Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Βεμπεριανές απόψεις για την Εκπαίδευση Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1
Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 12ο (σελ. 274 282) 2
Max Weber (1864 1920) Βεμπεριανές απόψεις για την εκπαίδευση Βασικές θέσεις του Max Weber Ο Weber εξέφρασε τη δυσπιστία του, τόσο για τις βεβαιότητες των μακρο-κοινωνιολογικών θεωρήσεων, όσο και για τη ρευστότητα της μικρο-ερμηνευτικής προσέγγισης. Αμφισβητεί την υποτιθέμενη δυνατότητα του θετικισμού να δημιουργεί καθολικούς νόμους, για την εξήγηση της κοινωνικής πραγματικότητας. Προτείνει την αξιοποίηση της έννοιας της «κατανόησης», με βάση την οποία τα δρώντα υποκείμενα κατανοούν και ερμηνεύουν τη μεταβαλλόμενη κοινωνική πραγματικότητα. Δεν παραγνωρίζει το γεγονός ότι και η υποκειμενικότητα της ερμηνείας μπορεί να διαστρεβλώσει την πραγματικότητα. Θεωρεί ότι το υποκείμενο: Δρα με βάση τα κίνητρα του, τις επιθυμίες του, τις επιδιώξεις του και τα συμφέροντα του. Ερμηνεύει τα νοήματα που παράγονται στο μικρο-επίπεδο και, σε κάποιο βαθμό, διαμορφώνει την κοινωνική πραγματικότητα. Θέτει όρια στις επιδιώξεις, τις επιθυμίες και τα συμφέροντα του, αφού η «κοινωνική εμπειρία» τού υπενθυμίζει ότι επιδιώξεις, επιθυμίες και συμφέροντα έχουν και τα άλλα υποκείμενα με τα οποία συνδιαμορφώνει την πραγματικότητα. 3
Επιχειρεί να συνδυάσει και να συνθέσει την έννοια της υποκειμενικής κατανόησης και ερμηνείας των νοημάτων που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της συγκεκριμένης περίστασης, με τις δεσμεύσεις και τους καταναγκασμούς, τους οποίους επιβάλλουν στο υποκείμενο οι κατηγοριοποιήσεις και οι τυποποιήσεις της εμπειρίας που συγκροτούνται και «αντικειμενοποιούνται» στο μακρο-επίπεδο. Θεωρεί ότι ο συνδυασμός των συγκεκριμένων εννοιών συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση και την «αντικειμενικότερη» ερμηνεία των κοινωνικών δράσεων. Η θέση αυτή δημιουργεί προϋποθέσεις για την υπέρβαση της μακρο/μικρο-διάκρισης. 4
Randall Collins (1941 σήμερα) Θέσεις του Randall Collins Βασικές θέσεις Αναγνωρίζει το ρόλο που παίζουν οι οικονομικοί παράγοντες στη δημιουργία των κοινωνικών ομάδων, καθώς και των συγκρούσεων που πραγματοποιούνται στην ιστορική πορεία της συγκρότησης των ομάδων αυτών. Ωστόσο, στις σύγχρονες κοινωνίες λειτουργούν πολλοί παράγοντες με ποικίλα συμφέροντα, τα οποία διαφοροποιούν τις αιτίες της σύγκρουσης και αυξάνουν την πολυπλοκότητα στην αρένα της καθημερινής κοινωνικής ζωής Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη σκόπιμη δράση των ατόμων, την οποία επιχειρεί να συνδέσει και με δομικού χαρακτήρα απαιτήσεις των ποικίλων κοινωνικών ομάδων. Οι συγκρούσεις μπορεί να έχουν ως αιτία κοινωνικές διαφοροποιήσεις που συνδέονται με την οικονομική θέση ομάδων ή ατόμων, με στοιχεία (κυρίως πολιτιστικά) που έχουν σχέση: Με το γόητρο (π.χ. φύλο, φυλή, θρησκεία, μόρφωση). Με τις ποικίλες μορφές εξουσίας (π.χ. πολιτική εξουσία). Με εξουσίες που έχουν σημείο αναφοράς υψηλές θέσεις στη γραφειοκρατία κ.λπ. 5
Η εκπαίδευση: Καθιερώθηκε στο σύγχρονο κόσμο ως υποχρεωτική, όχι για να καλύψει υπαρκτές ανάγκες της κοινωνίας, αλλά για να εξυπηρετήσει τις ποικίλες σκοπιμότητες της εξουσίας. Δημιουργεί πειθαρχημένα άτομα προκειμένου να εξυπηρετήσει πρωτίστως πολιτικούς ή στρατιωτικούς σκοπούς και δευτερευόντως οικονομικούς. Τροφοδοτεί τις συγκρούσεις ανάμεσα στις ομάδες, οι οποίες επιδιώκουν κυριαρχία, οικονομικά πλεονεκτήματα και γόητρο. Αποτελεί πεδίο ανταγωνισμού, παρεμβάσεων και συγκρούσεων όλων αυτών που επιθυμούν να παίξουν με καλύτερους όρους στο κοινωνικό παιχνίδι. Μέσα από τη γνώση και τους τίτλους που παρέχει, μπορεί να συμβάλει στην απόκτηση και πλούτου και γοήτρου και εξουσίας, στοιχεία που: Ενισχύουν την κοινωνική διαφοροποίηση, επιβεβαιώνουν την υπαρκτή κοινωνική διαστρωμάτωση και παράγουν συγκρούσεις. 6
Τύποι εκπαίδευσης Στις κοινωνίες, οι διάφορες κοινωνικές ομάδες, ανάλογα με τις σκοπιμότητες και τα ενδιαφέροντα τους, διαμόρφωναν και διαμορφώνουν τις στάσεις τους απέναντι στο εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι: Όσοι έχουν στόχο το οικονομικό όφελος, επιδιώκουν να δημιουργήσουν ένα σχολείο, στο οποίο οι μαθητές να αποκτούν πρακτικές δεξιότητες. Οι πρακτικές δεξιότητες είναι απαραίτητες, τόσο για τη λειτουργία και την ανάπτυξη της οικονομίας, όσο και για την επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων που τις αποκτούν. Ωστόσο, η πραγματικότητα δεν επιβεβαιώνει την προσδοκία αυτή. Στην πράξη, οι τεχνικές δεξιότητες αποκτιούνται συνήθως στο επάγγελμα και όχι στο σχολείο. Όσοι έχουν στόχο το γόητρο, επιδιώκουν έναν τύπο εκπαίδευσης, ο οποίος θα τους βοηθήσει να ενταχθούν πολιτισμικά στις ανώτερες κοινωνικές ομάδες. Η μορφή αυτή εκπαίδευσης συνδέεται με την απόκτηση γενικών γνώσεων, αισθητικής παιδείας κ.λπ. Όσοι έχουν στόχο την απόκτηση μιας υψηλής θέσης στη γραφειοκρατία, ή την απόκτηση πολιτικής εξουσίας, επιδιώκουν τη δημιουργία ενός αξιοκρατικού εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο θα δίνει έμφαση στην απόκτηση τυπικών τίτλων και στις διαδικασίες αξιολόγησης. Ωστόσο, δύσκολα μπορούμε να συναντήσουμε έναν καθαρό τύπο εκπαίδευσης στις σύγχρονες κοινωνίες. Συνήθως, οι διάφοροι τύποι συνυπάρχουν και συνδιαμορφώνουν ένα σύνθετο σύστημα, το οποίο, παρά τις αντινομίες του, προσπαθεί, από τη μια μεριά να δίνει απαντήσεις στα σύγχρονα προβλήματα και, από την άλλη, να απορροφά τους κραδασμούς των αντιθέσεων. 7
Βασικές θέσεις Θέσεις του Ronald King Η διερεύνηση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας πρέπει να στηρίζεται, από τη μια μεριά, στην ανάλυση των σκόπιμων δράσεων των ατόμων που συμμετέχουν στην εκπαιδευτική διαδικασία (μικρο-επίπεδο) και, από την άλλη, στη μελέτη των αντιστάσεων και των περιορισμών, που το διαμορφωμένο κανονιστικό πλαίσιο της εκπαιδευτικής δομής επιβάλλει (μακρο-επίπεδο). Με έρευνά του, επιδίωξε να μελετήσει τις αιτίες των αλλαγών που παρατηρούνταν στον τομέα της οργάνωσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όπως π.χ.: Αλλαγές στη μέθοδο διδασκαλίας (διδασκαλία με ομάδες μαθητών διαφορετικών ικανοτήτων), επέκταση των ευκαιριών αξιολόγησης των μαθητών, αυστηρότερος έλεγχος της σχολικής εργασίας, περιορισμός των διακρίσεων σε σχέση με το φύλο κ.λπ. Η έρευνα εκτυλίχθηκε σε δύο φάσεις σε σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με διαφορά μιας δεκαετίας. 8
Αποτελέσματα της έρευνας Πραγματοποιήθηκαν σημαντικές οργανωτικού χαρακτήρα αλλαγές, οι οποίες όμως δεν μπορούν να αποδοθούν, αποκλειστικά, ούτε στις επιβολές των κοινωνικών δομών, ούτε στις σκόπιμες παρεμβάσεις κάποιων ανθρώπων: Οι αλλαγές αυτές πραγματοποιήθηκαν, επειδή το θέλησαν αυτοί που συμμετείχαν στην εκπαιδευτική διαδικασία και, κυρίως, οι διευθυντές, οι οποίοι είχαν τη δύναμη να πάρουν αποφάσεις και να τις υλοποιήσουν (αναγνώριση της σκόπιμης υποκειμενικής δράσης). Παράλληλα, η αύξηση π.χ. των ευκαιριών αξιολόγησης της επίδοσης των μαθητών, η οποία είναι μια καθαρά οργανωτικού χαρακτήρα αλλαγή, οφείλεται, όχι μόνο στην επιθυμία του διευθυντή, αλλά και στην πίεση της κοινωνίας για αξιοκρατία και επιλογή των ικανότερων για την κατάληψη των περιορισμένων θέσεων κύρους. 9