Ανάπτυξη δεξιοτήτων λήψης εκπαιδευτικών και επαγγελματικών αποφάσεων.. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ & ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Διδάσκουσα: Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου 1
Επαγγελματική Αναποφασιστικότητα[1] Οι πρώτες μελέτες που αφορούσαν στην επαγγελματική αναποφασιστικότητα έγιναν τη δεκαετία του 1970 και προσπάθησαν να αναζητήσουν τις διαφορές μεταξύ των αποφασισμένων και των αναποφάσιστων, ως προς την επαγγελματική επιλογή ατόμων Σύμφωνα με τις μελέτες αυτές η επαγγελματική αναποφασιστικότητα θεωρείται μια αναπτυξιακή δυσκολία καθώς τo άτομο καλείται να επανεξετάσει ή να αναθεωρήσει τις επαγγελματικές του επιλογές, ενώ η αναποφασιστικότητα φανερώνει μια σταθερή αδυναμία στις αποφάσεις που παίρνει κάποιος στη ζωή του (Gordon, 1998. Osipow, 1999) 2
Επαγγελματική Αναποφασιστικότητα[2] Σύμφωνα με την αναπτυξιακή προσέγγιση η επαγγελματική αναποφασιστικότητα περιγράφεται ως μια φυσική, προσωρινή δυσκολία που μπορεί να επιλυθεί, εάν αλλάξουμε τις συνθήκες που πλαισιώνουν τη διαδικασία λήψης απόφασης Δηλαδή, εάν παρέχουμε πληροφόρηση, αποδώσουμε κίνητρα και ελευθερία επιλογής ή πραγματοποιήσουμε επαγγελματική συμβουλευτική (Crites, 1981). 3
Γενικευμένη αναποφασιστικότητα Διαφέρει από την επαγγελματική αναποφασιστικότητα...τα συγκεκριμένα άτομα «[ ] απέτυχαν να αποκτήσουν [ ] την αίσθηση ταυτότητας, τη γνώση όσον αφορά στον εαυτό τους και το περιβάλλον, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη λήψη της επαγγελματικής απόφασης, όπως τα άλλα κοινά προβλήματα» (Holland & Holland, 1977, σ. 413). Ως συνέπεια, τα άτομα που εκφράζουν «διάθεση αναποφασιστικότητας» δεν κατόρθωσαν να διαμορφώσουν μια σταθερή εικόνα για τον εαυτό τους, με την οποία θα προσεγγίσουν τις υποχρεώσεις των πρώτων χρόνων της ενήλικης ζωής τους (Conneran, Hartman & Bruce, 1993. Santos, 2001). 4
Σύμφωνα με τον Crites (1981) τα προβλήματα λήψης επαγγελματικών αποφάσεων σηματοδοτούν τρεις τύπους ατόμων: 1) το πολυδυναμικό άτομο (multipotential) που έχει δυο ή περισσότερες επιλογές, οι οποίες συμφωνούν με τα ενδιαφέροντα και τις ικανότητές του, αλλά το ίδιο δεν μπορεί να αποφασίσει ανάμεσα στις διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις, 2) το αναποφάσιστο άτομο που δεν έχει επιλογή, καθώς δεν μπορεί να διακρίνει τις διαθέσιμες εναλλακτικές επιλογές, και 3) το αδιάφορο. 5
Έρευνες υποστήριξαν επίσης, η έλλειψη αποφασιστικότητας στην επιλογή επαγγέλματος συνδέεται με συναισθήματα έντασης και ανησυχίας η επαγγελματική αναποφασιστικότητα συνδέεται με ένα ορθολογικό-γνωστικό πρόβλημα, η αναποφάσιστα γενικότερα, με μια ψυχολογική-συναισθηματική κατάσταση (Salomone, 1982) Τα «χρονίως επαγγελματικά αναποφάσιστα» άτομα διέκριναν στην επιλογή την παρουσία ψυχολογικών εμποδίων που δυσχέραιναν και ανέστειλαν τις επαγγελματικές τους αποφάσεις, ενώ τα επαγγελματικά αναποφάσιστα άτομα αντιλαμβάνονται στη διαδικασία λήψης απόφασης περιβαλλοντικά εμπόδια (Hartman, Fuqua & Hartman, 1983) 6
Αξιολογική προσέγγιση Η αναπτυξιακή προσέγγιση δεν μπόρεσε να αξιολογήσει τον όρο «αναποφάσιστος» με βάση το λειτουργικό του ορισμό, να καθορίσει, δηλαδή, τις έκδηλες μορφές συμπεριφοράς που αυτός εκφράζει Η αξιολογική προσέγγιση επιδιώκει να διαφοροποιήσει την επαγγελματική αναποφασιστικότητα στα επιμέρους στοιχεία της Οι ειδικοί της επαγγελματικής συμβουλευτικής μπορούν να αναγνωρίζουν, εάν η έκδηλη μορφή συμπεριφοράς αναδεικνύει επαγγελματική αναποφασιστικότητα ή ένα γενικότερο πρόβλημα αναποφασιστικότητας μπορούν να καθορίζουν διαφορετικές συμβουλευτικές παρεμβάσεις, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε ατόμου. 7
Αξιολογική προσέγγιση & Επαγγελματική συμβουλευτική Με βάση την προσέγγιση αυτή το άτομο που αντιμετωπίζει αβεβαιότητα στην επαγγελματική επιλογή, μπορεί να ασχοληθεί εποικοδομητικά με την αναπτυξιακή του δυσκολία. 8
Αξιολογική προσέγγιση προσπαθεί με την ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων να αναζητήσει τους παράγοντες (ή τις πηγές) που ευθύνονται για τις δυσκολίες των αποφάσεων και να μετρήσει το βαθμό που οι παράγοντες αυτοί, επηρεάζουν την ικανότητα του ατόμου να λαμβάνει σωστές και αποτελεσματικές επαγγελματικές αποφάσεις. 9
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ- ΓΝΩΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ έλλειψη διακριτικής ικανότητας όσον αφορά στην επαγγελματική ταυτότητα προβλήματα στην πληροφόρηση (πλήθος, είδος πληροφοριών & τρόπος συλλογής τους, όχι αντικειμενική ανάλυση και επεξεργασία) αντίληψη εξωτερικών εμποδίων θετική σύγκρουση επιλογών εξαιτίας πολλών ενδιαφερόντων έλλειψη διάθεσης & υπομονής αναγκαιότητα συμβιβασμού αδυναμία διασαφήνισης στόχων 10
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ- ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΙ & ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Απαισιόδοξες προσδοκίες o αναφορικά με τον κόσμο της εργασίας: εστιάζουν κυρίως στα προβλήματα και τα μειονεκτήματα που επιφέρουν οι σύγχρονες αλλαγές στη δομή της εργασίας και να αντιλαμβάνονται τη διαδικασία λήψης απόφασης ως «χάσιμο χρόνου» αναφορικά με τον αυτοέλεγχο: εσωτερικό-εξωτερικό κέντρο ελέγχου αναφορικά με τη διαδικασία λήψης απόφασης: αντιλήψεις επάρκειας για τη διαδικασία λήψης απόφασης 11
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ- ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΙ & ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ o Ανησυχία & έλλειψη συναισθηματικής σταθερότητας για τη λήψη αποφάσεων o Αυτοαντίληψη & διαμόρφωση ταυτότητας (χαμηλή αυτοεκτίμηση, μη αποκρυσταλλωμένη ταυτότητα) 12
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ- ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ o Εγγύτεροι και ευρύτεροι περιβαλλοντικοί παράγοντες Δυσκολίες ανεξαρτητοποίησης από την οικογένεια και τους σημαντικούς άλλους Μη παρουσία θετικού κλίματος μέσα στην οικογένεια και η έλλειψη στήριξης και ενθάρρυνσης των μελών της o Κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές και ο περιορισμένος αριθμός ευκαιριών 13
Αξιολογική προσέγγιση Τύποι επαγγελματικής αναποφασιστικότητας Η αξιολογική προσέγγιση επίσης, ερμηνεύει την επαγγελματική αναποφασιστικότητα με ένα σύνθετο και πολυδιάστατο περιεχόμενο καθώς ταξινομεί τα άτομα που παρουσιάζουν αναποφασιστικότητα στην επαγγελματική επιλογή σε ένα μικρό αριθμό κατηγοριών ή τύπων, με βάση κάποια κύρια και εμφανή χαρακτηριστικά «αποφασισμένος», «επαγγελματικά αναποφάσιστοςενδιαφερόμενος», «αδιάφορος», «αγχώδης» (Fuqua, Blum & Hartman, 1988). «αποφασισμένος», «πολυδυναμικός», «προβλήματα επιλογής», «απογοητευμένος» (Savickas & Jarjoura, 1991) «αποφασισμένο-ήρεμο», «αποφασισμένο-δυσαρεστημένο», «αναποφάσιστο-ήρεμο», «αναποφάσιστο- δυσαρεστημένο» (Jones & Chenery, 1980) 14
Αξιολογική προσέγγιση Τύποι επαγγελματικής αναποφασιστικότητας α) «προσωρινά αποφασισμένους», έχουν αποφασίσει τις επιθυμητές επαγγελματικές κατευθύνσεις, αλλά δεν έχουν διαμορφώσει ακόμη τις επιλογές τους, β) «μεταβατικά αναποφάσιστους», βρίσκονται στο στάδιο της διερεύνησης και μόλις άρχισαν να σκέφτονται τις δυνατές εναλλακτικές λύσεις, και γ) «χρόνια αναποφάσιστους» που αδυνατούν τελείως να βιώσουν τις επαγγελματικές τους επιλογές και εκφράζουν τάση αποφυγής στη λήψη της απόφασης (Rojewski, 1994) τρεις τύποι προσωπικότητας: έλλειψη επαγγελματικής ετοιμότητας, έλλειψη πληροφοριών και δυσκολία στη λήψη απόφασης (Gaffner και Hazler, 2002). 15
Με άλλα λόγια Η αξιολογική προσέγγιση θεωρεί ότι η επαγγελματική αναποφασιστικότητα έχει ένα σύνθετο και πολυδιάστατο χαρακτήρα και επιχειρεί να ταξινομήσει τα άτομα με βάση τους τύπους αναποφασιστικότητας, είτε Χρησιμοποιεί διάφορα εργαλεία και μέσα αξιολόγησης προκειμένου να καθορίσει τις αιτίες αναποφασιστικότητας και το βαθμό στον οποίο οι αιτίες αυτές επηρεάζουν τη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων. 16
Κλίμακα επαγγελματικής απόφασης (CDS)-Περιγραφή 18 προτάσεις κλίμακα τύπου Likert (1=δεν μου ταιριάζει καθόλου έως 4μου ταιριάζει απόλυτα) Οι 2 πρώτες προτάσεις δηλώνουν αποφασιστικότητα (Decision Scale): Βεβαιότητα όσον αφορά στην επαγγελματική επιλογή Οι 16 προτάσεις δηλώνουν αιτίες αναποφασιστικότητας (Indecision Scale) απευθύνεται στις ηλικίες από 16 ετών και άνω 17
CAREER DECISION MAKING DIFFICULTIES QUESTIONAIRE(CDDQ) Ερωτηματολόγιο Δυσκολιών Λήψης Επαγγελματικής Απόφασης 18
Συγγραφείς Itamar Gati, & Samuel Osipow 19
Γενικά To CDDQ είναι ένα ερωτηματολόγιο διερεύνησης εντοπισμού και αξιολόγησης πιθανών δυσκολιών και προβλημάτων που συνδέονται με τη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων 20
Θεωρητικό υπόβαθρο Στηρίζεται στο το μοντέλο των Gati και Asher (2001) Ορίζουν τρία στάδια που περιγράφουν τη διαδικασία λήψης απόφασης Προεργασία (Prescreening): Περιορισμός των επαγγελματικών προτιμήσεων βάσει των εργασιακών αξιών που ενδιαφέρουν το λήπτη απόφασης Διερεύνηση σε βάθος (In-depth exploration): Ανάλυση και σύγκριση των επαγγελματικών επιλογών που προέκυψαν από τα στάδιο της προεργασίας και περιορισμός των επιλογών σε δύο έως τέσσερις Επιλογή (Choice): Τελική επιλογή του ενός επαγγέλματος που θεωρείται το καταλληλότερο από το άτομο 21
Θεωρητικό υπόβαθρο Το επόμενο βήμα είναι η δραστηριοποίηση του ατόμου με στόχο την υλοποίηση της τελικής επιλογής 22
Θεωρητικό υπόβαθρο Ο ιδανικός λήπτης απόφασης είναι αυτός που: Αναγνωρίζει την ανάγκη λήψης απόφασης και είναι πρόθυμος να φτάσει σε αυτήν. Είναι ικανός να πάρει μια απόφαση με συστηματικό τρόπο για να είναι η απόφασή του πιο συμβατή με τους στόχους του Οποιαδήποτε παρέκκλιση από τον ιδανικό λήπτη απόφασης εμπεριέχει δυσκολίες που μπορεί να διαταράξουν ή να παρεμποδίσουν τη λήψη απόφασης (Gati, Krausz & Osipow, 1996) 23
Οι δυσκολίες αυτές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν βάσει α) του χρονικού σημείου εμφάνισης της δυσκολίας (πριν ή κατά τη διάρκεια της διαδικασίας λήψης απόφασης) β) του είδους της δυσκολίας (γνωστική ή συναισθηματική) γ) των συνεπειών που οι δυσκολίες μπορεί να έχουν (παρεμποδίζει τη διαδικασία λήψης απόφασης ή οδηγεί σε μια λιγότερη επιτυχή απόφαση) δ) του τύπου της παρέμβασης που απαιτείται με στόχο την αντιμετώπιση της δυσκολίας Οι δυσκολίες κάθε ατόμου μπορεί να ανήκουν σε μία ή και περισσότερες κατηγορίες (Gati et al., 1996; Ampir et al., 2008) 24
Θεωρητικό υπόβαθρο Η ΘΕΣΗ Οι συγγραφείς προτείνουν μια ταξινόμηση των δυσκολιών βασισμένη σε τρία επίπεδα κατηγοριοποίησης Δυσκολίες που παρουσιάζονται πριν από τη διαδικασία λήψης επαγγελματικής απόφασης Δυσκολίες που παρουσιάζονται κατά τη διαδικασία λήψης επαγγελματικής απόφασης. 25
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ (Gati, Krausz, & Osipow, 1996) 26
Δυσκολίες που παρουσιάζονται πριν από τη διαδικασία λήψης απόφασης Έλλειψη ετοιμότητας για να ξεκινήσει κανείς τη διαδικασία λήψης απόφασης απουσία κινήτρων γενική αναποφασιστικότητα ή δυσλειτουργικές πεποιθήσεις 27
Δυσκολίες που παρουσιάζονται κατά τη διαδικασία λήψης απόφασης Έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με τα στάδια της διαδικασίας λήψης απόφασης, τον εαυτό, τα επαγγέλματα ή τους τρόπους απόκτησης πρόσθετης πληροφορίας Δυσκολίες που σχετίζονται με ελλιπή πληροφόρηση, όπως αναξιόπιστη πληροφορία, εσωτερικές συγκρούσεις, εξωτερικές συγκρούσεις 28
Περιγραφή Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει 34 ερωτήσεις, οι οποίες ομαδοποιούνται με βάση την προηγούμενη ταξινόμηση των δυσκολιών λήψης επαγγελματικής απόφασης, στις ακόλουθες 10 κατηγορίες δυσκολιών απουσία κινήτρων γενική αναποφασιστικότητα δυσλειτουργικές πεποιθήσεις έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με τη διαδικασία λήψης απόφασης έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με τον εαυτό έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με τα επαγγέλματα έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με τους τρόπους απόκτησης πρόσθετης πληροφορίας αναξιόπιστη πληροφορία εσωτερικές συγκρούσεις εξωτερικές συγκρούσεις 29
34 ερωτήματα 32 ερωτήματα για την κλίμακα 2 ερωτήματα εγκυρότητας Τα 34 ερωτήματα της κλίμακας αξιολογούν το βαθμό δυσκολίας σε κάθε μια από τις 10 κατηγορίες προσδιορίζουν τη σοβαρότητα των δυσκολιών λήψης επαγγελματικής απόφασης 30
Άλλες πληροφορίες Πρόσφατη έκδοση: 2009 Γλώσσες στις οποίες είναι διαθέσιμο: Εβραϊκή, αγγλική, ελληνική, αραβική, ιταλική, γερμανική, ισπανική, κινέζικη, πολωνική, πορτογαλική, τουρκική. Χρόνος: Περίπου 12 λεπτά. Ομάδες στάθμισης βάσει των οποίων διαμορφώθηκαν οι νόρμες: Δεν είναι σταθμισμένο και, συνεπώς, δεν δίνονται τυπικοί βαθμοί από τους κατασκευαστές. Είδος των βαθμολογιών: Μέσοι όροι. 31
Χρήση του εργαλείου στην επαγγελματική συμβουλευτική Αρχική διαγνωστική αξιολόγηση του πελάτη, καθώς μπορεί να τους διαχωρίσει σύμφωνα με τις τρεις βασικές κατηγορίες Αρχική διάγνωση δυσκολιών δίνοντας αρχικά δεδομένα αναλύοντας τα αποτελέσματα του CDDQ στην πρώτη συνεδρία Αξιολόγηση αναγκών μιας ομάδας Εκτίμηση παρεμβάσεων - συγκρίνοντας αποτελέσματα του CDDQ πριν και μετά το τέλος της παρέμβασης 32
Ασκήσεις λήψης απόφασης Αναγνώρισε την απόφαση που χρειάζεται να πάρεις Συγκέντρωσε πληροφορίες Σκέψου όλες τις πιθανές εναλλακτικές λύσεις Αξιολόγησε τις θετικές και τις αρνητικές συνέπειες κάθε εναλλακτικής Πάρε την ευθύνη της απόφασής σου 33
Τεχνικές «τι με ικανοποιεί αλλά τι μπορώ να επιλέξω» ιεράρχηση στοιχείων επαγγελματικής ικανοποίησης και κατόπιν αξιολόγηση του κάθε σεναρίου βάσει του καταλόγου «η σελίδα ισορροπίας» εξέταση των προτιμήσεων, επισήμανση θετικών και αρνητικών στοιχείων τους και αξιολόγηση της σπουδαιότητάς τους «υπέρ και κατά» διευκόλυνση στην εύρεση των βραχυπρόθεσμων & μακροπρόθεσμων πλεονεκτημάτων/μειονεκτημάτων της απόφασης 34
ΑΣΚΗΣΕΙΣ Τι με βοηθάει τι με εμποδίζει μπροστά μέρος : γέφυρες πίσω μέρος : εμπόδια 35
εφαρμογή του μοντέλου PIC (Gati & Asher, 2001) προέλεγχος (prescreening) αναζήτηση εις βάθος (in-depth exploration) επιλογή (choice) 36
ΠΡΟΕΛΕΓΧΟΣ εντοπισμός ενός μικρού αριθμού εναλλακτικών (περίπου 7) για περαιτέρω διερεύνηση διαδοχική εξάλειψη: εντοπισμός και ιεράρχηση παραγόντων ανάπτυξη προτιμήσεων διαγραφή ασυμβίβαστων προτιμήσεων λίστα εναλλακτικών 37
ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΣΕ ΒΑΘΟΣ εντοπισμός εναλλακτικών επιλογών, όχι μόνο πολλά υποσχόμενων αλλά και κατάλληλων συλλογή επιπρόσθετων πληροφοριών απάντηση σε ερωτήματα: «Είναι όντως αυτό το επάγγελμα κατάλληλο για μένα;» «Είμαι κατάλληλος για αυτό το επάγγελμα;» ΕΠΙΛΟΓΗ επιλογή της πλέον κατάλληλης και καθορισμός εναλλακτικών σύγκριση και αξιολόγηση των κατάλληλων εναλλακτικών καθορισμός της καταλληλότερης απάντηση σε ερωτήματα: «Μπορώ να τα καταφέρω;» «Είμαι αισιόδοξος για την επιλογή μου;» 38
Αξιολόγησε τις εναλλακτικές Εναλλακτική 1 Εναλλακτική 2 Εναλλακτική 3 Εναλλακτική 4 Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Συνολικό σκορ 39
Πάρε την ευθύνη της απόφασής σου Πρόκειται για μια καλή απόφαση; ΝΑΙ ΟΧΙ Οι πηγές που πήρα πληροφορίες ΝΑΙ ΟΧΙ είναι αξιόπιστες; Έχω όλες τις πληροφορίες που ΝΑΙ ΟΧΙ χρειάζομαι; Θα είναι οι συνέπειες της απόφασής ΝΑΙ ΟΧΙ μου προς όφελός μου; Αν ήμουν εγώ στη θέση του κόσμου γύρω μου πώς θα αισθανόμουν γι αυτή την απόφαση; Σε μια άλλη περίσταση θα έπαιρνα την ίδια απόφαση; 40
Βιβλιογραφία Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ. (2010). Επαγγελματική Αξιολόγηση. Εκδόσεις: Μεταίχμιο Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ., Αργυροπούλου, Κ., & Δρόσος, Ν. (2011). Διερεύνηση των «προφίλ» λήψης εκπαιδευτικών και επαγγελματικών αποφάσεων των εφήβων με τη χρήση του Ερωτηματολογίου Χαρακτηριστικών Λήψης Επαγγελματικής Απόφασης. Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, 96-97, 74 93. Αργυροπούλου, Κ. (2012). Σύνθετοι παράγοντες που συνδέονται με τις δυσκολίες στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων: Θεωρητική και ερευνητική ανασκόπηση. Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, 100, 55 64. Σιδηροπούλου-Δημακάκου Δ., Αργυροπούλου, Α., & Δρόσος, Ν. (2010). Δυσκολίες λήψης επαγγελματικών αποφάσεων και επαγγελματικές αξίες γυναικών με καρκίνο μαστού Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού (ειδικό τεύχος), 90 91, (σελ.245 256). Αθήνα: ΕΛ.Ε.ΣΥ.Π. 41