ÛËÌ ÛÈÔ fiùëûë ÙÔ ıóô applefi ÙÔÓ ÂıÓÈÎÈÛÌfi Yπάρχει ένα γενικ τερο ερώτηµα αν το έθνος είναι ένα δηµιο ργηµα του εθνικισµο. Περισσ τερο απ ερώτηµα είναι µια άποψη που τυγχάνει αρκετά µεγάλης αποδοχής και υποστηρίζεται απ τους σηµαντικ τερους µελετητές του εθνικισµο και εκπροσώπους του λεγ µενου µοντέρνου παραδείγµατος (Hobsbawm, Gellner,Nairn,Kedourie,Anderson και άλλοι). Σε αντίθεση µε αυτή την άποψη, το επιχείρηµα που θα υποστηρίξουµε σε αυτήν την εν τητα είναι τι τα έθνη είναι αρχέγονες κοινωνικές κατηγορίες οι οποίες, στην εποχή του εθνικισµο, έχουν ανασηµασιοδοτηθεί και αποκτήσει, σε µεγάλο βαθµ, διαφορετικ ορισµ και ν ηµα. Επίσης, ο νέος τρ πος ορισµο του έθνους στη νεωτερικ τητα δηµιουργεί δ ο σηµαντικά προβλήµατα: το ένα είναι η σ γχυση και η συγχώνευση του ορισµο του έθνους µε αυτ ν του κράτους και το άλλο είναι τι η αναζήτηση παρξης εθνικών οµάδων σε προνεωτερικο ς χρ νους γίνεται µε κριτήρια προσδιορισµένα απ τις νεωτερικές συνθήκες και ορισµο ς και, άρα, προδικάζει αρνητικά το αποτέλεσµα. Να ξεκινήσουµε µε µια διευκρίνιση. Η ιδεολογία του εθνικισµο προβάλλει την αξίωση τι το έθνος και το κράτος πρέπει να συνενώνονται σε ένα έθνοςκράτος. Έτσι, διαµορφώθηκε η εθνικιστική πολιτική προτεραι τητα της προσπάθειας δηµιουργίας εθνών-κρατών κατά τους τελευταίους τρεις περίπου αιώνες, αλλά και η επικράτηση του ρου έθνος-κράτος ταν γίνεται αναφορά στα σ γχρονα εθνικά κράτη. µως, πρέπει να τονιστεί τι αυτή η ιδεολογική αξίωση και οι αντίστοιχες προσπάθειες δεν οδήγησαν σε λες τις περιπτώσεις στη δηµιουργία πραγµατικών εθνών-κρατών πραγµατικών µε την έννοια της ένωσης εν ς έθνους σε ένα κράτος. Αντιθέτως, οι περιπτώσεις που αυτ πραγµατοποιήθηκε είναι οι µειον τητες. πως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Connor (1994: 29-30) σε έρευνα που έκανε το 1970, απ το σ νολο των 132 κρατών που εξέτασε µ νο το 9,1% είχαν απ λυτη εθνική οµοιογένεια και το 18,9% σχετική οµοιογένεια (δηλαδή το 90% του πληθυσµο τους ήταν εθνικά οµοιογενής). Παρ λα αυτά, και το υπ λοιπο 72% των κρατών που απαρτίζονται απ δ ο ή περισσ τερες σηµαντικές εθνικές/εθνοτικές οµάδες αποκαλο νται έθνη-κράτη. Τα στοιχεία αυτά επαληθε ονται και απ στοιχεία του 2004 3.Γι 3. Απ έρευνα που πραγµατοποίησα σχετικά µε την εθνική/εθνοτική σ νθεση των κρατών εντ ς του 2004, χρησιµοποιώντας τα επίσηµα στοιχεία της αµερικανικής υπηρεσίας πληροφοριών CIA, προκ πτει τι: σε σ νολο 188 κρατών ( λα µέλη του ΟΗΕ), τα 24 (12.76%) ήταν απ λυτα οµοιογενή, τα 37 (19.6%) είχαν εθνική οµοιογένεια σε ποσοστ 90-97%, τα 42 (22.3%) απαρτίζονταν απ µια πλειοψηφο σα εθνική οµάδα σε ποσοστ 75-89%, τα 49 (26%) σε ποσοστ 50-75%, και τα 36 (19.1%) σε ποσοστ κάτω του 50%. Τα αντίστοιχα ποσοστά που αναφέρει ο Connor (του οποίου τις κατηγοριοποιήσεις ακολο θησα) είναι 9.1%, 18.9%, 18.9%, 23.5%, και 29.5%. [ 155 ]
KEΦAΛAIO 4 αυτ το λ γο ο Smith χρησιµοποιεί τον ρο εθνικ κράτος (national state), για να υποδηλώσει τη συνήθη σ νθεση των σ γχρονων κρατών απ εθνικές οµάδες, µία ή περισσ τερες (Smith 1995α: 86). Αυτ ν το ρο έχουµε προτιµήσει κι εµείς σε αυτή τη µελέτη ως πιο ακριβή, και που ταυτ χρονα τονίζει τ σο τη ση- µασία της εθνικής σ νθεσης των κρατών, την επίκληση δηλαδή της εθνικής εν τητας ακ µη και αν αυτή είναι πλασµατική, σο και το γεγον ς τι παρα- µένει το εθνικ κράτος ένα διακ βευµα στη νεωτερικ τητα. Αντίστοιχα, χρησι- µοποιο µε τον ρο έθνος-κράτος εντ ς εισαγωγικών ως µη ακριβή αλλά που, παρ λα αυτά, υποδεικν ει την παρξη του εθνικιστικο αιτήµατος. Η επιρροή του εθνικισµο στον τρ πο προσδιορισµο του έθνους έχει υπάρξει καταλυτική. Το έθνος, απ τη µία, είναι µια οµάδα ανθρώπων που έχουν, ή πιστε ουν τι έχουν, κοινή καταγωγή, ιστορία, κουλτο ρα, γλώσσα κλπ. και θεωρο ν τι ανήκουν στο ίδιο έθνος (Kedourie 1994: 5, Connor 1994: i). Απ την άλλη, το κράτος είναι ο πολιτικ ς θεσµ ς κεντρικο σχεδιασµο και οργάνωσης λων των λειτουργιών µιας κοινωνίας που µπορο ν να γίνουν αντικείµενο διαχείρισης εκ µέρους της πολιτικής εξουσίας (της οικονοµίας και διοίκησης, της ασφάλειας και αστυν µευσης, της νοµοθεσίας κλπ.) 4. Ο εθνικισµ ς µως έχει συµβάλει στην οριοθέτηση του έθνους ως έθνος-κράτος : ο Smith, για παράδειγµα, ορίζει το έθνος ως «ένα συγκεκριµένο και µε νοµα πληθυσµ που µοιράζεται µια ιστορική επικράτεια, κοινο ς µ θους και ιστορικές µνήµες, µια µαζική λαϊκή κουλτο ρα, κοινή οικονοµία, καθώς και δικαιώµατα και υποχρεώσεις που απορρέουν απ ένα κοιν δίκαιο» (Smith 1991: 14). Έτσι, στοιχεία που ορίζουν το κράτος συνενώνονται και αποτελο ν µέρος του ορισµο του έθνους: η κοινή οικονοµία, τα πολιτικά και νοµικά δικαιώµατα και υποχρεώσεις κλπ., που προσδιορίζουν το κράτος και τη σχέση του µε τους πολίτες, εµπλέκονται στον ορισµ της ιδιαίτερης πολιτισµικής οµάδας, µε ξεχωριστή ταυτ τητα, µ θους, γλώσσα, ιστορία κλπ. που αποτελεί το έθνος. Μια συνέπεια της παραπάνω σ γχυσης των κριτηρίων ορισµο είναι και η πρακτική δυσκολία που συναντο ν πολλοί κοινωνικοί επιστήµονες να εντοπίσουν τυχ ν παρξη εθνών στο µακριν παρελθ ν. Ο Smith, τον οποίο επικαλο µαι ξανά ακριβώς επειδή η προσέγγισή του είναι πιο µετριοπαθής απ αυτή των µοντερνιστών και αναγνωρίζει κατ αρχάς την παρξη εθνικο τ που συ- πως φαίνεται, τα στοιχεία του Connor δεν έχουν µεταβληθεί σηµαντικά, ενώ παρατηρείται µια µικρή τάση προς την περαιτέρω οµογενοποίηση των εθνικών κρατών. Τα σχετικά στοιχεία που συνέλεξα προέρχονται απ την ιστοσελίδα της CIA [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/fields/2075.html]. 4. Ο ορισµ ς αυτ ς αναφέρεται στη λειτουργική διάσταση του κράτους, και χι στην ιδεολογική του. [ 156 ]
νείδησης ήδη απ τον 15ο αιώνα ή και νωρίτερα, δεν εντοπίζει καµία οµάδα σε προ-νεωτερικο ς χρ νους που να ταιριάζει στον ορισµ του έθνους. Αυτ οφείλεται αφεν ς στο τι προσπαθεί να εφαρµ σει το σ γχρονο ορισµ σε παλαι τερες εποχές και, αφετέρου, τι στον ορισµ του έθνους εµπεριέχονται στοιχεία που προσδιορίζουν τα σ γχρονα κράτη. Υποστηρίζει, παραδείγµατος χάριν, τι οι π λεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας θα µπορο σαν να θεωρηθο ν ως πρώιµα ή µικρής κλίµακας έθνη, καθώς το µέγεθος της αρχαίας Αθήνας ήταν το ίδιο µε την σηµερινή Ισλανδία (200.000 κάτοικοι), αλλά αυτ δεν είναι εφικτ γιατί, πως αναφέρει, «µ νο οι 30.000 των ενήλικων ανδρών ήταν πολίτες: οι µέτοικοι, οι γυναίκες και οι σκλάβοι αποκλείονταν» (Smith 1995α: 169, υποσηµείωση 7). Με αυτ τον τρ πο, περιορίζει τα έθνη στις σ γχρονες συνθήκες των µαζικών κοινωνιών και των πολιτών που είναι σήµερα «πολυπληθέστεροι σε σχέση µε τους πολιτικά ενεργο ς πολίτες των προ-νεωτερικών εθνοτήτων ή των π λεων-κρατών» (Smith 1995α: 54). µως, ακ µη και προβάλλοντας το σ γχρονο ορισµ του στο παράδειγµα των π λεων-κρατών της αρχαίας Ελλάδας, είναι δ σκολο να απορριφθεί η παρξη εθνών χωρίς να υποπέσει κανείς σε αντιφάσεις. Συγκεκριµένα, αν προβάλλουµε το επιχείρηµα το σχετικ µε την πολιτική συµµετοχή στις σ γχρονες εθνικές οντ τητες, θα πρέπει να αµφισβητήσουµε την παρξη οποιουδήποτε έθνους µέχρι τον 20 αιώνα ακ µη και σε αρκετά δυτικά εθνικά κράτη, των οποίων ο µισ ς πληθυσµ ς οι γυναίκες ήταν αποκλεισµένες απ τη συµµετοχή στην πολιτική µέχρι πολ πρ σφατα είναι ενδεικτικ τι το δικαίωµα καθολικής ψηφοφορίας θεσπίστηκε στο Βέλγιο το 1948, και στην Ελβετία το 1971! Παρ µοιου τ που αντίφαση παρατηρο µε και στην τοποθέτηση τι οι π λεις-κράτη «στερο νταν το καθοριστικ συστατικ της πολιτισµικής ιδιοµορφίας Η αθηναϊκή κουλτο ρα ήταν µια συνιστώσα του ευρ τερου ιωνικο εθνοτικο, και ακ µη ευρ τερου ελληνικο πολιτισµικο, δικτ ου» (Smith 1995α: 169, υποσηµείωση 7). Αν αποδεχτο µε αυτ το επιχείρηµα, µως, θα ήταν σαν να αµφισβητο σαµε, τηρουµένων των αναλογιών, την εθνικ τητα της Γερµανίας ή της Γαλλίας σήµερα στη βάση τι αυτές αποτελο ν µέρος, συνιστώσες, του ευρ τερου ευρωπαϊκο, ή ακ µη του ευρ τερου δυτικο, πολιτισµικο δικτ ου. Στην πραγµατικ τητα, η επιχειρηµατολογία του Smith εµπεριέχει χι µ νο την προβολή των σ γχρονων κριτηρίων και ορισµών, αλλά και των σ γχρονων αντιλήψεων και κυρίαρχων αναπαραστάσεων. Οι π λεις-κράτη ήταν µικρ τερες των σηµερινών εθνικών κρατών αλλά ανάλογες προς αυτά, χι σε µέγεθος αλλά σε οργάνωση και δραστηρι τητα. Και ο Smith αναγνωρίζει αυτ το γεγον ς, αλλά τις χαρακτηρίζει ως το προ-νεωτερικ ισοδ ναµο των εθνών που, µως, στην καλ τερη περίπτωση µπορο µε να αποκαλέσουµε εθν τητες και χι έθνη (Smith 1995α: 57-58). [ 157 ]
KEΦAΛAIO 4 Η ανασηµασιοδήτηση της λέξης έθνος στη νεωτερικ τητα εν µέσω του κράτους µπορεί, συνεπώς, να δηµιουργήσει την αίσθηση τι αυτά δεν έχουν προϋπάρξει και τι ο ορισµ ς τους ως εθν τητες αρκεί για να δηµιουργήσει έναν ποιοτικ διαχωρισµ. Αυτ ς ο ποιοτικ ς, µως, διαχωρισµ ς, είναι πλασµατικ ς. Είναι γεγον ς τι σε διαφορετικές εποχές υπάρχουν και διαφοροποιηµένες µορφές κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, αλλά αυτ δεν πρέπει να οδηγεί στην a priori διχοτοµική διάκριση των εποχών. Οι συνέχειες είναι ση- µαντικές και πρέπει να αναγνωρίζονται για την καλ τερη καταν ηση των σ γχρονων φαινοµένων, πως επίσης και οι διαφορές. Ο τρ πος ορισµο του έθνους εν µέσω του κράτους είναι τρ πος εθνικιστικ ς, δηλαδή επηρεασµένος απ το πρ ταγµα του εθνικισµο που αξιώνει τη συνένωση έθνους και κράτους. Ενδεχοµένως υπάρχει η πεποίθηση τι η τοποθέτηση υπέρ της παρξης των εθνών στο προ-νεωτερικ παρελθ ν θα ενίσχυε τα επιχειρήµατα ακραίων εθνικιστών µε αποτέλεσµα την άρνησή τους και την αντικατάστασή τους µε τις εθν τητες µως τα δ ο ζητήµατα είναι ανεξάρτητα στην επιστηµονική έρευνα. Ο εµερτζής, για παράδειγµα, αναφέρει τι αυτές οι τοποθετήσεις που τοποθετο ν τα έθνη (ή και τον εθνικισµ ) στην προ-νεωτερική εποχή φέρουν µια εθνικιστική προκατάληψη ή αδυνατο ν να απαλλαχτο ν απ την «εθνικιστική στρέβλωση περί της αιωνι τητας του έθνους», και µάλιστα «παρά τις προθέσεις του συγγραφέα» πως αναφέρει µε συγκεκριµένες αφορµές ( εµερτζής 1996: 132, υποσηµείωση 22, και σ. 62, υποσηµείωση 14). Αυτή η επιχειρηµατολογία, µως, παρουσιάζει δ ο σηµαντικά προβλήµατα. Πρώτον, αν και µπορεί κάλλιστα να ευσταθεί, µπορεί εξίσου ε κολα να είναι λανθασµένη, καθώς αναφέρεται στις προσωπικές πεποιθήσεις εν ς ερευνητή και στερείται εµπειρικής τεκµηρίωσης ή γενικ τερης εµβέλειας 5. Συνεπώς, δεν µπορεί να απευθυνθεί ως αντεπιχείρηµα σε µια ανταλλαγή επιστηµονικών απ ψεων, που κρίνονται τα επιχειρήµατα και η επάρκειά τους και χι οι προσωπικές πεποιθήσεις ή οι αντιστάσεις στις κυρίαρχες ιδεολογίες. ε τερον, η επιχειρηµατολογία σχετικά µε την επιρροή απ µια κυρίαρχη άποψη ή ιδεολογία µπορεί ε κολα να αντιστραφεί, καθώς και η άρνηση αναγνώρισης προσδιορισµο εθνικιστικών τάσεων ή εθνικών οµάδων σε προ-νεωτερικές περι δους είναι συµβατή µε, και συχνά προέρχεται απ τη σχετική άποψη που επικρατεί στον επιστηµονικ χώρο και 5. Θυµίζει τη µοµφή του καλυµµένου αντισηµιτισµο που έχει απευθυνθεί κατά καιρο ς σε σους ασκο ν κριτική στο Ισραήλ. Το ζήτηµα είναι πως αυτή η κατηγορία µπορεί να αληθε ει αλλά, αφεν ς, δεν ακυρώνει την κριτική, αφετέρου, δεν µπορεί να απευθυνθεί σε κάποιον αν δεν γνωρίζουµε αν ντως είναι ρατσιστής. [ 158 ]
τείνει να θεωρείται αυτον ητη και δεδοµένη 6. Άποψη που επίσης δεν είναι λανθασµένη, αφο υποστηρίζεται απ την εµπειρική παρατήρηση της παρξης κρατών που έχουν δηµιουργήσει εθνική εν τητα για να νοµιµοποιήσουν την πολιτική εξουσία, αλλά ασφαλώς είναι υπερβολική η µονοσήµαντη υιοθέτησή της καθώς αυτές δεν είναι οι µοναδικές περιπτώσεις. πως έχει εκτενώς επισηµανθεί σε αυτή τη µελέτη, το εθνικ συναίσθηµα έχει γίνει αντικείµενο πολιτικής εκµετάλλευσης και χειραγώγησης, αλλά αυτ δε συνεπάγεται και την εξ ορισµο κατασκευή του. Τέλος, η υιοθέτηση εν ς επιστηµονικο επιχειρήµατος απ οµάδες που τελικά το δυσφηµο ν δε συνεπάγεται την αυτ µατη απαξίωσή του. Υποστηρίζω, λοιπ ν, τι στο βαθµ που τα κριτήρια αναζήτησης εθνών στο παρελθ ν ορίζονται απ τις σ γχρονες συνθήκες, είναι αναµεν µενο τι αυτά καθορίζουν το τελικ αποτέλεσµα της µελέτης. Ο Καστοριάδης (1985) αποκαλεί αυτή τη διαδικασία κατοπτριστικ πρ ταγµα. Υποστηρίζει τι οι γλώσσες διαφορετικών στο χώρο και στο χρ νο κοινωνιών δεν αντανακλο ν ισοδ να- µους κώδικες επικοινωνίας, γιατί κάτω απ τη δηµιουργία τους υπάρχουν διαφορετικές εικ νες και επιθυµίες. Γι αυτ το λ γο «το δυτικ πρ ταγµα της συγκρ τησης µιας ολικής ιστορίας, εξαντλητικής καταν ησης των κοινωνιών άλλων εποχών και χωρών, περιέχει στη ρίζα του την αποτυχία, αν θεωρηθεί ως κατοπτριστικ πρ ταγµα» (Καστοριάδης 1985: 242). Ύστερα απ τη διατ πωση των σχετικών αντιρρήσεων και αντεπιχειρηµάτων, ας περάσουµε στο προκείµενο, που είναι το έθνος. Ο ρος έθνος είναι αρκετά παλαι ς εµφανίζεται στην Παλαιά ιαθήκη αλλά το ν ηµά του διατηρεί αρκετές οµοι τητες µε τη σ γχρονη έννοια, αν η τελευταία αποκοπεί απ τα στοιχεία που ορίζουν το κράτος. Ο Hastings (1997: 14-19, και 194-195) παραθέτει αρκετά αποσπάσµατα που συναντάµε τη λέξη έθνος, πως στο Χρονικ του Regino της Prum, του 900 περίπου µετά Χριστ ν που, πως αναφέρει, αντικατοπτρίζεται η χριστιανική άποψη για την κοινωνία. Ένα απ σπασµα αναφέρει: «πως διαφορετικοί λαοί (diversae nationes populorum) διαφέρουν µεταξ τους στην καταγωγή, τους τρ πους, τη γλώσσα και τους ν µους έτσι και η αγία και καθολική εκκλησία σε λη την οικουµένη διαφέρει στα εκκλησιαστικά ήθη ανάµεσα σε αυτο ς τους λαο ς παρ λη την εν τητα της πίστης» (στο Hastings 1997: 195, πρ σθετη έµφαση). Ο Hastings κριτικάρει επίσης τους Kedourie και Hobsbawm γιατί αναφέρονται στο έθνος κατά το Μεσαίω- 6. Χαρακτηριστικ αυτο είναι το γεγον ς τι στη σχετική αρθρογραφία, η υιοθέτηση του επιχειρήµατος των µοντερνιστών γίνεται µε την απλή παράθεση βασικών εκπροσώπων αυτής της τάσης, ενώ το αντίθετο επιχείρηµα πρέπει να υποστηριχτεί εξ αρχής, αµυν µενο µάλιστα για τη µη εθνικιστική του προκατάληψη. [ 159 ]
KEΦAΛAIO 4 να ως λέξη που υποδηλώνει το διαχωρισµ των φοιτητών στα πανεπιστήµια ενώ, πως υπογραµµίζει, η λέξη είχε την έννοια «εν ς πληθυσµο (a people) που διέφερε στη γλώσσα, τους ν µους, τις συνήθειες, τον τρ πο κρίσης και τα έθιµα» (Hastings 1997: 17). Η πληρέστερη ίσως µελέτη για το θέµα αυτ παρουσιάζεται στο άρθρο του Guido Zernatto Nation: the history of a word (1944), που αναλ ει τη χρήση της λέξης έθνος σε διαφορετικές περι δους. Η λέξη προέρχεται απ το λατινικ natio που σηµαίνει γεννηµένος. πως υποστηρίζει ο Zernatto, «µια λέξη είναι σαν ένα ν µισµα» που η αξία του µεταβάλλεται καθώς µεταβάλλονται οι συνθήκες ζωής. Κατά τους ρωµαϊκο ς χρ νους χρησιµοποιο νταν στην καθο- µιλουµένη για να περιγράψει µια οµάδα ατ µων που είχαν µε κάποιο τρ πο κοινή καταγωγή υποδήλωνε µως µια κοιν τητα ξένων, και αναφερ ταν κυρίως στους ξένους που συγκεντρώνονταν στις µεγάλες π λεις και τα λιµάνια προκειµένου να µιλήσουν τη µητρική τους γλώσσα. Στο Μεσαίωνα τα έθνη (nationes) αναφέρονταν πράγµατι στους φοιτητές µως, αναφέρονταν συγκεκριµένα σε ενώσεις που εξέφραζαν τις ιδιαιτερ τητες των φοιτητών που ήταν ξένοι στις πανεπιστηµιακές π λεις και οι περισσ τεροι ήταν ξένοι, δηλαδή απ άλλες π λεις και περιοχές και χι απλά στο διαχωρισµ τους σε πανεπιστήµια (άποψη που συµφωνεί µε του Hastings και την κριτική του στους Kedourie και Hobsbawm). Αργ τερα τα έθνη άρχισαν να σηµαίνουν την κοιν τητα απ ψεων αυτή ήταν, σ µφωνα µε τον Zernatto, η πρώτη σηµαντική µεταβολή στο αρχικ της ν ηµα. Μετά τον 13ο αιώνα και µέχρι τον 18ο το ν η- µα του έθνους άλλαξε και δε σήµαινε πια τους ξένους αλλά τους αντιπροσώπους: «ένα έθνος άρχισε να σηµαίνει ένα αντιπροσωπευτικ σώµα, του οποίου κ ριο χαρακτηριστικ ήταν τι τα µέλη του είχαν κάποιο χαλαρ συνδετικ κρίκο εδαφικής φ σης. µως, ένα αντιπροσωπευτικ σώµα είναι µια επίλεκτη οµάδα, µια ελίτ» (1944: 361). Η τρίτη σηµαντική µεταβολή του νοήµατος συντελέσθη απ τα τέλη του 18ου αιώνα και µετά, ταν η λέξη έχασε το διαχωριστικ της ν ηµα σε αντιπροσώπους (ελίτ) και λα και ενσωµάτωσε λους τους πολίτες του κράτους: «µε αυτή τη µαζική έννοια αρχίζει η νέα χροιά της λέξης έθνος» (Zernatto 1944: 366). Οι ροι που χρησιµοποιο νται στη σ γχρονη βιβλιογραφία για τη µελέτη αυτών των φαινοµένων και για να περιγράψουν τις εθνικές οµάδες πριν την εµφάνιση των σ γχρονων κρατών και του εθνικισµο είναι οι εθν τητες ή εθνοτικές οµάδες. Στην αγγλική βιβλιογραφία αναφέρονται ως ethnie ( ρος που εισήγαγε ο Smith), ethnic groups ή ethnicities, και προέρχονται απ το ελληνικ έθνος. Η λέξη έθνος πηγάζει πιθαν τατα απ το έθος, που σηµαίνει συνήθεια, έθιµο, τρ ποι. Το έθνος εµφανίζεται στα Οµηρικά έπη και έχει την έννοια του συµβιο ντος πλήθους το ίδιο και στον Αριστοτέλη, που συµπερι- [ 160 ]
λαµβάνει κάθε πλήθος ζωντανών, νεκρών ή και ζώων. Στον Θουκυδίδη έχει τη σηµασία της φυλής και στον Πλάτωνα επίσης της φυλής και της ξεχωριστής κοινωνικής οµάδας. Η λέξη εµφανίστηκε στον πληθυντικ αριθµ (έθνη) στην Παλαιά ιαθήκη, που σήµαινε τους ειδωλολατρικο ς λαο ς της αρχαι τητας και χρησιµοποιο νταν για να τα διαχωρίσει απ τον περιο σιο λα του Ισραήλ 7 στην Καινή ιαθήκη η λέξη έγινε συνώνυµη µε τους Έλληνες, αλλά σ ντοµα εξαλείφθηκε αυτ ς ο συνειρµ ς µε την εξάπλωση του Χριστιανισµο. πως και στα Λατινικά, λοιπ ν, ο ρος αναφερ ταν σε πληθυσµο ς µε κοινά χαρακτηριστικά κοινά βάση ποικίλων κριτηρίων αλλά κυρίως σε άλλους πληθυσµο ς και χι σε αυτ ν που ανήκει κανείς 8. Η παραπάνω ανάλυση καταδεικν ει τις αλλαγές της λέξης έθνος αλλά και τις αιτίες, τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, που έχουν προκαλέσει αυτές τις αλλαγές µέσα στο χρ νο. Υποδεικν ει επίσης τι η λέξη χρησιµοποιο νταν για να περιγράψει οµάδες ατ µων που είχαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά και οµοι τητες, σο ρευστ ς κι αν ήταν ο τρ πος προσδιορισµο τους, κυρι τερη των οποίων ήταν η κοινή τους καταγωγή. Συνεπώς, το έθνος δεν είναι µια επιν ηση του εθνικισµο αλλά µια έννοια που, αν διαχωριστεί πλήρως απ το συνειρµ του έθνους-κράτους, είναι απολ τως σχετική µε τις ρίζες της, δηλαδή µε κριτήρια οµοι τητας και καταγωγής. Επίσης, ανεξαρτήτως της χρησιµοποιο µενης ορολογίας, η κατηγοριοποίηση των συλλογικοτήτων σ µφωνα µε κριτήρια εδαφικής καταγωγής, πρωτίστως, και άλλα, πως η γλώσσα, οι συνήθειες, η θρησκεία και γενικ τερα κριτήρια οµοι τητας, είναι κάτι που χαρακτηρίζει λες τις κοινωνίες απ την αρχαι τητα µέχρι σήµερα. Αυτή η κατηγοριοποίηση είναι τ σο εσωτερική σο και εξωτερική, και σχετίζεται µε την τα τιση των ατ µων µε την οµάδα καταγωγής τους, την οποία θεωρο ν κατά συνέπεια σηµαντική και για τις άλλες οµάδες. Συνεπώς, θεωρο µε τι η έννοια του έθνους και η σηµασία της είναι διαχρονική. Οι διαφορές της στη νεωτερικ τητα σχετίζονται µε την παρξη του κράτους και το πρ ταγµα του εθνικισµο, που έχουν επηρεάσει και τον ορισµ του έθνους. Στη διάρκεια αυτο και του προηγο µενου κεφαλαίου αναφερθήκαµε αρκετές φορές στο έθνος και στην εθν τητα µε τρ πο που υποδηλώνει µια ποιο- 7. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χαρακτηρισµ ς προσήλυτοι για σους απ τα έθνη ασπάζονταν τον Ιουδαϊσµ. 8. Οι πληροφορίες σχετικά µε την προέλευση και ερµηνεία της λέξης έθνος προέρχονται απ διάφορα λεξικά και εγκυκλοπαίδειες, µεταξ των οποίων η Εγκυκλοπαίδεια Papiros Larrousse Britannica, Αθήνα: Πάπυρος, 1984, τ µος 22, η Υδρία: Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια, Ελληνική και Παγκ σµια, Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικών Εκδ σεων, 1982, τ µος 22, και το ΣΤΑΜΑΤΑΚΟΣ Ιωάννης (1999), Λεξικ ν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα: Βιβλιοπροµηθευτική. [ 161 ] 11 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
KEΦAΛAIO 4 τική οµοι τητα των ρων. Θα κλείσουµε, λοιπ ν, αυτήν την εν τητα εξετάζοντας τη διάκριση ανάµεσα στις δ ο. Στη σχετική βιβλιογραφία αναφέρεται τι το έθνος έχει µια «προσδιορισµένη πατρίδα» και µια «µαζική λαϊκή κουλτο ρα», ενώ η εθν τητα έχει «κάποια σ νδεση µε µια ιστορική περιοχή» (Smith 1995α: 56-57) το έθνος έχει κοινή οικονοµία και ίσα δικαιώµατα και υποχρεώσεις για λα τα µέλη του, που δεν αναφέρονται για την εθν τητα το έθνος έχει µια συγκεκριµένη, επίσηµη, γλώσσα, ενώ η εθν τητα έχει διάλεκτο (Hastings 1997: 12) τα άτοµα που αποτελο ν το έθνος έχουν επίγνωση της ιδιαιτερ τητάς τους, ενώ η εθν τητα στερείται αυτής της συνειδητ τητας (Connor 1994: 43). Συγχρ νως, και οι δ ο οντ τητες έχουν κοινή πολιτισµική ταυτ τητα, κοινο ς µ θους και ιστορικές µνήµες, κοινή γλώσσα ή διάλεκτο και, συχνά, κοινή θρησκεία. Σ µφωνα µε τα παραπάνω διακριτά χαρακτηριστικά, τα έθνη και οι εθν τητες είναι οµάδες-κοινωνικές κατηγορίες µε κοινή ιστορία και πολιτισµικές αναπαραστάσεις που χαρακτηρίζονται απ την αγάπη τους για την πατρίδα αλλά και,τι αυτή συνειρµικά εκφράζει. Αυτ που διαφοροποιεί τα έθνη και τις εθν τητες είναι µια επίσηµη γλώσσα, η προσδιορισµένη πατρίδα (επικράτεια), η µαζικ τητα, η κοινή οικονοµία και τα νοµικά κατοχυρωµένα δικαιώ- µατα και υποχρεώσεις. Τα έθνη είναι, λοιπ ν, κάτι παραπάνω απ τις εθν τητες και χι κάτι διαφορετικ. Και οι εθν τητες ως κοινωνικές οµάδες έχουν προφανώς κοινο ς καν νες που καθορίζουν τις σχέσεις των ατ µων µεταξ τους, διαφορετικά δε θα µπορο σαν να υπάρξουν ως κοινωνικές κατηγορίες, έχουν γλώσσα µέσω της οποίας επικοινωνο ν και µια πατρίδα. µως τα έθνη έχουν νοµικά κατοχυρωµένους καν νες συν παρξής και, επίσης, κατοχυρωµένη και προστατευµένη γλώσσα, σαφώς προσδιορισµένη πατρίδα (προφανώς µέσω συν ρων κατοχυρωµένων και αναγνωρισµένων, διαφορετικά δεν υπάρχει κάποια διαφορά µε την εθν τητα), µαζικ τητα και συνειδητ τητα της παρξης και ιδιαιτερ τητάς τους. πως διαπιστώνεται, τα έθνη χαρακτηρίζονται απ οργάνωση και αναγνώριση της παρξής τους αλλά και απ συνθήκες που χαρακτηρίζουν τις σ γχρονες κοινωνίες, πως είναι η µαζικ τητα και η συνειδητ τητα. Έτσι, αφεν ς τα στοιχεία που ορίζουν το έθνος συνδέονται στους σ γχρονους ορισµο ς µε τις σ γχρονες κοινωνικές εµπειρίες και αναφέρονται σε αυτές, αφετέρου, προσδιορίζονται απ την παρξη του κράτους. Το κράτος, εκτ ς απ το τι έχει το µονοπώλιο της βίας σε µια κοινωνία ( πως το ορίζουν οι Weber και Giddens) κριτήριο που µας είναι αδιάφορο απ τη σκοπιά αυτής της µελέτης, αναλαµβάνει τη συστηµατική οργάνωσή της, δηλαδή την οργάνωση και θεσµοθέτηση του νοµικο συστήµατος, των καν νων δηλαδή που διέπουν τη συν παρξη, την οικονοµική δραστηρι τητα, την προστασία της σαφώς προσδιορισµένης [ 162 ]
πια επικράτειας, τη διάδοση της γλώσσας και της λαϊκής κουλτο ρας κλπ. Στην πραγµατικ τητα, λοιπ ν, το έθνος τείνει να ορίζεται στη διεθνή βιβλιογραφία ως εθν τητα περιχαρακωµένη και αναγνωρισµένη εντ ς εν ς κράτους. Έτσι, µως, η σηµασιοδ τηση του έθνους µέσα απ τον εθνικισµ (που προβάλλει την αξίωση του εθνικο -κράτους ) είναι αυτ που ουσιαστικά το διαφοροποιεί απ την εθν τητα. Τα έθνη και οι εθν τητες είναι παρ µοιες κοινωνικές διαστρωµατώσεις, που διαφέρουν στην οργάνωση και συστηµατοποίηση, αλλά και στη µαζικ τητα και συνειδητ τητα που έχουν τα έθνη ως αποτέλεσµα της συντα τισής τους µε το κράτος σε έθνος-κράτος ή της παρξης εντ ς του. Είναι ενδεικτικ ς ο ορισµ ς του Hastings για τις εθν τητες και τα έθνη. Η εθν τητα, αναφέρει, «είναι µια οµάδα ανθρώπων µε κοινή πολιτισµική ταυτ τητα και καθοµιλουµένη γλώσσα. Συνιστά το κ ριο διαχωριστικ στοιχείο σε λες τις προ-εθνικές κοινωνίες αλλά και µπορεί να επιβιώσει ως ισχυρή υποδιαίρεση µε δική της αφοσίωση εντ ς εγκαθιδρυµένων εθνών» (πρ σθετη έµφαση). «Το έθνος», απ την άλλη, «είναι µια περισσ τερο συνειδητή κοιν τητα απ,τι η εθν τητα. Σχηµατίζεται απ µια ή περισσ τερες εθν τητες, έχει δική του γραφή και ανάγνωση, και κατέχει ή αξιώνει το δικαίωµα σε µια πολιτική ταυτ τητα και αυτονοµία ως λα ς, συγχρ νως µε τον έλεγχο µιας συγκεκριµένης επικράτειας» πως και άλλες ανεξάρτητες οντ τητες σε έναν κ σµο εθνώνκρατών (Hastings 1997: 3). Το ιδεολογικ πρ ταγµα του εθνικισµο και η πολιτική πρακτική της δηµιουργίας κρατών, εθνικών κρατών, είναι ορατή στους ορισµο ς του Hastings. Πρώτον, αναφέρεται σε εθν τητες εντ ς εγκαθιδρυµένων εθνών, το οποίο παραπέµπει σαφώς στη δηµιουργία έθνους-κράτους, εφ σον δεν µπορο µε να µιλήσουµε για εγκαθίδρυση εθνών αλλά κρατών. ε τερον, το έθνος σχηµατίζεται στη βάση εθνοτήτων, µάλλον συγγενικών µεταξ τους, και έχει δική του γραφή και ανάγνωση. Είναι γνωστ τι η δυνατ τητα της διάδοσης κοινής και ενιαίας γλώσσας, την οποία ευν ησε η τυπογραφία και συστηµατοποίησε το κράτος, ήταν σηµαντική στην εµπέδωση κοινών πολιτισµικών αναφορών και στη δηµιουργία εθνικών κρατών 9. Τέλος, η κατοχή ή αξίωση κατοχής πολιτικής ταυτ τητας και αυτονοµίας ταυτ χρονα µε τον έλεγχο µιας επικράτειας είναι σαφής αναφορά στην απ κτηση κράτους, το οποίο περιχαρακώνει και προστατε ει µια επικράτεια και αποτελεί την έκφραση πολιτικής ταυτ τητας και αυτονοµίας εν ς έθνους. Φαίνεται, λοιπ ν, τι το 9. πως αναφέρει ο Hastings, καθώς µια διάλεκτος γίνεται γραπτή γλώσσα, και ιδιαίτερα µε τη λογοτεχνία, και τα θρησκευτικά και νοµικά κείµενα, αποκτά µια κανονικ τητα και µονιµ τητα που «ωθεί σους την µιλάνε απ την κατηγορία της εθν τητας σε αυτήν του έθνους» (1997: 20). Στο ίδιο αναφέρει επίσης τη σηµασία της µετάφρασης της Βίβλου. είτε σχετικά µε τη γλώσσα και στο Anderson (1991). [ 163 ]
KEΦAΛAIO 4 έθνος, πως οριοθετείται απ τον Hastings, αλλά και άλλους επιστήµονες, ορίζεται ως εθν τητα και κράτος µαζί, ή εθν τητα που επιδιώκει την πολιτική της έκφραση σε κράτος. Η επιδίωξη αυτή είναι ίσως το σηµαντικ τερο διαφοροποιητικ στοιχείο της εθν τητας και του έθνους, ειδικά ταν δεν υπάρχει το κράτος, καθώς αναφέρεται στο επίπεδο αυτοσυνειδησίας της διαφορετικ τητας της οµάδας και στην επιδίωξη της αναγνώρισής της. Αυτ που διαφοροποιεί ουσιαστικά τα έθνη απ τις εθν τητες είναι η παρξη του εθνικισµο : πρωτογενώς, µε την αξίωση της πολιτικής τους έκφρασης σε ένα κράτος εθνικ, που έχει επιπτώσεις στην πολιτική τους οριοθέτηση και, δευτερογενώς, µε την σε επιστηµονικ επίπεδο ανάγκη διαφοροποίησης των εθνών απ προγενέστερες οντ τητες. Λ γω του εθνικισµο, ο ορισµ ς του κράτους ενεπλάκη µε αυτ ν του έθνους, αλλά και η παρξη του κράτους υπήρξε καταλυτική για την ιστορία των εθνών. Εφ σον έχουµε αναφερθεί ήδη στους ορισµο ς και το πρ βληµα του ορισµο του έθνους µέσω του κράτους, ας δο - µε πώς επηρεάζει η παρξη του κράτους τα έθνη σε σχέση µε τις εθν τητες. Το βασικ στοιχείο είναι τι η συγχώνευση µε το κράτος δίνει στο έθνος συνέχεια και σταθερ τητα. Το προστατε ει απ εξωτερικο ς κινδ νους και απ εσωτερική διάβρωση, συστηµατοποιεί και µεταδίδει την κοινή γλώσσα και ρυθµίζει την κοινωνική και πολιτική του ζωή λα αυτά είναι περισσ τερο ρευστά για τις εθν τητες. Ειδικ τερα στην εποχή του εθνικισµο, που η διεθνής τάξη ορίζεται απ τον κατακερµατισµ του διεθνο ς πεδίου σε εθνικά κράτη και, συνεπώς, η διεθνής αναγνώριση µιας οµάδας ως έθνος είναι σηµαντική ακ µη και αν δεν έχει το δικ της κράτος, η σχετική ρευστ τητα των εθνοτήτων µπορεί να είναι απειλητική ακ µη και για την ίδια την επιβίωσή τους. Ένας ακ µη παράγοντας που διαφοροποιεί τα έθνη και τις εθν τητες και απορρέει απ τον εθνικισµ είναι η προσδοκία δηµιουργίας εθνικο κράτους. Αυτ συνδέεται συχνά µε την αυτοσυνειδησία της οµάδας: ένα έθνος, υποστηρίζεται, δεν υπάρχει αν τα µέλη του δεν το συνειδητοποιο ν, δεν αναγνωρίζουν την παρξη και ιδιαιτερ τητά του (Connor 1994: 92, Gellner 1983: 5-6). Αυτ µως πρέπει να το εκλάβουµε ως συνειδητ τητα λων των χαρακτηριστικών που συνιστο ν ένα έθνος, και της πολιτικής διάστασής του, καθώς λες οι πολιτισµικές οµάδες έχουν µια αίσθηση ταυτ τητας και ιδιαιτερ τητας βασισµένης σε διάφορα κριτήρια, κυρίως δε το κριτήριο της εντοπι τητας. Το ση- µαντικ τερο ίσως είναι τι, στη νεωτερική εποχή,τα έθνη επιθυµο ν και αξιώνουν διεθνή αναγνώριση και γι αυτ προσδοκο ν και επιδιώκουν το δικ τους κράτος ( πως οι Βάσκοι και οι Κο ρδοι) ή σχετική πολιτική αυτονοµία εντ ς του κράτους στο οποίο συµµετέχουν ( πως οι Καταλανοί και οι Σκωτσέζοι) δηµιουργώντας και το αντίστοιχο εθνικιστικ κίνηµα για την άσκηση της πολιτικής αυτής επιδίωξης. ηλαδή, µε µια έννοια, τα έθνη είναι εθν τητες επηρεα- [ 164 ]
σµένες απ τον εθνικισµ που επιθυµο ν το δικ τους κράτος. Με αυτή την έννοια, µως, δεν πρέπει να υπάρχουν παρά ελάχιστες εθν τητες σήµερα αφο, µε την επιρροή του εθνικισµο και τις σ γχρονες συνθήκες επικοινωνίας, θα έχουν λες µετατραπεί σε έθνη, δηλαδή θα έχουν αυτοσυνειδησία και θα επιθυµο ν κάποιο επίπεδο πολιτικής αυτονοµίας ή και ανεξαρτησίας. Σε κάθε περίπτωση, που η χρήση των ρων σε αυτή τη µελέτη έχει γίνει εναλλακτικά, δεν είναι στην πρ θεσή µας να αγνοήσουµε τις διαφορές που µπορεί να παρουσιάζουν, αλλά να επισηµάνουµε τι έχουν παρ µοια ψυχολογικά θεµέλια καθώς η διαµ ρφωσή τους περνά µέσα απ τους ίδιους ασυνείδητους µηχανισµο ς και τι, τηρουµένων των αναλογιών, αποτελο ν παρ - µοιες πολιτισµικές οντ τητες που διαφοροποιο νται µ νο απ το ιστορικ πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται και τις πολιτικές απαιτήσεις του. Επίσης, πρ θεσή µας ήταν η επισήµανση τι ο διαχωρισµ ς ανάµεσα σε έθνη και εθν τητες έχει δηµιουργηθεί και ως αναγκαι τητα εξαιτίας της άρνησης προσδιορισµο εθνικών οµάδων στην προ-νεωτερική εποχή. µως, ακ µη και στην αρχαι τητα υπήρχαν έθνη εντ ς σαφών πολιτικών-κρατικών µορφωµάτων (αν και µε διαφορετικά χαρακτηριστικά απ τα σ γχρονα κράτη), που µάλιστα ανέπτυξαν έναν ξεχωριστ πολιτισµ, πως για παράδειγµα οι Αιγ πτιοι, οι Ρωµαίοι (που το ισχυρ κράτος τους έγινε αυτοκρατορία) κλπ. Πάντως, πως αναφέρει ο Connor για το έθνος, «η ουσία του είναι ένας ψυχολογικ ς δεσµ ς που ενοποιεί ένα λα και τον διαφοροποιεί, στο ασυνείδητ του, απ λους τους άλλους» (Connor 1994: 92), ένας δεσµ ς συγγένειας. ıóèî Î È ÂıÓÔÙÈÎ Ù ÙfiÙËÙ Mέχρι τώρα σε αυτή τη µελέτη έχουµε αναφερθεί στην τα τιση µε την εθνική και την εθνοτική οµάδα σαν να ήταν ίδιες ή παρ µοιες. Αυτ έγινε για δ ο λ γους. Πρώτον, γιατί εκφράζουν τον ίδιο τ πο ταυτ τητας, δηλαδή την τα τιση που βασίζεται στην κοινή ιστορία και παράδοση, την κουλτο ρα και τ πο καταγωγής, την πολιτισµική οµοι τητα και διαφορά κλπ. Πρ κειται δηλαδή για την τα τιση µε το έθνος ή την εθν τητα στο βαθµ που αυτές εκφράζουν τα κοινά τους σηµεία, απαλλαγµένες απ την πολιτική οριοθέτηση του κράτους. πως υποστηρίζει ο Connor, τα έθνη και οι εθν τητες θα προσθέταµε δεν ορίζονται µε βάση τα απτά και συγκεκριµένα κάθε φορά χαρακτηριστικά τους, αλλά µε βάση τον ψυχολογικ δεσµ που συνδέει τα µέλη τους και την πίστη στην κοινή τους καταγωγή (Connor 1994: 92). Είναι δηλαδή ο ίδιος τ πος τα τισης γιατί προκαλείται απ τα ίδια κριτήρια και ικανοποιεί τις ίδιες ανάγκες και επιθυµίες (του ανήκειν, της αυτοεκτίµησης, της προστασίας [ 165 ]
KEΦAΛAIO 4 κλπ.). ε τερον, αναφερθήκαµε σε αυτές µε αυτ ν τον τρ πο γιατί ο µηχανισµ ς της τα τισης είναι ίδιος σε λα τα άτοµα. Ανεξάρτητα απ τις διαφορετικές εκδηλώσεις ή τα επιµέρους χαρακτηριστικά που µπορεί να έχει η κάθε ταυτ τητα, η ασυνείδητη υποκειµενικ τητα έχει µια καθολική διάσταση. Άρα, µε τη χρήση των ρων ως ταυτ σηµους θέλαµε να δείξουµε την ψυχολογική ο- µοι τητα της τα τισης µε οµάδες που στηρίζονται σε δεσµο ς αίµατος, αλλά και τη σχετική οµοι τητα των εθνικών και των εθνοτικών οµάδων. Παρ λα αυτά, εφ σον σκοπ ς αυτής της µελέτης είναι η ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας στη νεωτερικ τητα και της ισχ ος της σε σχέση µε άλλες ταυτ τητες, θα πρέπει να εξετάσουµε τα σηµεία εκείνα που η εθνική ταυτ τητα ως τα τιση µε το έθνος, δηλαδή ως πολιτική ταυτ τητα, διαφοροποιείται. Ο καθοριστικ ς παράγοντας της διαφοροποίησης της εθνικής ταυτ τητας είναι ο εθνικισµ ς. Ο εθνικισµ ς έχει διαµορφώσει την ιδιαιτερ τητα της εθνικής ταυτ τητας µε δ ο τρ πους: πρώτον, η εµφάνιση και κυριαρχία της εθνικιστικής ιδεολογίας συντέλεσε στη δηµιουργία και ενδυνάµωση των εθνικών ταυτοτήτων, ανεξάρτητα απ την παρξη κράτους και, δε τερον, µέσα απ τη δηµιουργία των εθνικών κρατών, οι εθνικές ταυτ τητες απέκτησαν και µια θεσµική, πολιτική διάσταση. Ας δο µε το καθένα ξεχωριστά. Κατά πρώτον, ο εθνικισµ ς έχει δηµιουργήσει και ενδυναµώσει τις εθνικές ταυτ τητες. Κατ αρχάς, τις έχει δηµιουργήσει εκεί που δεν υπήρχαν νωρίτερα, δηλαδή σε εκείνες τις περιπτώσεις που δηµιουργήθηκαν έθνη που δεν προϋπήρχαν. Βέβαια, στο βαθµ που υποστηρίχθηκε σε αυτή τη µελέτη τι τα έθνη δεν εµφανίστηκαν στη νεωτερικ τητα ή τι, σε άλλες περιπτώσεις, δε δηµιουργήθηκαν εκ του µηδεν ς, η δηµιουργία της εθνικής ταυτ τητας απ τον εθνικισµ δεν έχει τη διάσταση της καινοτοµίας, αλλά της µεταβολής και µετατροπής των εθνοτικών ταυτοτήτων στις συγκροτηµένες εθνικές ταυτ τητες της νεωτερικ τητας. ηλαδή, ο εθνικισµ ς δηµιο ργησε τις εθνικές ταυτ τητες µέσα απ την ανα-σηµασιοδ τησή τους. Απ την άλλη, τις ενδυνάµωσε εκεί που υπήρχαν δι τι ανασηµασιοδ τησε τα έθνη καθιστώντας τα πρ τυπα κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης στη νεωτερικ τητα και αποδίδοντάς τους τη θε- µελιώδη και ανώτερη αξία που έχουµε περιγράψει στο προηγο µενο κεφάλαιο. Έτσι, λοιπ ν, η ιδεολογία και ο Λ γος του εθνικισµο έχουν αποδώσει ιδιαίτερη αξία στο έθνος, συνεπώς και στην τα τιση µε αυτ. Συνέπεια αυτο είναι η ιδιαίτερη φ ρτιση που εκφράζεται µε τον εθνικισµ ως συναίσθηµα, και η ενδυνάµωση των εθνικών ταυτοτήτων. Ενδυνάµωση που αφορά τ σο στα έθνη που εκφράζονται πολιτικά µέσα απ ένα κράτος, σο και στα υπ λοιπα. Το δε τερο σηµείο αφορά στο θεσµοποιηµένο χαρακτήρα της εθνικής ταυτ τητας. Η δηµιουργία των εθνικών κρατών είχε ως συνέπεια την ιδιαίτερη οργάνωση και συστηµατοποίηση των ταυτίσεων µε αυτ. Η εθνική ταυτ τητα δεν [ 166 ]
είναι απλά το αποτέλεσµα οµαδικών κοινωνικών ταυτίσεων αλλά, που υπάρχει το κράτος, αποκτά και µια επιπρ σθετη, πολιτική διάσταση. πως η σηµαντικ τερη διαφοροποίηση των εθνών απ τις εθν τητες έγκειται στην περιχαράκωση των πρώτων απ /σε ένα κράτος, αυτή είναι και η σηµαντικ τερη διαφορά ανάµεσα στις αντίστοιχες ταυτίσεις. Αυτ γιατί η εθνική ταυτ τητα έχει κάτι επιπλέον: αποδίδεται στα µέλη του έθνους-κράτους απ το ίδιο το κράτος και στη συνέχεια υπενθυµίζεται σε αυτά µέσω διαδικασιών πως αυτές που περιέγραψε ο Billig στην ανάλυσή του για τον κοιν τοπο εθνικισµ. Αυτ οφείλεται στο γεγον ς τι τα κράτη καταλαµβάνουν µεγάλες περιοχές που οι κοινές ταυτ τητες δεν µπορο ν να δηµιουργηθο ν µέσω της άµεσης επαφής έτσι, το κράτος αναλαµβάνει να εµφυσήσει στα µέλη του την αίσθηση κοιν τητας και ταυτ τητας, να δηµιουργήσει ή να ενισχ σει την εθνική εν τητα και οµοιογένεια. Η εθνική ταυτ τητα είναι, συνεπώς, χι κάτι διαφορετικ απ την εθνοτική ταυτ τητα, γιατί βασίζεται σε αυτήν, αλλά κάτι παραπάνω. Τα πρώτα και καθοριστικά στοιχεία για τη διαµ ρφωση της εθνικής ταυτ τητας λαµβάνονται απ το παιδί στα πρώτα χρ νια της ζωής του απ τους γονείς και το άµεσο οικογενειακ περιβάλλον. Ας µην ξεχνάµε και το γεγον ς τι οι γονείς έχουν ήδη µια διαµορφωµένη εθνική ταυτ τητα και µεταφέρουν πολλές οικείες εικ νες και αναπαραστάσεις της δικής τους παιδικής ηλικίας στα παιδιά τους. ταν, µως, τα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο και αρχίζει η κοινωνικοποίησή τους, το κράτος συνεχίζει τον εκ-παιδευτικ ρ λο των γονιών. Η κοινωνικοποίηση των παιδιών περιλαµβάνει και την εθνική κοινωνικοποίησή τους, πως θα δείξουµε στη συνέχεια. Αλλά και πέραν της εκπαίδευσης, οι θεσµοί, τα άτοµα και οι διαδικασίες που συνιστο ν τα σ γχρονα κράτη θεσµοί κρατικοί άλλα και µη κρατικοί, πως είναι τα ιδιωτικά σχολεία ή ιδιωτικά µέσα µαζικής ενηµέρωσης και επικοινωνίας συνεχίζουν το ρ λο αυτ και ενδυνα- µώνουν την εθνική συνείδηση των ατ µων και πέραν της εφηβείας (π.χ. η στρατιωτική θητεία, η πολιτική ρητορική, η λογοτεχνία και η ποίηση). Εδώ θα αναφερθο µε συνοπτικά στην εκπαίδευση, τα ΜΜΕ, και τις ελίτ ως τους σηµαντικ τερους παράγοντες εντ ς των εθνικών κρατών που συντελο ν στην εµφ σηση και ενδυνάµωση της εθνικής ταυτ τητας. Îapple  ÛË Hεκπαίδευση είναι αναµφισβήτητα ένας πολ σηµαντικ ς παράγοντας στη µ ρφωση και κοινωνικοποίηση των ατ µων. Η µαζική εκπαίδευση, ειδικ τερα, είναι µια πρ σφατη εξέλιξη, του 19ου κυρίως αιώνα. Μέσα απ τη µαζική εκπαίδευση, µια ευθ νη που αναλαµβάνει το εθνικ κράτος για τους πολίτες του, αναδεικν ονται τα µέσα για την τα τιση µε το έθνος και τη διαµ ρ- [ 167 ]