ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ Καλαθάκη Μαρία, Med, Ph.D, Σχολική Σύμβουλος Καθηγητών Φυσικών Επιστημών Δυτικής Κρήτης Περιφερειακή Διεύθυνση Α/θμιας & Β/θμιας Εκπαίδευσης Κρήτης Kalathakimaria.edu@gmail.com ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το άτομο δέχεται, φιλτράρει, δοκιμάζει, επιλέγει και συγκρατεί μηνύματα από το περιβάλλον που ζει. Έτσι σταδιακά διαμορφώνει αντιλήψεις, γνώμες, απόψεις, πεποιθήσεις, στάσεις, αξίες, την προσωπικότητά του. Οι απόψεις δοκιμάζονται στη ζωή και γίνονται στάσεις. Όταν παγιωθούν γίνονται αξίες. Η άποψη αλλάζει εύκολα, όχι όμως και οι αξίες (Rokeach, 1976). Οι γνώσεις φέρνουν στάσεις, δεν επαρκούν όμως για να φέρουν και άμεση συμπεριφορά. Με το σκεφτικό ότι οι στάσεις είναι αξιολογούμενες ενεργητικές διαθέσεις, τα περιβαλλοντικά προβλήματα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως συγκρούσεις στάσεων (Ζυγούρη, 2005). Οι στάσεις δημιουργούνται από την οικογένεια και το περιβάλλον και εδραιώνονται ή τροποποιούνται από το σχολείο. Η διαμόρφωση των στάσεων είναι αναπόσπαστο τμήμα της διαδικασίας κοινωνικοποίησης του ατόμου. Οι στάσεις λειτουργούν και ως εκφράσεις των αξιών του ανθρώπου (Πυροβέτση, 2004). Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες κατηγοριοποίησης των αξιών. Μια αξία μπορεί να χαρακτηρίζεται αισθητική, πολιτιστική, οικολογική, οικονομική, εκπαιδευτική, εγωκεντρική, νομική, ψυχαγωγική, κοινωνική. Ενδεικτικούς τρόπους προσέγγισης των αξιών αποτελούν η ενστάλαξη, τα ηθικά διλήμματα, η δράση (πολιτική, νομική, πειθούς, μέσω κατανάλωσης και οικοδιαχείρισης), οι προσωπικές μεταβλητές και η ενσυναίσθηση (Λιθοξοΐδου, 2007). Σύμφωνα με τη Χάρτα της Γης (Earth Charter, 2000), χρειαζόμαστε επειγόντως ένα κοινό όραμα των βασικών αξιών για να αποτελέσουν τη βάση της ηθικής του νέου κόσμου που αναδύεται. Πολλοί είναι οι παράγοντες εκείνοι που μπορούν να συμβάλλουν στην καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης και ενός νέου περιβαλλοντικού ήθους. Τα Προγράμματα Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΠΕΑΑ) εμπλέκουν οικογένεια, σχολεία, ΜΜΕ, πανεπιστήμια, εκκλησία, τοπικές αρχές, περιβαλλοντικές οργανώσεις, επιστημονικές εταιρείες και ενώσεις, κρατικοί και 1
ιδιωτικοί φορείς. Το σχολείο ως θεσμός διαπαιδαγώγησης, σε συνδυασμό με την αλλαγή των πολιτικοκοινωνικών δομών, μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην αλλαγή στάσεων και διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης. Οι εκπαιδευτικοί καλούνται να παίξουν τον βασικότερο ρόλο. Τα Σχολικά Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΣΠΠΕ) μπορούν να σχεδιαστούν έτσι ώστε να εκμεταλλευτούν τη δύναμη της κοινωνικής πίεσης για να βοηθηθούν τα άτομα στην αλλαγή της συμπεριφοράς. Η Φλογαΐτη (2006) προτείνει ένα σύνολο αξιών που θα μπορούσε να προωθεί η Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Αυτές είναι οι αξίες της αλληλεγγύης, της οικολογικής βιωσιμότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αυτονομίας, της υπευθυνότητας και της ανεκτικότητας. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2000) αναφέρεται στην Αξιοπρέπεια, την Ελευθερία, την Ισότητα, την Αλληλεγγύη και τη Δικαιοσύνη, αξίες που πρέπει να διέπουν τους ευρωπαίους πολίτες. Στην παρούσα εργασία διερευνάται κατά πόσο τα ΣΠΠΕ που υλοποιήθηκαν τη σχολική χρονιά 2005-2006 στο νομό Ηρακλείου στόχευαν στο να καλλιεργήσουν αξίες και συμπεριφορές της ΕΑΑ. ΜΕΘΟΔΟΣ Η Ερευνητική Μεθοδολογία που εφαρμόστηκε ήταν η Μελέτη Περίπτωσης με Ανάλυση Περιεχομένου, Ανάλυση Λόγου (Bird M. et al., 1999, Bell J., 1997) έντυπου και ψηφιακού αρχειακού υλικού, με Τριγωνοποίηση δεδομένων (Cohen & Manion, 1994). Ως Μονάδα καταγραφής χρησιμοποιήθηκαν η λέξη και η φράση. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 22 Σχέδια Υποβολής των Προγραμμάτων (ΣΥΠ) που το Φθινόπωρο του 2005 είχαν υποβληθεί στη Διεύθυνση Β/βάθμιας Εκπαίδευσης νομού Ηρακλείου για έγκριση υλοποίησης (ΣΥΠ-Β), 8 Σχέδια των Προγραμμάτων που είχαν υποβληθεί για χρηματοδότηση στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (ΣΥΠ-Α), 22 Εκθέσεις Πεπραγμένων (ΕΠ) των ΣΠΠΕ που υποβλήθηκαν από τα σχολεία, με τη λήξη του σχολικού έτους, στο Γραφείο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Β/θμιας Εκπαίδευσης Ηρακλείου και 7 γραπτά κείμενα που είχαν γράψει εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν στα ΣΠΠΕ και ήταν τμήματα των ΕΠ. Για την εξυπηρέτηση των στόχων της έρευνας καταρτίστηκε πίνακας 9 αξιολογικών κριτηρίων-δεικτών για να απαντηθούν δυο Ερευνητικά Ερωτήματα του Ερευνητικού Αντικειμένου της Καλλιέργειας των Αξιών και Συμπεριφορών μέσω των ΣΠΠΕ, ο οποίος αποτέλεσε και το Εργαλείο Ανάλυσης Περιεχομένου. Η κατάρτισή του στηρίχτηκε στη βιβλιογραφική διερεύνηση σε 2
ελληνική και Διεθνή Βιβλιογραφία (Δημητρόπουλος, 1996, UNESC, 2004, UNECE, 2005, Δημητρίου Α., 2007), Πανεπιστήμιο Αιγαίου ΣΠΠΕ, 2004). Εργαλείο Ανάλυσης Περιεχομένου Ερευνητικό Αντικείμενο: Καλλιέργεια Αξιών και Συμπεριφορών Α. Τρόπος Καλλιέργειας: 1. Με Ενσυναίσθηση, 2. Με Δημοκρατία Β. Είδη Αξιών: 1. Αλληλεγγύη, 2. Οικολογική Βιωσιμότητα, 3. Κοινωνική Δικαιοσύνη, 4. Υπευθυνότητα, 5 Αυτονομία, 6. Ανεκτικότητα, 7. Ομορφιά Παρακάτω παρουσιάζεται τμήμα της έρευνας, πριν αυτή ολοκληρωθεί. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Οι αξίες και οι συμπεριφορές καλλιεργούνται μέσω των ΠΕΑΑ με ενσυναίσθηση και με δημοκρατία. Τα Είδη των Αξιών που προωθούν τα ΠΕΑΑ είναι η Αλληλεγγύη, η Οικολογική βιωσιμότητα, η Κοινωνική δικαιοσύνη, η Υπευθυνότητα, η Αυτονομία, η Ανεκτικότητα και η Ομορφιά. Ο νόμος 1566 του 1985 που αφορά στη δομή και λειτουργία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο κεφάλαιο Γ, άρθρο 5 για τον σκοπό των Γυμνασίων, αναφέρει ότι «το γυμνάσιο βοηθεί τους μαθητές α) Να διευρύνουν το σύστημα αξιών τους (ηθικές, θρησκευτικές, εθνικές, ανθρωπιστικές και άλλες αξίες), ώστε να ρυθμίζουν τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με τις επιταγές του. Να ελέγχουν και να κατευθύνουν το συναισθηματικό τους κόσμο σε στόχους δημιουργικούς και πράξεις ανθρωπιστικές». Σύμφωνα με τη Στρατηγική της UNECE για την ΕΑΑ (2005), η ΕΑΑ προωθεί κοινές αξίες των λαών, των χωρών, των γενεών, όπως η υπευθυνότητα, η αλληλεγγύη, η ισότητα, ο αμοιβαίος σεβασμός, η εξάρτηση των μελλοντικών γενεών από τις παλαιότερες και τις σύγχρονες και από το περιβάλλον. Ο Huckle (2006b) χαρακτηρίζει την ΕΑΑ ως αξιοκεντρική Εκπαίδευση, χάρις στη διανομή των αξιών και των αρχών που υποστηρίζουν την Αειφόρο Ανάπτυξη. Στο αρχειακό υλικό που μελετήθηκε δε βρέθηκαν επαρκή στοιχεία που να δείχνουν αν και με ποιο τρόπο σχεδιάζονται τα ΣΠΠΕ ώστε να καλλιεργούν τις αξίες που προωθεί η ΕΑΑ. Δεν προκύπτει στατιστικά η βεβαιότητα ότι ένας από τους άξονες σχεδιασμού και δόμησης των ΣΠΠΕ είναι η προώθηση των συγκεκριμένων αξιών. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι τα προγράμματα που υλοποιήθηκαν δεν καλλιέργησαν τη δημοκρατία, την αλληλεγγύη, την υπευθυνότητα, την αυτονομία, την ανεκτικότητα, την ομορφιά, την οικολογική βιωσιμότητα σε διάφορα επίπεδα. Δε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι παραπάνω αξίες που κυρίως προωθούνται μέσω της ΕΑΑ, αλλά και άλλες, δεν 3
καλλιεργούνται μέσω των ΣΠΠΕ. Το ερευνητικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε δεν περιείχε αρκετά στοιχεία για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Στα ΣΥΠ και στις ΕΠ που μελετήθηκαν, δεν υπάρχουν ρητές αναφορές, ούτε μπορεί να προκύψει από τα συμφραζόμενα, για τα είδη αξιών που σχεδιάστηκαν στα ΣΥΠ να προωθηθούν και τελικά προωθήθηκαν. Ανάλογη κατάσταση καταγράφει και σε έρευνά της η Δρακωνάκη (2006) στα ΣΠΠΕ της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του νομού Λασιθίου όπου επίσης δεν αναφέρονται στρατηγικές διδασκαλίας αξιών, παρόλο που όπως αναφέρει η ίδια, η προώθηση διαφόρων αξιών υπερτερεί στις κατηγορίες στόχων της έρευνας. Παρακάτω αναφέρονται μερικά αποσπάσματα από ΕΠ και ΣΥΠ προγραμμάτων που σχετίζονται με τις αξίες που προωθεί η ΕΑΑ (Φλογαΐτη, 2006) της αλληλεγγύης, της οικολογικής βιωσιμότητας,, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της υπευθυνότητας, της αυτονομίας και της ομορφιάς. Η διδασκαλία της αξίας της οικολογικής βιωσιμότητας προϋποθέτει την αποδοχή της οικολογικής, οικονομικής, επιστημονικής, αισθητικής, υπαρξιακής, πνευματικής αξίας της φύσης (Huckle, 2006). Στην ΕΠ του προγράμματος Β1 αναφέρεται, προς την ίδια κατεύθυνση, το εξής «Η υποχρέωση προς τις μελλοντικές γενιές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και της ποιότητας ζωής στον πλανήτη και αλλού κατανόηση της πολλαπλής αξίας των ζωντανών οργανισμών και των οικοσυστημάτων τους για τον άνθρωπο στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον: οικονομική αξία από την εκμετάλλευση για τη διατροφή, τη βιομηχανία, τη φαρμακευτική κλπ, ηθική αξία διατήρησης και αξία ύπαρξης των ειδών της χλωρίδας και της πανίδας και των βιοτόπων τους». Βασικούς στόχους της Ανανεωμένης Στρατηγικής της Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2006) αποτελούν η προστασία του περιβάλλοντος, η κοινωνική δικαιοσύνη και συνοχή, η οικονομική ευημερία, η ανάληψη των διεθνών μας ευθυνών. Στα προγράμματα που μελετήθηκαν δεν υπήρξαν αναφορές σχετικά με την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Υπήρξαν όμως αναφορές για συνειδητοποίηση και ανάληψη των προσωπικών μας ευθυνών σε πολλά περιβαλλοντικά θέματα, όπως η συνειδητοποίηση της προσωπικής μας ευθύνης στην κατανάλωση νερού που στοχεύει το πρόγραμμα Β7 όπως αναφέρεται στο ΣΥΠ του: «Να κατανοήσουν (οι μαθητές) και να συνειδητοποιήσουν την προσωπική τους ευθύνη στη σπατάλη του νερού». Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ταιριάζουν τα λόγια του Ν. Καζαντζάκη «Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ, εγώ μοναχός μου έχω χρέος να σώσω τη Γη. Αν δε σωθεί εγώ φταίω» (Ανεμογιάννης, 2000) 4
Σε ότι αφορά την προώθηση της αξίας της αυτονομίας, αν η αυτονομία στηρίζεται στην αυξημένη αυτοπεποίθηση, τότε η συμμετοχή στα προγράμματα ΠΕ προσφέρουν αυτονομία μέσω της «ενίσχυσης αυτοπεποίθησης» όπως αναφέρεται στο ΣΥΠ του προγράμματος Β11. Η καλλιέργεια του αισθητικού κριτηρίου βρίσκεται στις προτεραιότητες αρκετών προγραμμάτων. Στο πρόγραμμα Β2 είχαν ειδικό στόχο την καλλιέργεια του αισθητικού κριτηρίου στους μαθητές, προωθώντας έτσι την αξία της ομορφιάς. Παρακάτω παραθέτονται αποσπάσματα από τα ΣΥΠ ορισμένων προγραμμάτων που αποκαλύπτουν τον τρόπο σχεδιασμού τους στη διδασκαλία της αξίας της ομορφιάς. Στα προγράμματα αυτά δεν αναφέρεται βέβαια ρητά ως διακεκριμένος στόχος αλλά προκύπτει εύκολα από τη διατύπωση άλλων στόχων, την επιλογή δραστηριοτήτων και από την απαρίθμηση των όσων αποκόμισαν από το πρόγραμμα. Στο πρόγραμμα Α7 στοχεύουν οι μαθητές «Να αναπτύξουν το αισθητικό κριτήριο και να το αξιοποιήσουν ως στάση ζωής στο μέλλον Να δημιουργήσουν στενή σχέση με το περιβάλλον της πόλης τους αξιοποιώντας όλες τις αισθήσεις τους». Ανάλογες αναφορές γίνονται και στο πρόγραμμα Α1 όπου «Οι μαθητές στα πλαίσια του προγράμματος έχουν την ευκαιρία να:να βιώσουν με τις αισθήσεις τους τα αρώματα των λουλουδιών και της φύσης, να φωτογραφίσουν την φύση,». Σύμφωνα με τη Χάρτα της Γης (Earth Charter, 2000), ο σεβασμός και φροντίδα για τη ζωή σε μια βιώσιμη κοινότητα συνίσταται στην εξασφάλιση της γήινης γενναιοδωρίας και ομορφιάς για τις σημερινές και μελλοντικές γενιές. Συνοψίζοντας, οι στόχοι των ΠΕΑΑ, που περιλαμβάνονται στη Στρατηγική της UNECE (2005) για την ΕΑΑ, αναφέρονται σε Γνώσεις, Κατανόηση, Στάσεις, Ανάπτυξη δεξιοτήτων, ικανοτήτων, αξιών και συμπεριφορών των εκπαιδευομένων. Σε ότι αφορά τη διδασκαλία των αξιών, δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές και στα δύο είδη του υλικού που ερευνήθηκε (ΣΥΠ και ΕΠ) για το ποιες αξίες προωθούνται κάθε φορά σε κάθε πρόγραμμα ούτε με ποιο τρόπο. Δεν υπήρξαν στοιχεία για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Κρίνεται αναγκαία η αποσαφήνιση των αξιών που οφείλει να προωθήσει κάθε Πρόγραμμα και να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα σ αυτόν τον τομέα μιας και η καλλιέργεια των αξιών στα ΠΕΑΑ είναι βασικό στοιχείο τους. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα γίνονται όλο και κρισιμότερα με την πάροδο του χρόνου. Η επιδείνωσή τους καθιστά επιτακτική την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της ΠΕ και της περιβαλλοντικής 5
εκπαιδευτικής πολιτικής. Η ΕΑΑ μπορεί να συμβάλλει στην αλλαγή στάσεων και διαμόρφωση αξιών και συμπεριφορών στους μαθητές-αυριανούς πολίτες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bell J. (1997) Μεθοδολογικός Σχεδιασμός Παιδαγωγικής και Κοινωνικής Έρευνας, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα Bird M, Hammersley Μ, Gomm R, Woods P. (1999). Educational Research in Action/ Φράγκου Ε : Μετάφραση στα ελληνικά. Εκπαιδευτική Έρευνα στην Πράξη-Εγχειρίδιο Μελέτης. Πάτρα. Breiting S., Mayer M. and Mogensen F. (2005), Quality Criteria for ESD-Schools, Guidelines to enhance the quality of Education for Sustainable Development, SEED, Socrates/Comenius Project, Austria, http://www.seed-eu.net, ανασύρθηκε 20-7-2007 Cohen L. & Manion L. (1994) Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα Earth Charter (2000), Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://www.earthcharter.org, ανασύρθηκε στις 090308 Huckle J. (2006) Ethics, values and consumer education in ESD, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Workshop 4-8 Δεκεμβρίου, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος Rokeach, M., (1976), Beliefs, Attitudes and Values: A Theory of Organization and Change, Jossey Bass Pub, San Fransisco. UNECE (2005) Στρατηγική της UNECE για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Συνάντηση Υψηλού Επιπέδου των Υπουργών Περιβάλλοντος και Παιδείας, Vilnius, 17-18 Μαρτίου UNECE (2006) Expert Group on Indicators for Education for Sustainable Development, Fourth meeting, The Hague (the Netherlands), 10-12 May, Διαθέσιμο στις 070208 στην ιστοσελίδα http://www.unece.org/env/esd/inf.meeting.docs/egonind/guidance.for.reporting.final.e.pdf. UNESCΟ (2004) Draft UNECE Strategy for Education for Sustainable Development, Addendum, Background Economic and Social council Economic Commission for Europe Committee on Environmental Policy, 2nd Regional Meeting on Education for Sustainable Development, Rome, 15-16 July 2004, cep/ac.13/2004/8/add.1, 18May 2004 6
Ανεμογιάννης Γ. (2000) Ν. Καζαντζάκης, πορεία προς την αιωνιότητα, έκδοση του Μουσείου Ν Καζαντζάκη, Βαρβάροι Ηρακλείου Κρήτης, β έκδοση Δημητρίου Α. (2006) Αντιλήψεις, στάσεις, συμπεριφορές για το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά προβλήματα, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος Δρακωνάκη Χ. (2006) Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στα σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης νομού Λασιθίου, 2ο Συνέδριο Σχολικών Προγραμμάτων ΠΕ, Αθήνα 15-17 Δεκεμβρίου 2006 Ευρωπαϊκή Ένωση (2006) Επανεξέταση της στρατηγικής της ΕΕ για την αειφόρο ανάπτυξη - Ανανεωμένη στρατηγική της ΕΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη. Η δέσμευση της ΕΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη (2006) Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Βρυξέλλες 26 Ιουνίου, ανασύρθηκε στις 14-7-2007 από την ιστοσελίδα http://ec.europa.eu/sustainable/docs/renewed_eu_sds_el.pdf Λιθοξοΐδου Λ. (2006) Οι αξίες στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος Πυροβέτση Μ. (2004) Αρχές και στόχοι στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, περιοδικό για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, τεύχος 32, Θεσσαλονίκη Φλογαΐτη Ε. (2006) Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2 η έκδοση 7