποστηρίζει πως υπάρχουν εννέα (9) διαφορετικά είδη νοημοσύνης, το κάθε ένα από τα οποία διαθέτει τις δικές του μορφές αντίληψης, μάθησης και μνήμης. 84 42

Η θεωρία του Gardner για τις Πολλαπλή Νοημοσύνη Τα εννέα είδη νοημοσύνης και οι τύποι των ανθρώπων που τις επιδεικνύουν είναι: Γλωσσική: Η ικανότητα κατανόησης της έννοιας και της τάξης των λέξεων (οι ποιητές και οι συγγραφείς) Λογική- Μαθηματική: Η ικανότητα εκλογίκευσης και αναγνώρισης σχεδίων (οι μαθηματικοί και οι επιστήμονες) Μουσική: Η ευαισθησία σε μουσικά χαρακτηριστικά, όπως τη χροιά, τη μελωδία, το ρυθμό και τον τόνο (οι μουσικοί και οι συνθέτες) Σωματική- Κιναισθητική: Η ικανότητα να χρησιμοποιεί κανείς το σώμα του με συντονισμό (οι αθλητές, oι χορευτές και οι χειρούργοι) Χωρική: Η ικανότητα αντίληψης των πραγμάτων με ακρίβεια και η αναπαράσταση απόψεων του κόσμου (οι γλύπτες και οι αρχιτέκτονες) Διαπροσωπική: Η ικανότητα κατανόησης των ανθρώπων και των σχέσεων (οι πωλητές, οι θρησκευτικοί ηγέτες - πολιτικοί) Ενδοπροσωπική: Η γνώση του εαυτού μας και των άλλων (οι κοινωνικοί λειτουργοί και οι ψυχοθεραπευτές) Φυσιοδιφική: Γνώση τους φυσικού περιβάλλοντος (περιβαλλοντολόγος, Αγρότης, περιπατητής) Υπαρξιακή: Φιλοσοφία, δημιουργία θεωριών. 85 Πολλαπλή Νοημοσύνη (Gardner) 86 43

Το Τριαρχικό Μοντέλο του Sternberg Πεπεισμένος πως οι περισσότερες θεωρίες σχετικά με τη νοημοσύνη δεν ήταν ολοκληρωμένες και δεν είχαν καμία σχέση με την καθημερινότητα, ο ψυχολόγος Robert Sternberg ανέπτυξε το τριαρχικό μοντέλο που βασίζεται σε τρεις τύπους νοημοσύνης: την αναλυτική, την εμπειρική και τη δημιουργική. Το τριαρχικό μοντέλο προσπαθεί να κατανοήσει τη σχέση της νοημοσύνης με τον πνευματικό μας κόσμο (η αναλυτική), με την εμπειρία μας στην αντιμετώπιση των διαφόρων εργασιών (η εμπειρική) και με τον εξωτερικό μας κόσμο ή το περιβάλλον μας (δημιουργική). 87 Δείκτης Νοημοσύνης ΔΝ = (Νοητική Ηλικία/Χρονολογική Ηλικία) x 100 88 44

Νόρμες 89 Τα στοιχεία των τεστ νοημοσύνης Στάθμιση: σημαίνει πως οι συνθήκες κάτω από τις οποίες δίνεται ένα τεστ και βαθμολογείται καθορίζονται ξεκάθαρα και είναι πάντοτε οι ίδιες Αξιοπιστία: η συνέπεια των βαθμολογιών των τεστ Εγκυρότητα: η ακρίβεια των τεστ 90 45

Υποδοκιμασίες του τεστ των Stanford-Binet 91 Υποδοκιμασίες της αναθεωρημένης Κλίμακας Νοημοσύνης για ενήλικες του Wechsler (Wais-R) 92 46

Κατηγοριοποίηση 93 Χαρακτηριστικά της Νοητικής Καθυστέρησης 94 47

Ο καθένας μπορεί να θυμώσει αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στον σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με τον σωστό τρόπο αυτό δεν είναι εύκολο. 95 Συναισθηματική Νοημοσύνη (EI) και Δείκτης Νοημοσύνης (IQ) Δεν είναι αντικρουόμενες έννοιες, αλλά δυο ξεχωριστές έννοιες. 96 48

Συναισθηματική Νοημοσύνη Η συναισθηματική νοημοσύνη 1. αποτελεί χαρακτηριστικό της προσωπικότητας και της νοητικής ικανότητας, 2. κληρονομείται από τους γονείς 3. και εξελίσσεται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Η συναισθηματική νοημοσύνη αναφέρεται στην ικανότητα 1. να αντιλαμβάνεσαι και να εκφράζεις συναισθήματα, 2. να αφομοιώνεις το συναίσθημα στη σκέψη, 3. να καταλαβαίνεις και να επιχειρηματολογείς με συναίσθημα, και 4. να ρυθμίζεις το συναίσθημα στον εαυτό σου και τους άλλους 97 Η συναισθηματική νοημοσύνη καθορίζει τον βαθμό στον οποίο ένα άτομο 98 είναι αισιόδοξο, έχει ισχυρά κίνητρα, είναι ευσυνείδητο, προσαρμόζεται εύκολα στο περιβάλλον, κατανοεί τα συναισθήματα και τα κίνητρα των άλλων, μπορεί να ελέγχει τα συναισθήματα του, μπορεί να εργάζεται κάτω από πίεση, δεν τα παρατάει όταν αντιμετωπίζει δυσκολίες, μπορεί να συνεργάζεται με άλλους για την επίτευξη ενός στόχου, μπορεί να εμπνέει και να ηγείται, κάνει σωστή ιεράρχηση στόχων και αναγκών, εστιάζει την προσοχή του, αποφεύγει τα λάθη, γνωρίζει να διαχειρίζεται τις διαφωνίες, είναι ικανό στην επικοινωνία και στη δημιουργία δεσμών, έχει ικανότητα πειθούς. 49

Συναισθηματική Νοημοσύνη και Κοινωνική Νοημοσύνη (Bar-On, 2000) Συναισθηματική Νοημοσύνη: ικανότητα αυτοδιαχείρισης συναισθηματικών προκλήσεων Κοινωνική Νοημοσύνη: ικανότητα διαχείρισης συναισθημάτων που άπτονται των διαπροσωπικών σχέσεων και προκλήσεων 99 Προτεινόμενα βιβλία για τη συναισθηματική και κοινωνική νοημοσύνη Goleman D. (1998). Συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Goleman D. (2006). Κοινωνική νοημοσύνη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 100 50

Καλή μας συνέχεια Αντώνης Κ. Τραυλός 101 51