Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme http://www.organic-edunet.eu 1
Η Φυτοπροστασία στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας Αναλυτική περιγραφή των δυνητικών μεθόδων της Φυτοπροστασίας που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος PhD Γεωπονικών Επιστημών Γ.Π.Α. MSc Ασφάλεια Τροφίμων W.U.R. MSc Φυτοπροστασία Γ.Π.Α. Γεωπόνος-Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γ.Π.Α. 2008 http://www.organic-edunet.eu 2
Περιεχόμενα 1. Καλλιεργητικά Μέτρα... 2. Ανθεκτικές ποικιλίες....... 3. Φυσικά Μέτρα...... 4. Μηχανικά και Βιοτεχνικά Μέτρα........... 5. Νομοθετικά Μέτρα......... 6. Βιολογική Φυτοπροστασία......... 7. Βιβλιογραφία..... 5 8 9 13 13 14 16 http://www.organic-edunet.eu 3
1. Καλλιεργητικά Μέτρα Με τον όρο καλλιεργητικά μέτρα εννοούμε το σύνολο της γεωργικής πρακτικής που εφαρμόζεται για την καταπολέμηση των φυτοπαρασίτων. Μέσω αυτών των μέτρων επιδιώκεται η μείωση του βαθμού επαφής μεταξύ του φυτού-ξενιστή και παρασίτου επηρεάζοντας τους παράγοντες αλληλεπίδρασης ξενιστή-παρασίτου, όπως το περιβάλλον, την ευαισθησία του ξενιστή και τον πληθυσμό του παρασίτου. Εδώ ανήκουν: Α) Αμειψισπορά (συστηματική εναλλαγή ετήσιων καλλιεργειών στο ίδιο χωράφι): Κάθε είδος φυτοπαρασίτου έχει ένα εύρος φυτών-ξενιστών, ποτέ όμως δεν μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα καλλιεργούμενα φυτά. Η μονοκαλλιέργεια (συνεχής παρουσία ενός φυτικού είδους) στον αγρό οδηγεί στην ανάπτυξη εκείνων των παρασίτων που είναι ικανά να επιβιώσουν στη συγκεκριμένη καλλιέργεια. Τρόπος αντιμετώπισης αποτελεί φυσικά η καλλιέργεια φυτών, που δεν αποτελούν ξενιστές των εχθρών και ασθενειών. Επίσης, η μακροχρόνια μονοκαλλιέργεια προκαλεί, μεταξύ άλλων, την «κόπωση» του εδάφους λόγω της απορρόφησης συγκεκριμένων θρεπτικών συστατικών και της συγκέντρωσης τοξικών ουσιών που εκκρίνουν τα φυτά. Εναλλάσσοντας καλλιέργειες με εντελώς διαφορετικά φυτικά είδη (και άρα με διαφορετικές θρεπτικές απαιτήσεις και διαφορετικούς εχθρούς-ασθένειες) επιτυγχάνεται η δραστική μείωση του πληθυσμού των εν γένει επιδημικών φυτοπαρασίτων και ζιζανίων (ορισμένα ζιζάνια ενδημούν μόνο σε ορισμένες καλλιέργειες). Φυσικά, η εφαρμογή συστήματος αμειψισποράς απαιτεί προγραμματισμό και γνώση της βιολογίας των φυτών και φυτοπαρασίτων. Αν και θεωρητικά αυτή η μέθοδος είναι απλή, πρακτικά είναι αρκετά δύσκολο να εφαρμοσθεί γιατί ο κάθε παραγωγός γνωρίζει συνήθως μία καλλιέργεια έχοντας για αυτή μόνο τα απαραίτητα μέσα. Επίσης, δύναται να μην είναι οικονομικά συμφέρουσα η εφαρμογή άλλης καλλιέργειας, ενώ πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της εμφάνισης, για τη νέα καλλιέργεια, νέων εχθρών και ασθενειών. Β) Χρήση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού: Κάθε είδος πολλαπλασιαστικού υλικού (σπόρος, σπορόφυτο, δενδρύλλιο, βολβός, μόσχευμα) πρέπει να έχει εξετασθεί προσεχτικά πριν τη σπορά ή φύτευση στο ότι δεν είναι φορέας διαφόρων φυτοπαρασίτων. Η αγορά του υλικού από επιλεγμένους- http://www.organic-edunet.eu 4
πιστοποιημένους εμπορικούς οίκους και φυτώρια εξασφαλίζει, έως ένα βαθμό, την καταλληλότητά τους. Γ) Χρήση ανθεκτικών υποκειμένων: Ο εμβολιασμός παραγωγικών και ευαίσθητων σε ασθένειες και εχθρούς του ριζικού συστήματος ποικιλιών σε ανθεκτικά υποκείμενα αποτελεί μία άλλη προσέγγιση και προσφέρει λύσεις σε πολλά δυσεξόντωτα φυτοπαράσιτα. Δ) Μέτρα υγιεινής: Καλλιεργητικές πρακτικές δηλαδή που στοχεύουν στη μείωση ή καταστροφή του μολύσματος και των φορέων των εχθρών ή/και ασθενειών. Τα κυριότερα μέτρα υγιεινής είναι η χρήση υγιών φυτών, το κάψιμο ή η ενσωμάτωση της καλαμιάς, η καταστροφή και απομάκρυνση των φυτικών υπολειμμάτων, η απομάκρυνση του γηρασμένου φυλλώματος, η απομάκρυνση των ασθενών φυτών και το κλάδεμα των μολυσμένων τμημάτων, ο τακτικός έλεγχος της καλλιέργειας για τον έγκαιρο εντοπισμό τυχών προσβολών, τα βλαστολογήματα και κορυφολογήματα που επιτρέπουν καλύτερο αερισμό στο εσωτερικό της κόμης, αποφυγή μετάδοσης φυτοπαρασίτων μέσω του ανθρώπου-μηχανών-εργαλείων και η καταστροφή των ζιζανίων (ιδίως στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες) και η απολύμανση των χρησιμοποιούμενων εργαλείων και των χώρων αποθήκευσης. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις, η εκκρίζωση του ξενιστή είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος αντιμετώπισης μιας ασθένειας χωρίς τη χρήση άλλων μέτρων. Ε) Μέτρα Σποράς-Φύτευσης: Η επιλογή του κατάλληλου χρόνου σποράς και της κατάλληλης ποικιλίας βοηθούν στην αποφυγή της περιόδου δραστηριότητας του κάθε παρασίτου. Ο χρόνος πρώιμης ή όψιμης σποράς (εξαρτάται βέβαια και από τις τιμές των προϊόντων, ποικιλίας κ.τ.λ.) βοηθά σημαντικά στην αντιμετώπιση προβλημάτων φυτοπροστασίας. Επιπλέον, η καλλιέργεια σε σαμάρια ή υποστηλώματα συμβάλλουν στη μείωση της επαφής του φυτού με το υγρό έδαφος. Στ) Εδαφοκάλυψη: Η αγρανάπαυση και εδαφοκάλυψη με αγριοβότανα παρέχουν σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως http://www.organic-edunet.eu 5
α) παρεμποδίζουν την ανάπτυξη των φυτοπαρασίτων και προάγουν τη δραστηριότητα των ωφέλιμων μικροοργανισμών παρέχοντάς τους καταφύγιο και τροφή, β) αποτελούν πηγή αζώτου όταν περιλαμβάνονται ψυχανθή, γ) βελτιώνουν την ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων και της δομής του εδάφους, δ) παρεμποδίζουν τη διάβρωση και τις απώλειες του γόνιμου επιφανειακού εδάφους, ε) αυξάνουν την υδατοχωρητικότητα μειώνοντας την απορροή ύδατος και στ) συντελούν στη διατήρηση απειλούμενων και ενδημικών φυτικών ειδών. Ζ) Θερινές αρόσεις-σκαλίσματα: Οι θερινές αρόσεις συντελούν στην καταστροφή ορισμένων εδαφόβιων εντόμων (π. χ. σιδηροσκούληκα), νηματωδών και μυκήτων. Η καταστροφή των ζιζανίων μπορεί να επιτευχθεί με ελαφρά σκαλίσματα, αντί της χρήσης ζιζανιοκτόνων. Η) Αρδεύσεις-Λιπάνσεις: Η σωστή εφαρμογή λιπάνσεων και αρδεύσεων συμβάλλει στην καλύτερη αντιμετώπιση προσβολών από εχθρούς και ασθένειες. Για παράδειγμα, το δυνάμωμα των δένδρων μειώνει τα προβλήματα από τους σκολύτες και η τεχνητή βροχή μειώνει τα προβλήματα από τον τετράνυχο. Επίσης, η ισορροπημένη λίπανση της τομάτας αντιμετωπίζει με επιτυχία την αλτερνάρια. Θ) Καταστροφή με παράχωμα-κάψιμο των προσβεβλημένων φυτικών τμημάτων και των φυτικών υπολειμμάτων της καλλιέργειας: Αυτός ο τρόπος μειώνει τα μολύσματα της τρέχουσας καλλιέργειας και προλαμβάνει τις προσβολές της καλλιέργειας που ακολουθεί. Ι) Διατήρηση φυσικών ζωνών στα όρια των καλλιεργειών: Πρόκειται για χώρους που φιλοξενούν τους φυσικούς εχθρούς, οι οποίοι και θα εισέλθουν ακολούθως στην καλλιέργεια και θα προσφέρουν προστασία ενάντια στους επιζήμιους εχθρούς και ασθένειες. ΙΑ) Υδροπονία: Οι υδροπονικές καλλιέργειες (καλλιέργειες χωρίς έδαφος, αλλά μέσα σε θρεπτικό διάλυμα και με αδρανές υλικό στήριξης των φυτών, όπως περλίτης, πετροβάμβακας http://www.organic-edunet.eu 6
κα) προσφέρουν το βασικό πλεονέκτημα του να μην αποτελούν σημαντικό πρόβλημα τα εδαφογενή παθογόνα. ΙΒ) Συγκαλλιέργεια ή Ενδιάμεση καλλιέργεια: Η ταυτόχρονη καλλιέργεια δύο ή περισσότερων φυτικών ειδών στο ίδιο χωράφι προσφέρει μερικές φορές ευνοϊκά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών. Μάλιστα, ενδείκνυται η συγκαλλιέργεια φυτών με διαφορετικό χρόνο ωρίμανσης και συγκομιδής, διαφορετικές στις απαιτήσεις τους σε θρεπτικά στοιχεία και στην ανάπτυξη του ριζικού τους συστήματος. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι δύο καλλιέργειες φαίνεται να αλληλοπροστατεύονται, όπου η παρουσία της μιας επιφέρει σημαντική αλλαγή στο περιβάλλον και έτσι ενισχύει την επίδραση των φυσικών εχθρών ενάντια στα φυτοπαράσιτα. ΙΓ) Φυτά-παγίδες ή Απωθητικά φυτά: Η καλλιέργεια ευαίσθητων φυτών έχει ως αποτέλεσμα την προσέλκυση ορισμένων ζωικών εχθρών και παθογόνων. Η έγκαιρη καταστροφή αυτών των φυτών, πριν δηλαδή πολλαπλασιασθούν τα φυτοπαράσιτα, βοηθά στη μείωση του πληθυσμού των επιζήμιων οργανισμών. Από την άλλη πλευρά, η αξιοποίηση απωθητικών φυτών είτε ως ενδιάμεση καλλιέργεια, είτε ως εκχυλίσματα έχει ως αποτέλεσμα την απώθηση κυρίως ζωικών εχθρών. 2. Ανθεκτικές ποικιλίες Η δημιουργία των ανθεκτικών ποικιλιών με τις μεθόδους της Βελτίωσης Φυτών απαιτεί σημαντικό κόστος από την Πολιτεία και πολύχρονη έρευνα και προσπάθεια από τους Βελτιωτές Φυτών. Ωστόσο, η χρήση μίας ανθεκτικής ποικιλίας για τον παραγωγό αποτελεί ανέξοδη μέθοδο (απαλλαγή της ανάγκης εφαρμογής αγροχημικών παρασκευασμάτων), αρκεί αυτή να συνδυάζει την επιθυμητή ποιότητα προϊόντος και να είναι εμπορικά αποδεκτή. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι η επιτυχία αυτής της μεθόδου είναι εξασφαλισμένη ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες και δεν δημιουργούνται προβλήματα τοξικότητας, ούτε κινδύνους για τους καταναλωτές. Το μοναδικό σοβαρό μειονέκτημα των ανθεκτικών ποικιλιών ενάντια στα φυτοπαράσιτα είναι αυτό της παραλλακτικότητας των γονότυπων των παθογόνων http://www.organic-edunet.eu 7
αιτίων και της δημιουργίας νέων, ικανών να προσβάλλουν τις πρωτύτερα ανθεκτικές ποικιλίες. 3. Φυσικά Μέτρα Πρόκειται για την εφαρμογή ενέργειας κυρίως υπό μορφή θερμότητας σε επίπεδα που προκαλούν το θάνατο των διάφορων εχθρών και παθογόνων, χωρίς τα φυτά να ζημιώνονται. Α) Αποστείρωση εδάφους με υπέρθερμο ατμό: Εφαρμόζεται κυρίως στα θερμοκήπια και πριν την καλλιέργεια. Ο θερμός ατμός ή θερμός ατμός και αέρας θερμοκρασίας 70 0 C διοχετεύεται με διάτρητους σωλήνες καλυμμένους με χώμα και τοποθετούνται σε αύλακες βάθους 25 cm περίπου. Το έδαφος πρέπει να είναι στεγνό και ψιλοχωματισμένο και να καλύπτεται με πλαστικό κάλυμμα. Με αυτό τον τρόπο θανατώνονται όλοι οι μικροοργανισμοί (ωφέλιμοι και μη) με αποτέλεσμα να δημιουργείται «βιολογικό κενό». Μάλιστα, με την εξόντωση των νιτροποιητικών βακτηρίων μειώνεται κατά κάποιο τρόπο και η γονιμότητα των εδαφών. Β) Εμβάπτιση σε θερμό νερό: Αποτελεί μία από τις πιο πρόσφορες μεθόδους απαλλαγής των βολβών, κονδύλων, στολώνων και άλλων οργάνων αγενούς πολλαπλασιασμού των καλλιεργούμενων φυτών από νηματώδεις και ακάρεα. Ανάλογα με το πολλαπλασιαστικό όργανο του κάθε φυτικού είδους, γενικά εμβαπτίζονται στους 40-45 0 C επί 2-4 ώρες. Γ) Ηλιοαπολύμανση (soil solarization): Η ηλιοαπολύμανση είναι μία πολλά υποσχόμενη προληπτική-θεραπευτική μέθοδος αντιμετώπισης κυρίως εδαφογενών φυτοπαθογόνων, αλλά και εδαφόβιων εντόμων και ζιζανίων. Πρόκειται για μία γεωργική τεχνική απολυμάνσεως του εδάφους με τη χρήση της ηλιακής θερμότητας κατά τους θερινούς μήνες του έτους, καλύπτοντας την επιφάνεια του εδάφους με διαφανές πλαστικό. Παράλληλα, βελτιώνεται η γονιμότητα του εδάφους και έχει διαπιστωθεί αύξηση των αποδόσεων των καλλιεργειών που εγκαταστάθηκαν μετά την εφαρμογή της. Η ηλιοαπολύμανση http://www.organic-edunet.eu 8
εφαρμόζεται σε υπαίθριες και θερμοκηπιακές καλλιέργειες, όπως επίσης και σε φυτώρια. Η εφαρμογή της μεθόδου σε δενδρώδεις καλλιέργειες (δένδρα όχι μεγάλης ηλικίας, πυκνοφυτεμένα και μεγάλη κόμη) συνίσταται στην κάλυψη της επιφάνειας του εδάφους σε ακτίνα 3 μέτρων γύρω από τον κορμό κάθε δένδρου. Οι μεταβολές που υφίστανται στα εδάφη που έχει εφαρμοσθεί ηλιοαπολύμανση αφορούν όχι μόνο τη βιολογική του σύνθεση, αλλά και τη θερμοκρασία-υγρασία εδάφους, την οργανική και ανόργανη σύνθεση της στερεάς φάσης του, καθώς και στη φυσική του δομή και υφή. Διακύμανση της θερμοκρασίας μεταξύ 36-50 0 C σε βάθος εδάφους 10-30 cm είναι ικανή να μειώσει ή καταστρέψει τα περισσότερα μολύσματα των παθογόνων, ζιζανίων και ζωικών εχθρών που υπάρχουν στο έδαφος (Πίνακας 1). Η επίδραση της μεθόδου είναι μακροχρόνια (έως και για τρεις συνεχόμενες καλλιεργητικές περιόδους), λόγω της μείωσης του μολύσματος και του δυναμικού, καθώς και της αύξησης του πληθυσμού των ωφέλιμων θερμοάντοχων ανταγωνιστών (μεταβολή μικροχλωρίδας-μικροπανίδας στο έδαφος). Από τη στιγμή μάλιστα που δεν καταστρέφονται ή/και ευνοούνται πολλοί ανταγωνιστές των παθογόνων, επιβραδύνεται η επαναμόλυνση του εδάφους. Μηχανισμοί που δρουν στην ηλιοαπολύμανση του εδάφους Η θερμική δράση της μεθόδου αναφέρεται στη μείωση της ικανότητας επιβίωσης και δράσης των μικροοργανισμών και ζιζανίων, όταν εκτίθενται σε για αρκετό χρονικό διάστημα σε επίπεδα θερμοκρασιών και υγρασιών που ξεπερνούν το μέγιστο της ανάπτυξης τους. Αυτό συμβαίνει γιατί οι διαχειμάζουσες μορφές τους των μικροοργανισμών έχουν υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις και καθίστανται ιδιαίτερα ευάλωτα τόσο στις αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντος, όσο και σε θερμοάντοχα παράσιτα και ανταγωνιστές, ενώ η θέρμανση των σπόρων των ζιζανίων πάνω από 42 0 C μειώνει τη βλαστικότητά τους, λόγω της αποδιοργάνωσης της λειτουργικότητας των πρωτεϊνών τους και της αλλαγής της περατότητας των μεμβρανών τους. Από την άλλη πλευρά, και η διατήρηση της υγρασίας του ηλιοαπολυμασμένου εδάφους σε υψηλά επίπεδα προδιαθέτει τους μικροοργανισμούς και τα ζιζάνια σε ισχυρό ανταγωνισμό και καταστροφή τους. Η παρατεταμένη υγροθερμική δράση ευθύνεται για την αποδιοργάνωση και μείωση της ζωτικότητας των πολλαπλασιαστικών μονάδων των μικροοργανισμών, καθώς επίσης καθίστανται πιο ευάλωτοι στους πιο δραστήριους ανταγωνιστές τους. Στα ζιζάνια, η υγροθερμικότητα σε ένα http://www.organic-edunet.eu 9
ηλιοαπολυμασμένο έδαφος δρα συνεργιστικά ή αθροιστικά στην καταστροφή των σπόρων με το «σπάσιμο» του ληθάργου τους, αλλά και γενικότερα στην εξασθένισή τους και ακολούθως σε πιθανή προσβολή τους από διάφορους μικροοργανισμούς. Η βιοχημική δράση της μεθόδου αναφέρεται στην αύξηση της συγκέντρωσης των διαλυτών οργανικών και ανόργανων στοιχείων, κυρίως του ΝΟ - - 3, της NH 4 και των στοιχείων K +, Ca 2+, Mg 2+, Cl -. Επιπλέον, οι τοξικές ουσίες που δημιουργούνται κατά τη διάσπαση της οργανικής ύλης επιδρούν στη μείωση των παθογόνων και στην καταστροφή των σπόρων των ζιζανίων. Τέλος, η εδαφοκάλυψη με πλαστικό δεν επιτρέπει τη διαφυγή ορισμένων αερίων (CO 2, αιθυλένιο κ.λ.π.), όπου σε μεγάλες συγκεντρώσεις παρεμποδίσουν την ανάπτυξη πολλών παθογόνων μυκήτων και διακόπτουν το λήθαργο των σπόρων ζιζανίων. Η βιολογική δράση της μεθόδου αναφέρεται στην αρνητική της επίδραση στην πυκνότητα και δυναμικό του μολύσματος του κάθε εδαφογενούς παθογόνου μικροοργανισμού. Αυτή η επίδραση εκδηλώνεται μέσω της αντιβίωσης, λύσεως και ανταγωνισμού, διαδικασίες που συμβάλλουν στη μείωση της ζωτικότητας των πολλαπλασιαστικών οργάνων, αύξηση της ευαισθησίας των υγροθερμόφιλων ανταγωνιστών (π. χ. Bacillus, Pseudomonas, εκτομυκορριζών) και αλλαγή στη δραστηριότητά τους. Τρόπος εφαρμογής της μεθόδου Πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας (εκτός της περίπτωσης των δενδρωδών καλλιεργειών), συνίσταται στην κάλυψη του επαρκώς αρδευθέντος, οργωμένου και φρεζαρισμένου εδάφους (το έδαφος δηλαδή βρίσκεται στο «ρώγο» του, είναι ψιλοχωματισμένο και απαλλαγμένο από πέτρες) με διαφανές λεπτό φύλλο πολυαιθυλενίου κατά τους θερινούς μήνες, όπου η θερμοκρασία αέρος και η ηλιοφάνεια είναι μέγιστη. Η χρήση του διαφανούς φύλλου πολυαιθυλενίου πάχους 0.05-0.1 mm επιτρέπει την είσοδο περισσότερης ηλιακής ακτινοβολίας και εγκλωβίζει τη θερμότητα, ενώ ταυτόχρονα μειώνει τη διαφυγή θερμότητας και υγρασίας από το έδαφος προς την ατμόσφαιρα. Η κάλυψη αυτή συντελεί στην άνοδο της θερμοκρασίας κατά 10-12 0 C συγκριτικά με το ακάλυπτο έδαφος, με ευνοϊκές επιπτώσεις στην καλλιέργεια που θα ακολουθήσει. Όσο περισσότερο υγρό είναι το έδαφος, τόσο αυξάνεται η θερμοαγωγιμότητα και θερμοχωρητικότητά του, ενώ τα http://www.organic-edunet.eu 10
μαύρα εδάφη απορροφούν περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία. Το πλαστικό κάλυψης του εδάφους πρέπει να εφάπτεται της επιφάνειας του εδάφους και πρέπει κατ επέκταση να αποφεύγεται η δημιουργία κενών μεταξύ του πλαστικού και του εδάφους, γιατί λειτουργούν ανασχετικά στη μεταφορά θερμότητας στο έδαφος. Τα πλαστικά πρέπει να είναι χωρίς σχισμές και οι άκρες τους να παραχώνονται περιφερειακά μέχρι 15-20 cm βάθος. Η πληρέστερη και ευρύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ηλιοαπολύμανσης στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας μπορεί σήμερα να πραγματοποιηθεί με τη χρήση αδιαπέρατων πλαστικών που μειώνουν τη διάρκεια κάλυψης του εδάφους σε 2-3 εβδομάδες. Φυσικά, η περίοδος εφαρμογής της μεθόδου εξαρτάται από το μικροκλίμα της περιοχής στη θερμότερη εποχή του έτους. Αν τα πλαστικά είναι καθαρά μπορεί να ξαναχρησιμοποιηθούν, ενώ αν έχουν αχρηστευθεί να συγκεντρώνονται και να παραδίνονται για ανακύκλωση. Πίνακας 1. Επίδραση της ηλιοαπολύμανσης σε παθογόνα και εχθρούς των φυτών Παθογόνα και εχθροί που καταπολεμούνται Μύκητες Didymella lycopersici, Fusarium oxysporum f. sp. ciceri, F. oxysporum f. sp. cucumerinum, F. oxysporum f. sp. dianthi, F. oxysporum f. sp. fragariae, F. oxysporum f. sp. lycopersici, F. oxysporum f. sp. niveum,, F. oxysporum f. sp. radicis-cucumerinum, F. oxysporum f. sp. phaseoli, F. oxysporum f. sp. vasinfectum, Phytophthora cinnamoni, Plasmodiophora brassicae, Pyrenochaeta lycopersici, P. terrestris, Pythium ultimum, Rhizoctonia solani, Roselinia necatrix, Sclerotinia minor, Sclerotium oryzae, S. rolsfii, S. cepivorum, Thilaviopsis basicola, Verticillium dahliae Βακτήρια Agrobacterium tumefaciens, Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis, Pseudomonas solanacearum Νηματώδε ις Ζιζάνια Crinemella xenoplax, Globotera rostochiensis, Helicotylenchus digonicus, Heterodera schachtii, Meloidogyne halpa, M. Javanica, Paratrichodorus porosus, Paratylenchus hamatus, P. penetrans, P. thornei, P. vulnus, Tylenchulus semipenetrans, Xiphinema spp. Amaranthus spp., A. retroflexus, Amsinckia douglasiana, Anagallis sp., Arbutilon theophrasti, Avena fatua, Calandrina ciliata, Chenopodium album, C. murale, Cynodon dactylon, Datura stramonium, Digitaria sanguinalis, Echinochloa crus-galli, Ipomoea spp., Lactuca serriola, Lamium amplexicaule, Malva parviflora, Montia perfoliata, Orobanche spp., Oxalis pes-carpae, O. stricta, Poa annua, Portulaca oleracea, Senecio vulgaris, Sida spinosa, Solanum nigrum, S. sarachoides, Sorghum halepense, Stellaria media, Trianthema portulacastrum, Xanthium pensylvanicum Παθογόνα και εχθροί που δεν καταπολεμούνται ή καταπολεμούνται μερικώς Μύκητες Fusarium oxysporum f. sp. pini, Macrophomina phaseolina, Monosporascus eytypoides Βακτήρια Νηματώδε Meloidogyne incognita, Pratylenchus neoamplycephalus ις Ζιζάνια Convolvulus arvensis, Conyza canadensis, Cyperus esculentum, C. rotundus, Eragrostis sp., Malva niceaensis, Melilotus alba http://www.organic-edunet.eu 11
4. Μηχανικά και Βιοτεχνικά Μέτρα Εδώ περιλαμβάνονται κάποια απλά μέτρα φυτοπροστασίας, όπως: - χρήση ειδικών μηχανημάτων για την κατεργασία του εδάφους (παράλληλη καταπολέμηση ζιζανίων και παράχωμα φυτικών υπολειμμάτων με διαχειμάζουσες μορφές εχθρών και μικροοργανισμών), κοπής υπέργειων τμημάτων ζιζανίων, κλαδέματος των δένδρων και εφαρμογής των επιτρεπόμενων αγροχημικών παρασκευασμάτων - χρήση εκφοβιστικών μέσων για τα πουλιά (π. χ. σκιάχτρο, εκπυρσοκροτητής, έγχρωμες ταινίες κ.λ.π.) - χρήση διαφόρων παγίδων (φωτοπαγίδες, προσκολλητικές παγίδες διαφόρων χρωμάτων και τύπων, παγίδες με ελκυστικά τροφής ή οσμής κ. ά) για την προσέλκυση και θανάτωση ιπτάμενων εντόμων - χρήση διαφόρων τεχνητών εμποδίων (π. χ. φράκτες για τις ακρίδες) - κάλυψη εδάφους με πλαστικό για την παρεμπόδιση της νύμφωσης των εδαφόβιων εχθρών και άρα της ολοκλήρωσης του βιολογικού τους κύκλου (θρίπας, λυριόμυζα) - χρήση ειδικών φυτοπροστατευτικών πλεγμάτων σε θερμοκήπια ή σε υπαίθριες καλλιέργειες για την προφύλαξη από έντομα ή πουλιά 5. Νομοθετικά Μέτρα Α) Τελωνιακοί φραγμοί (μεταξύ κρατών) και εσωτερικοί φραγμοί (μεταξύ περιφερειών ή νομών) που εμποδίζουν τη μετάδοση σοβαρών φυτοπαρασίτων. Πολλές χώρες προστατεύονται από την είσοδο σοβαρών ασθενειών και εχθρών των καλλιεργειών είτε με απόλυτη απαγόρευση εισόδου φυτικού υλικού είτε με τη διενέργεια φυτο-υγειονομικών ελέγχων σε αυτό για τη διαπίστωση της υγιεινής του κατάστασης. Β) Έλεγχοι σποροπαραγωγικών κέντρων και φυτωρίων για τη διαπίστωση της υγιεινής κατάστασης του πολλαπλασιαστικού υλικού και την έκδοση ανάλογου πιστοποιητικού. Γ) Θέσπιση νόμων για κρατικές επεμβάσεις φυτοπροστασίας σε σοβαρά φυτοπαράσιτα με συνολική σημασία για τη χώρα (π. χ. δακοκτονία, τρωκτικοκτονία). http://www.organic-edunet.eu 12
6. Βιολογική Φυτοπροστασία Η Φυτοπροστασία στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας αποβλέπει κυρίως στην πρόληψη και αποτροπή των προβλημάτων και όχι στην καταπολέμησή τους και στοχεύει στην αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας, μέσω της οποίας ο πληθυσμός των επιζήμιων για τα καλλιεργούμενα φυτά εντόμων και παθογόνων μικροοργανισμών διατηρείται σε τέτοια επίπεδα, ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα οικονομικής σημασίας από τις προσβολές. Στη φύση κάθε έμβιος οργανισμός επηρεάζει και επηρεάζεται από άλλους οργανισμούς. Κατ επέκταση, τα φυτοφάγα είδη δεν μπορούν ανεξέλεγκτα να αυξάνονται γιατί υπάρχουν άλλοι οργανισμοί που τα επηρεάζουν αρνητικά, οι οποίοι ονομάζονται «ωφέλιμοι» και διακρίνονται κυρίως στα αρπακτικά, παράσιτα, παρασιτοειδή και (ωφέλιμους) μικροοργανισμούς (μύκητες, βακτήρια, ιοί). Με τον όρο βιολογική καταπολέμηση (Βιολογική Φυτοπροστασία) εννοούμε ακριβώς τη χρησιμοποίηση ενός ή περισσοτέρων ωφέλιμων βιολογικών παραγόντων για την πρόληψη, μείωση ή τη θεραπεία ζημιών που προκαλούνται στην παραγωγή από τα επιζήμια φυτοπαράσιτα. Αυτό το φαινόμενο λαμβάνει χώρα στη φύση κάθε στιγμή (φυσική βιολογική καταπολέμηση), αλλού με λιγότερη και αλλού με περισσότερη επιτυχία. Η βιολογική καταπολέμηση που εφαρμόζεται και ελέγχεται από τον άνθρωπο λέγεται κατευθυνόμενη βιολογική καταπολέμηση και στηρίζεται στο ότι οι βιολογικοί εχθροί μπορούν να διατηρήσουν τους επιζήμιους σε χαμηλότερα επίπεδα. Συνήθως η βιολογική καταπολέμηση στηρίζεται στη χρησιμοποίηση μικροοργανισμών ή οργανισμών που παρασιτούν ή ανταγωνίζονται τα φυτοπαράσιτα και δεν βλάπτουν τον άνθρωπο, τα ζώα ή τα φυτά. Η καταπολέμηση με τέτοιου είδους σκευάσματα παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα της εκλεκτικής τους δράσης, είναι ασφαλή, δεν αφήνουν τοξικά υπολείμματα και δεν μολύνουν το περιβάλλον. Από αυτό το σημείο θα αναφερθούν οι βασικές αρχές και μέσα της κατευθυνόμενης βιολογικής καταπολέμησης ασθενειών, ζωικών εχθρών και ζιζανίων. Όπως προαναφέρθηκε, η Βιολογική Γεωργία δεν αποδέχεται τη χρήση αγροχημικών παρασκευασμάτων, όταν είναι όμως απόλυτα αναγκαίο χρησιμοποιούνται βιολογικά σκευάσματα ή εντομοκτόνα φυτικής ή ορυκτής προέλευσης ή ανόργανα μυκητοκτόνα, τα οποία καθορίζονται από τον κανονισμό 2092/91 [Παράρτημα ΙΙ (Β)] της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περί των Βιολογικών προϊόντων. Υπενθυμίζεται, ότι στη βιοκαλλιέργεια, έχει μεγάλη σημασία η μείωση των επεμβάσεων στο ελάχιστο http://www.organic-edunet.eu 13
απαραίτητο και μόνο όταν ο κίνδυνος υπερβαίνει κάποιο σημαντικό όριο οικονομικής ζημίας. http://www.organic-edunet.eu 14
7. Βιβλιογραφία Α. Ελληνόγλωσση Άλκιμος Α., 1990. Βιοκαλλιέργειες χωρίς χηµικά λιπάσµατα, φυτοφάρµακα και ορµόνες. Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα. Αντωνίου Π. Π., 1995. Συμβολή της ηλιοαπολύμανσης του εδάφους στην αντιμετώπιση φυτοπαθογόνων μικροοργανισμών και η επίδρασή της στην ανταγωνιστική μικροχλωρίδα του εδάφους. Διδακτορική διατριβή, Γ.Π.Α. Ανώνυμος, 2000. Βιολογική Γεωργία. Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, 26 σελ. Βελέντζας Δ., 1991. Ολοκληρωμένη καταπολέμηση στα καλλιεργούμενα φυτά. Αφιέρωμα στη Φυτοπροστασία. Γεωργική Τεχνολογία, 12-62. Γεωργόπουλος Σ. Γ & Ζιώγας Β. Ν., 1992. Αρχές και Μέθοδοι Καταπολέμησης Ασθενειών των Φυτών. Γ. Π. Α., 234 σελ. Γιαμβριάς Χ., 1984. Βιολογική καταπολέμηση των εχθρών των καλλιεργειών. Αγροτικά Θέματα 1: 22-25. Γιαμβριάς Χ., 1994. Μέσα αντιμετώπισης των εντομολογικών εχθρών. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 72 σελ. Δεσύλλας Μ. Γ., 1993. Εναλλακτικές λύσεις αντιμετώπισης ζιζανίων. Γεωργική Τεχνολογία (Νοέμβριος), 22-31 Δεσύλλας Μ. Γ., 1997. Το ήπιο «οπλοστάσιο» μέσων της βιολογικής γεωργίας. Βιολογική Γεωργία (επιμέλεια έκδοσης Ταμπούκου Α.). Γεωργική Τεχνολογία, σελ. 41-45. Δεσύλλας Μ. Γ., 1997. Εναλλακτικές λύσεις αντιμετώπισης ζιζανίων. Βιολογική Γεωργία (επιμέλεια έκδοσης Ταμπούκου Α.). Γεωργική Τεχνολογία, σελ. 47-50. Ελένα Κ., 1995. Η ηλιοαπολύμανση του εδάφους στο θερμοκήπιο και στο ύπαιθρο. Γεωργική Τεχνολογία, 79-83. Ελευθεροχωρινός Η. Γ., 1999. Η φυτοπροστασία στην Ολοκληρωμένη Διαχείριση της παραγωγής. 3 ο Πανελλήνιο Φυτοπροστασίας, σελ. 9-21. Εμμανουήλ Ν. Γ., 1995. Γεωργική Ζωολογία (Ά μέρος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 315 σελ. Ευθυμιάδης Π., 1995. Ζιζανιολογία (μέρος πρώτο): Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση ζιζανίων. Εκδόσεις Γ.Π.Α., 72 σελ. Ευθυμιάδης Π., 2000. Βιολογία & Μέθοδοι Καταπολέμησης Ζιζανίων. Σημειώσεις Μεταπτυχιακού Μαθήματος, Γ. Π. Α.). Ευρωπαϊκή Κοινότητα, 1991. Κανονισμός (ΕΟΚ) αρίθμ. 2092/91 του Συμβουλίου της 24 ης Ιουνίου 1991. Περί του βιολογικού τρόπου παραγωγής γεωργικών προϊόντων και των σχετικών ενδείξεων στα γεωργικά προϊόντα και στα είδη διατροφής. Συμβούλιο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, όπως τροποποιείται και ισχύει. Καμπουράκης Ε., 2002. Βιολογική Γεωργία (Σημειώσεις από τις παραδόσεις του µαθήµατος). Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης, Ηράκλειο Κατσόγιαννος Β. Ι. & Κωβαίος Δ. Σ., 1996. Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση εχθρών. Γενικές αρχές, πρόοδος στην εφαρμογή της, προβλήματα και προοπτικές. Γεωργία- Κτηνοτροφία (8), 48-54. Κολιοπάνος Κ. Ν., 1999. Φυτοπαρασιτικοί Νηματώδεις Σκώληκες. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 156 σελ. Λεγάκις Φ., 1993. Βιολογικά εντομοκτόνα. Γεωργική Τεχνολογία (Αύγουστος), 48-63. Λυκουρέσης Δ. Π., 1995. Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση Εντόμων-Εχθρών Καλλιεργειών. Εκδόσεις Γ.Π.Α., 121 σελ. Λυκουρέσης Π. Δ., 1991. Αφίδες μηλοειδών, πυρηνοκάρπων, εσπεριδοειδών και η ολοκληρωμένη αντιμετώπισή τους. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 42 σελ. Μπαλαγιάννης Π. Γ., 1985. Μαθήματα Γεωργικής Φαρμακολογίας. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 259 σελ. http://www.organic-edunet.eu 15
Μπαλαγιάννης Π. Γ., 1997. Σύγχρονη αντιμετώπιση προβλημάτων Φυτοπροστασίας. Ειδικά Θέματα Γεωργικής Φαρμακολογίας, Εκδόσεις Γ.Π.Α., σελ. 173-197. Μπούρμπος Β., 1988. Ολοκληρωμένη ή ορθολογική αντιμετώπιση των εχθρών, ασθενειών και ζιζανίων των καλλιεργούμενων φυτών. Γεωργική Τεχνολογία- Αφιέρωμα Φυτοπροστασία-Λίπανση, 125-140. Μπούρμπος Β., 1988. Προς νέες κατευθύνσεις αντιμετώπισης των ασθενειών των φυτών. Γεωργική τεχνολογία-αφιέρωμα Φυτοπροστασία-Λίπανση, 141-146. Μπούρμπος Β. Α. & Σκουντριδάκης Μ. Θ., 1992. Ηλιοθέρμανση του εδάφους. 1. Μια εναλλακτική λύση στη σύγχρονη φυτοπροστασία. Γεωργία-Κτηνοτροφία (3), 22-25. Μπούρμπος Β. Α. & Σκουντριδάκης Μ. Θ., 1992. Ηλιοαπολύμανση του εδάφους. 3. Μηχανισμοί δράσης της μεθόδου. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5), 36-40. Μπουχέλος Κ., 1995. Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των εντομολογικών εχθρών. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 49 σελ. Παρασκευόπουλος Α., 1998. Αντιμετώπιση των ζωικών Εχθρών των Κηπευτικών στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας. Γεωργία-Κτηνοτροφία, 42-48. Πανάγος Γ., 1996. Φυτοπροστασία χωρίς χημικά φυτοφάρμακα (Γ Έκδοση). Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος, Αθήνα. Πελεκάσης Κ. Ε. Δ., 1994. Μαθήματα Γεωργικής Εντομολογίας (Ά τόμος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 357 σελ. Πελεκάσης Κ. Ε. Δ., 1991. Μαθήματα Γεωργικής Εντομολογίας ( Β τόμος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 554 σελ. Πελεκάσης Κ. Ε. Δ., 1993. Μαθήματα Γεωργικής Ζωολογίας (Β μέρος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 662 σελ. Προφήτου-Αθανασιάδου Δ., 2003. Η φυτοπροστασία στη βιολογική γεωργία. Πρακτικά 1 ου Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: Η βιολογική γεωργία μια εναλλακτική πρόταση για τη γεωργία. Γεωτεχνική Ενημέρωση 133: 36-38. Σιδηράς Κ. Ν., 2005. Βιολογική γεωργία-φυτική παραγωγή. ΔΗΩ, Αθήνα. Συμιλλίδης Γ. Ν., 1993. Αρχές Βελτίωσης της άμυνας των φυτών και ειδική βελτίωση Κηπευτικών. Εκδόσεις Γ.Π.Α., 231 σελ. Σύνδεσμος Βιοκαλλιεργητών Θεσσαλίας, 2003. Διαγνωστική έκθεση Βιολογικής Γεωργίας, 122 σελ. Ταμπούκου Α., 1990. Βιολογική Γεωργία. Γεωργική Τεχνολογία (Δεκέμβριος), 42-53. Τζάμος Ε.Κ., 2004. Φυτοπαθολογία. Εκδόσεις Σταμούλης, 557 σελ. Τζάμος Ε. Κ., 1998. Αρχές & Μέθοδοι Διαγνωστικής των Ασθενειών των Φυτών (Σημειώσεις Μαθήματος Γ. Π. Α.). Τζάμος Σ., Αντωνίου Π., Παρασκευόπουλος Α., Φατούρος Ν. & Τζάμος Ε., 2001. Η ηλιοαπολύμανση, μόνη ή σε συνδυασμό με απολυμαντικά εδάφους, στην αντιμετώπιση εδαφογενών παθογόνων. Μείωση της διάρκειας εφαρμογής της με αδιαπέραστα πλαστικά φύλλα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (4), 31-35. Τζανακάκης Ε. Μ., 1995. Εντομολογία. University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Χρυσάγη Μ., 1995. Γεωργική Φαρμακολογία (Σημειώσεις Μαθήματος, Γ. Π. Α.). Β. Ξενόγλωσση Chellemi D. O. & OLSON S. M., 1994. Effect of soil solarization and fumigation on survival of soil-borne pathogens of tomato in North-Florida. Plant Disease 78: 1167-1172. Devay J. E. & KATAN J., 1991. Mechanisms of pathogen control in solarized soil. In: Soil solarization. Katan J., Devay J. E. (Eds). CRC Press, Boca Raton FL, pp. 205-214. http://www.organic-edunet.eu 16
Handelsman J. & Stabb E. V., 1996. Biocontrol of soilborne plant pathogens. The Plant Cell 8: 1855-1869. IFOAM, 1993. Proceedings of t4th International Conference on non-chemical weed control. Ed. ENITA, Dijon Katan J., 1981. Solar heating (solarization) of soil for control of soilborne pests. Annual Review of Phytopathology 19: 211-213. Katan J., 1987. Soil solarization. In innovative approaches to Plant disease control. Chet I. (Eds). J Wiley & Sons Inc, pp. 77-105. Katan J., 1993. Replacing pesticides with nonchemical tools for the control of soilborne pathogens-a realistic goal? Phytoparasitica 21: 95-99. Kelsmann H., Staub T., Hofmann C., Maetzke T., Herxog J., Ward E., Uknes S. & Ryals J., 1994. Induction of systemic acquired disease resistance in plants by chemicals. Annyal Review of Phytopathology 32: 439-459. Le Guillou G. & Scharpe A., 2000. Ευρωπαϊκή Επιτροπή-Γενική Δ/νση Γεωργίας, 2000. Η βιολογική Γεωργία-Οδηγός της Κοινοτικής νομοθεσίας. Υπηρεσία Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, σελ. 28 Ragsdale N.N., 2000. The impact of the food quality protection act on the future of plant disease management. Annual Review of Phytopathology 38: 81-96. Ruess W., Mueller K., Knauf-beiter G, Kunz W. & Staub T., 1996. Plant activator CGA 245704: an innovative approach for disease control. Proc. Brighton Crop Prot. Conf. Pests Dis. 1: 53-60. Stapleton J. J. & DeVay J. E., 1986. Soil solarization: a non-chemical approach for management of plant pathogens and pests. Crop Protection 5: 190-198. TJAMOS E.C., 1991. Biological control of plant desease: A possible mission. The journal of Turkish Phytopathology 24: 83-92. Tjamos E. C. & Paplomatas E. J., 1988. Long-term effect of soil solarization in controling Verticillium wilt of globe artichokes in Greece. Plant Pathology 37: 507-511. Van Loon L.C., Bakker P.A.H.M., Pieterse C.M.J., 1998. Systemic resistance induces by rhizosphere bacteria. Annual Review of Phytopathology 30: 453-483. Πιστοποιητικοί Οργανισμοί ΒΙΟΕΛΛΑΣ A.E., Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Κοδριγκτώνος 11Β, Αθήνα. Τηλ. 210-8211940, 210-8211707, FAX. 210-8211015. ΔΗΩ, Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Αριστοτέλους 38, Αθήνα. T.K 104 33 Τηλ. 210-8224384, FAX 210-8218117. Διευθύνσεις στο Διαδίκτυο http://www.agrocert.gr, http://www.bio-hellas.gr, http://www.dho.gr, http://europa.eu.int, http://www.minagric.gr, http://www.eurep.org http://www.organic-edunet.eu 17